Meta-Analysis of Methods and Findings of Urban Quality of Life in Iran

Document Type : Research Paper

Authors

1 M.A. Allameh Tabatabaee University, Tehran, Iran

2 Associate Professor, Elm va Sanaat University, Tehran, Iran

3 Assistant Professor, Department of Management, Allameh Tabatabaee University, Tehran, Iran

Abstract

There is no agreement on what city and urban lifestyle are. It is not just about minimum factors that each city must have, but also about social interactions, social needs and individual perceptions which are dependent on cultural characteristics and geographical details. Generally speaking, cities have complex systems of transportation, sanitation, utilities, land usage, social connections and economic actions. These systems are always in the process of changing and developing. So, development of cities leads to new lifestyles and create what we may call urban life. Development of urban life causes concentration of equipments and resources in cities. Also, it is clear that a mere focus on quantitative facts of urban development is not enough to get to the efficient way of life. Hence researchers and managers have decided to pay more attention to factors which are more related to quality of urban life. In other words, after an initial attention to quantitative development of cities, the concept of quality of life is now getting attention in terms of qualitative factors. Due to this shift, a great deal of scientific and practical studies have been conducted and many new things have been revealed. Medical, sociological, psychological, environmental and economic points of views led to create new indexes and multidimensional frameworks. More than that, each city arrives at special findings which are linked to its local specifications. Because of diversity of results in different cases and cities, reaching to a shared and unique conclusion for urban quality of life is not easy. So the purpose of this study is to centralize and summarize the results of various studies on this topic in Iran. Meta-analysis is a research method for arriving at a specific knowledge from different studies. This research method was introduced in the late 1970s and soon became famous because of its abilities to get clear conclusions.

Keywords

Main Subjects


مقدمه

در پی تحولات مرتبط با صنعتی­شدن و افزایش اهمیت توسعه اقتصادی و کوتاهی در قبال ارزش­های محیطی و اجتماعی، «کیفیت زندگی» با محور قراردادن توسعه‏اجتماعی به عنوان شاخصی برای ارزیابی سیاست‏های توسعه و رویکردی برای اصلاح شرایط اجتماعی معرفی شد. استفاده از این مفهوم به دوران یونان قدیم و ارسطو باز می­گردد (غفاری و امیدی، 1388: 1). حوزه­های اقتصادی، اجتماعی، محیطی و پزشکی به فراخور نیازهای تخصصی، به گستردگی این مفهوم یاری رسانده‌اند. ورود مفهوم کیفیت زندگی به حوزه­های برنامه‌ریزی، مدیریت، طراحی، جامعه‏شناسی و اقتصاد­‌ شهری باعث ساخت و تعریف مفهوم کیفیت زندگی شهری شده است. مطالعات کیفیت ‌زندگی ‌شهری می‏تواند زمینه­ساز شناسایی نواحی مسأله­دار، اولویت­های با اهمیت­تر زندگی شهروندان، شناسایی متغیرهای مداخله­گر و میانجی و علل نارضایتی مردم از خدمات مدیریت شهری بوده،  ابزار مناسبی برای سیاستمداران و محققان شهری به حساب آید (رضوانی و همکاران، 1388 : 89). اما برای استفاده ابزارگونه از مطالعات انجام شده، دستیابی به اجماعی قابل اتکا حس می­شود، در حالی که ضروری است، تمامی تفاوت­های تأیید شده میان نتایج حاصله از شهری به شهری دیگر و از مطالعه‏ای به مطالعه دیگر مورد توجه قرار گیرد (جاجرمی و کلته، 1385: 6).

استفاده از روش فراتحلیل یا تحلیل تحلیل­ها، برای دستیابی به اجتماع در مجموعه­ای مطالعات، مورد توصیه محققان است. برخلاف علوم طبیعی و دقیق که مبانی مطالعاتی صریحی دارند، مطالعات اجتماعی و رفتاری شامل مفاهیمی انتزاعی و در حال تحول­اند. تحقیقات اجتماعی از دیدگاه محققان دارای تأثیرات ناچیز یا خفیفی هستند که حجم عملی تأثیرات، تقریباً ناچیز و کوچک است. استفاده از روش فراتحلیل این امکان را فراهم خواهد ساخت تا جمع‏بندی مشخصی بر اساس واحد مطالعات انجام شده حاصل شود.

     این پژوهش با هدف دسته­بندی و شناسایی یافته­های تحقیق­های انجام شده درباره کیفیت ‌زندگی ‌شهری در مقالات علمی- پژوهشی و نیز غیر علمی- پژوهشی فارسی زبان صورت گرفته­ است. براین اساس، پس از شناسایی مقالاتی که طی سال­های اخیر مستقیماً به موضوع مذکور پرداخته­اند، مبانی نمونه­گیری، روش‏شناسی، روش­های جمع­آوری داده­ها، شاخص‏شناسی، ابزارهای تحلیلی، متغیرهای مرتبط و نتایج به دست آمده به عنوان داده­های خام این تحقیق استفاده شدند. مقاله پس از معرفی مبانی نظری، روش تحقیق، بحث و بررسی یافته­ها، به نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها می­پردازد.

 

مبانی­نظری

کیفیت زندگی شهری

به واسطه پیچیدگی موجود در دو واژه کیفیت و زندگی، تعریف جامعی برای کیفیت ­زندگی وجود ندارد. کیفیت را می­توان مطابقت و سازگاری کالا یا خدمت با نیازها و انتظارات مشتریان دانست. این سازگاری با نیاز مشتریان در ابعاد هزینه تمام شده، دوام، قابلیت اطمینان، کارکردها، همسازی، ایمنی و تأثیرات اجتماعی قابل تعریف و تشریح است (ریاحی، 1388: 909). هرگاه کالا و خدمات مورد بررسی، زندگی فردی و اجتماعی باشد، کیفیت درک شده را کیفیت‌ زندگی می­نامند. این تعریف برگرفته از "آنچه تا به حال از کیفیت زندگی فهمیده شده است" می­باشد. در این سطح کیفیت زندگی بر اساس پژوهش­های حیطه­های مختلف، شناسایی و استفاده می‏شود (Schalock, 2004 : 204-206).

محققان و پژوهشگران برای توصیف و تشریح واقعیت‏ها از رویکردهای متفاوتی استفاده می­کنند. این رویکردها از پاردایم­ها و طرز نگرش آنها نسبت به موقعیت­های اجتماعی و اقتصادی نشأت گرفته­ است. رویکرد­های اجتماعی دوگانه­ای نسبت به کیفیت زندگی وجود دارد که شامل عاملیت­گرایی و ساختار­گرایی است. در رویکرد عاملیت­گرا، کیفیت زندگی متأثر از آثار ذی‏نفعان در ساختاریابی فرآیندهاست. بنابراین، تأکید بر فردگرایی داشته، جامعه را جمع جبری افراد آن می‏داند (غفاری و ابراهیمی، 1385: 31). اما رویکرد ساختارگرایی با نگاهی چندبعدی، جامعه را به عنوان یک کل بررسی می‏کند (غفاری و امیدی، 1388: 41). این گونه توصیف و تشریح کیفیت زندگی، برگرفته از "آنچه در حال فهمیده شدن از کیفیت زندگی است" می­باشد. در این دیدگاه تمرکز اصلی بر شاخص ­شناسی چند بعدی، شناسایی پیش­بینی کننده­های کیفیت زندگی و تأثیرات خصوصیات فرهنگی و عمومی بر نتایج سنجش کیفیت زندگی است. بنابراین تلاش بر این است تا مفهومی حقیقی با ملاحظات محلی- ملی مورد سنجش قرار گیرد (Schalock, 2004 : 206-210). جدول 1 نشان­دهنده رویکردهای فرعی و خلاصه­ دو رویکرد عاملیتی و ساختاری است.

 

 

جدول 1- رویکردهای نظری به کیفیت زندگی

رویکرد

رویکرد فرعی

اساس انتخاب گزینه‏ها

محوریت

عاملیتی

مطلوبیت­گرایی

بیشترین لذت برای بیشترین تعداد افراد

لذت طلبی

ارزش­های عام

علایق آگاهانه افراد

ارزش‏های انتزاعی

نیازمحور

امور واقعی فردی مثل نیازهای اساسی

ارزش‏های واقعی

قابلیتی

آزادی و قابلیت‏های فردی

قابلیت‏های فردی

ساختاری

دیالکتیک دموکراتیک

آزادی، برابری و انسجام

فردگرایی و جمع‏گرایی

کیفیت فراگیر زندگی

توجه بیشتر به عوامل جمعی

رفاه ذهنی و عینی به همراه اهداف اجتماعی

کیفیت­ اجتماعی

امکانات و توانایی مالی و روابط اجتماعی

بهبود همبستگی اجتماعی و مبارزه با مطرودیت

                           مأخذ : برگرفته از :غفاری و امیدی، 1388 و غفاری و ابراهیمی، 1385

 

 

بیشترین تبیین­های صورت‌گرفته مربوط به حوزه پزشکی است و بنیان نظری این مفهوم نیازمند توسعه و گسترش بیشتر مبانی دیدگاهی است (مختاری و نظری، 1389: 43). جدول 2 نشان‌دهنده خلاصه­ای از رویکردهای رایج در حیطه کیفیت زندگی شهری است.

 

 

جدول 2- رویکردها و حوزه‏های علمی سنجش کیفیت‌زندگی

رویکرد و حوزه علمی

ابعاد مورد تأکید در کیفیت زندگی

فلسفی

ریشه‌های فکری و عوامل مؤثر بر خشنودی و رفاه انسان

اقتصادی

تندرستی با نگاه فایده‏گرایی

زیست‏شناختی

عوامل جسمی و زیستی پیدایش کجروی‏ها

روان‏شناختی

رشد کامل شخصیت به مثابه عامل اصلی کیفیت زندگی

روان‏شناسی اجتماعی

کنش‏های متقابل اجتماعی در محیط اصلی تحقیق

محیطی

محیط کالبدی، بستری است برای ساخت و ادراک کیفیت زندگی

مأخذ جدول: برگرفته از: مختاری و نظری، 1389

 

اما دو رویکرد اسکاندیناویایی یا عینی­گرایی، آمریکایی یا ذهنی­گرایی نیز در میان محققان بسیار مرسوم است. برخی تعریف ذهنی کیفیت زندگی را بسیار دموکراتیک دانسته­اند، زیرا به جای آنکه متخصصان احساس خود را معیار قضاوت قرار دهند، احساس و ادراک مردمی را شاخص قرار داده­اند  (Diner and Oishi, 2000)، اما کیفیت عینی زندگی که به شرایط بیرونی زندگی اشاره دارد، انعکاس‌دهنده واقعیات قابل مشاهده و ملموس است. شاخص­هایی مثل میزان تحصیلات، میزان طلاق و تراکم جمعیت از این قبیل­اند.  واقعیت این است که کیفیت زندگی افراد بدون در نظر گرفتن ذهنیت­های آنها نسبت به زندگی، غیر قابل سنجش است و شاخص‌های عینی در حالی که پایایی بالایی دارند، از قابلیت اطمینان پایینی برای سنجش بهزیستی انسانی برخوردارند (Foo, 2000: 34). در این میان، رویکردی میانه‏رو یا ترکیبی نیز وجود دارد. زاپ [1] یکی از محققان این رویکرد است که شرایط عینی زندگی افراد را با ارزیابی ذهنیات آنها به صورت همزمان مورد توجه قرار می­دهد (غیاثوند، 1388: 24-25). برخی معتقدند برای سنجش کیفیت‌ زندگی ‌ذهنی، پرسیدن ادراکات افراد از زندگی کفایت می­کند و این نوع از شاخص­ها برای اهداف برنامه­ریزی و سیاستگذاری، نسبت به شاخص‏های عینی در ارجحیت قرار دارند. هر چند این تأکید هم وجود دارد که شاخص‌های ذهنی از پایایی کمتر و قابلیت اطمینان بیشتری برخوردارند (Das, 2008: 298). مواردی نظیر ارزیابی فرد از ثمربخشی تلاش­های خانواده برای بهبود زندگی فردی و احساس وی از میزان پایمال شدن حقوق فردی در جامعه، از جمله شاخص‏های ذهنی کیفیت زندگی به شمار می‏روند (مختاری و نظری، 1389: 133). یکی از سنت­های مرسوم و قدمت­دار سنجش کیفیت زندگی، ارزیابی رضایتمندی افراد به عنوان شاخصی مرتبط با کیفیت زندگی است  (Lansing & Marans, 1969).

بحث­های متناقضی درباره شدت رابطه میان کیفیت زندگی عینی و ذهنی وجود دارد. برای مثال، برتون[2] و همکاران اثبات نمودند که رابطه قوی میان این دو دسته از شاخص­ها وجود دارد، در حالی که مک­کری[3] و همکاران این رابطه را ضعیف ارزیابی کردند (رضوانی و همکاران، 1388: 95). تمایز میان کیفیت ‌زندگی عینی و ذهنی همچون اختلاف بین رفتار و ادراک یا دنیای متفاوت میان کمیت و کیفیت است. بنابراین، هر کدام به تنهایی و با یکدیگر بستر مناسبی برای تحلیل کیفیت زندگی به حساب می­آیند (Mukherjee, 1989). جدول 3 خلاصه­ای از خصوصیات سنجش‏های ذهنی و عینی کیفیت زندگی است.

با ترکیب شاخص‌های عینی و ذهنی، کیفیت‌زندگی انعکاس‏دهنده میزان دسترس­پذیری تجهیزات و نیازهای قابل لمس در کنار احساسات و ادراکات فردی و اجتماعی است. به واسطه پیچیدگی ترکیب این دو مؤلفه، همواره تعریف صحیح کیفیت‌ زندگی، وابستگی مستقیمی به فرهنگ و ارزش‏های مرسوم جامعه داشته ‌است. شهر با دارا بودن محدوده تعریف شده و مرکزیت تجمع گروه‏های اجتماعی، سازنده فرهنگ­های خاص شهرنشینی است. از سویی فرم، شکل، جغرافیا، الگوی توسعه، جمعیت، سیاست­های عمومی و تاریخچه شکل‏گیری شهرها، در ساخت آلمان­های متمایز شهری نقش‌آفرین‌اند. بنابراین، شکل­گیری کیفیت‌ زندگی ‌شهری از شهری به شهر دیگر با تفاوت­هایی همراه است. به همین علت، "آنچه تا به حال از کیفیت زندگی دانسته نشده" به پیامدهای ناشناخته کوتاه و بلند­مدت حاصله از تغییرات برنامه­ریزی شده شهری مرتبط است. فرآیند ایجاد کیفیت زندگی، بدون لحاظ کردن لایه­های فردی، سازمانی و محیط شهری، غیرقابل سنجش و شناخت است(Schalock, 2004 : 211-213).

 

 

جدول2-  مشخصات روش‏های سنجش کیفیت زندگی

روش سنجش کیفیت زندگی

تأکید

ایراد

عینی

سنجش امکانات، تجهیزات و شرایط بیرونی

پایایی پایین

ذهنی

ادراکات فردی و جمعی از کیفیت زندگی

قابلیت اطمینان پایین

عینی و ذهنی

ترکیبی از حقایق خارجی و ذهنیت‏های فردی

وابسته به ترکیب شاخص‏های ذهنی و عینی

 

 

فراتحلیل

سؤال‏ها و موضوع‏های با اهمیت، همواره توسط گروه‏های مختلف پژوهشی تبدیل به تحقیق شده­اند، اما دریافتی جامع از تمامی این مطالعات، کاری هزینه­زا و وقت‏گیر است. به طور خاص، مطالعات اجتماعی که به واسطه شرایط، موقعیت­ها و متغیرهای متعدد مداخله­گر، با دامنه گسترده­ای از نتایج و یافته‏ها همراهند، فاقد خاصیت انباشتگی نتایج هستند. فراتحلیل به عنوان ابزاری مناسب برای ساخت اجماعی منطقی از مطالعات، روش تازه­ای برای جمع­بندی و درک مجموعه­ای از پژوهش­ها درحوزه­ای خاص به حساب نمی­آید. چیزی که یک تحقیق فراتحلیل مدنظر دارد، جمع­آوری یافته­های پژوهشی از مطالعات متعدد و پراکنده، برای ترکیب و یکپارچه­سازی و دستیابی به یافته‏های جدید است (صدیق سروستانی، 1379: 68). براین اساس، فراتحلیل روشی است برای تجزیه و ترکیب واحدهای تحلیل برای حصول شناخت از مجموعه منسجم یا غیرمنسجم از مبانی علمی و سازه­های پژوهشی (Doyle, 2003: 323) . واحد تحلیل در روش فراتحلیل، مطالعات و پژوهش­های مرتبط با موضوع خاصی است (قاضی طباطبایی و ودادهیر، 1389: 39). توانایی ارائه جواب به هنگام کم بودن حجم نمونه و سادگی در کسب آگاهی از متغیرها و روابط فیمابین، اهمیت این ابزار تحقیق را افزایش داده است (ناطق پور و فیروزآبادی، 1384: 169). مطالعه نتایج، یافته­ها و نظریه­ها با رویکردی عمدتاً انتقادی از خصوصیات بارز این روش است (ودادهیر، 1389: 37).  این روش به شناسایی شکاف‏های علمی و تجمیع مطالعات انجام شده ختم می‏گردد. مراحل هفتگانه­ای برای انجام یک فراتحلیل مرسوم است: در مرحله اول انتخاب موضوع و تعریف متغیر تحقیق قرار دارد. مهمترین اقدام در این مرحله مشخص­شدن حدود و اهداف تحقیق است. در مرحله دوم، بر اساس هدف تحقیق، شناسایی، گردآوری و تلخیص مطالعات انجام می­گیرد. در این بخش، نهایتاً تعدادی منبع معتبر با توجه به هدف تحقیق انتخاب می‏گردد. در مرحله سوم که با فیش­برداری یا فیلترسازی محتویات منابع همراه است، به دسته‏بندی یافته­ها و ارزیابی و بازآفرینی آنها ختم می‏شود. در این بخش مطالعات ورودی به مجموعه­ای اطلاعات دسته­بندی شده  تبدیل می­شوند که امکان بازبینی و استخراج نتایج را به همراه دارد. در مرحله چهارم با استفاده از یافته­های مرحله پیشین، امکان دسته‏بندی یافته­ها بر اساس روش‏های آماری، بررسی تفاوت­های روش­شناسی، شناخت تنوع آزمون فرضیه­ها و مقایسه نتایج فراهم می‏گردد. مرحله پنجم به تعریف و ترکیب نتایج به دست آمده اختصاص دارد و مرحله ششم با تطبیق و ترکیب نتایج به دست آمده، زمینه نگارش گزارش را فراهم می‏سازد. بنابراین، در مرحله هفتم نگارش گزارش، تفسیر و نقد نتایج صورت می‏گیرد (قاضی طباطبایی و ودادهیر، 1389: 74-146). در هر یک از مراحل تحقیق، بهره­گیری از نظرات خبرگان راهکاری مکمل و هدایت کننده به شمار می­آید که کیفیت و ارزش تحقیق را ضمانت می­نماید.

 

روش تحقیق

این تحقیق که از نوع فراتحلیل است، به فراخور نیاز با استفاده از روش­های کمّی و کیفی صورت گرفته ­است. محدود بودن نسبی مقالات علمی منتشر شده در زمینه تخصصی کیفیت‌ زندگی در شهرهای ایرانی و نبود خط راهنمای مشخص برای انعکاس شرایط این مطالعات، استفاده از این روش تحلیلی را مناسب جلوه­ داده است. بنابراین، مجلات به دو دسته علمی- پژوهشی و غیرعلمی- پژوهشی مطابق جدول 4 تقسیم شده­اند[4]. جای تأکید دارد برای حفظ کیفیت یافته­ها، تحلیل این دسته­بندی­ها به صورت جداگانه صورت گیرد.

بررسی پراکندگی تعداد مطالعات انجام شده در نقشه استان‌های ایران نشان می­دهد که بیشترین مطالعات مربوط به شهرهای تهران و لرستان بوده است. ضمناً تنها استان‌های مرکزی، شرقی و شمالی‌غربی مورد توجه محققان قرارگرفته‌اند و در سایر استان‌ها هیچ مطالعه اختصاصی انجام نشده­ است. شکل 1 نمایش‌دهنده پراکندگی تعداد مطالعات به تفکیک استان­های ایران است.

بررسی­ها نشان داد که محل تولد نویسندگان، دسترسی مناسب به آمار یا نمونه­ها و یا دانشگاه محل تحصیل، عوامل کلیدی برای انجام تحقیق در نمونه­های موردی به حساب می­آیند. ضمناً مطالعه­ای در شهرهای کمتر برخوردار مشاهده نگردید.

در این تحقیق مقالات علمی- پژوهشی به مقالاتی اطلاق شده است که در نشریات دارای مجوز علمی-پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری منتشر شده­اند. بنابراین، مقالات غیر علمی– پژوهشی نیز به مقالاتی اشاره دارد که در مجلات فاقد این مجوز منتشر شده­اند. انتخاب مقالات با توجه به نظرات خبرگان صورت گرفت. شرط انتخاب مقاله، دارا بودن موضوع یا کلید واژه­ای مرتبط با عنوان کیفیت زندگی شهری است. بنابراین، از خبرگان خواسته شد تا با معرفی مقالات یا نشریات مرتبط با موضوع، بستر تحقیق را فراهم سازند. پس از بررسی­های تکمیلی و بهره­برداری از نظرات خبرگان، تعداد 45 مقاله شناسایی شد. با تحلیل نزدیکی مقالات با هدف تحقیق، مقالات کمتر مرتبط که عموماً به رشته پزشکی اختصاص داشتند، از فرآیند تحقیق حذف گردیدند و نهایتاً 27 مقاله وارد مرحله تحلیل شدند. مقالات نهایی از سال 1375 تا 1389 در نشریات فارسی زبان منتشر شده­اند، اما این تحقیق هیچ محدودیت زمانی برای انتخاب مقالات نداشته ­است. برای مطالعه مقالات و استخراج تحلیل­ها، شاخص­هایی مطابق جدول 5 مشخص گردیده­اند.

 

 

 

جدول 4- محدوده انتخاب مقالات منتشر شده

نوع مجلات

مجلات علمی- پژوهشی

صاحب امتیاز

مجلات علمی غیر علمی- پژوهشی

صاحب امتیاز

عنوان مجلات

علوم اجتماعی

دانشگاه علامه طباطبایی

پژوهش و برنامه‏ریزی شهری

دانشگاه آزاد اسلامی

رفاه اجتماعی

دانشگاه علوم بهزیستی

پژوهش‏های اجتماعی

صفه

دانشگاه شهید بهشتی

جغرافیا و مطالعات محیطی

جغرافیای انسانی

دانشگاه تهران

جستارهای شهرسازی

بخش خصوصی

مدرس علوم انسانی – برنامه‏ریزی و آمایش فضا

دانشگاه تربیت مدرس

مطالعات شهری و منطقه‏ای

دانشگاه اصفهان

فصلنامه مدیریت شهری

سازمان شهرداری‏ها

جامعه شناسی کاربردی

نشریه شوراها

شورای عالی استان‏ها

ادبیات و علوم انسانی

علوم اجتماعی

دانشگاه مشهد

جغرافیا و توسعه

دانشگاه زاهدان

هویت شهر

دانشگاه آزاد

تعداد مقالات

17

10

 

 

 

 

 

 

شکل1- تعداد مطالعات انجام شده به تفکیک استان‏ها

جدول 5- ابعاد و شاخص‏های راهنما برای تجزیه مقالات

ابعاد

شاخص‏ها

روش تحقیق

نوع پژوهش، روش تحقیق، فن جمع‏آوری داده‏ها

روش نمونه‏گیری

روش نمونه‏گیری، تعداد نمونه‏ها، مشخص بودن تعداد نمونه‏ها

چارچوب تحقیق

فرضیه یا سؤال‏ها، چارچوب تحلیلی انتخاب شده برای سنجش مدل

روایی و پایایی

بیان روش محاسبه پایایی و روایی،  مقدار پایایی و روایی ذکر شده در مقاله

رویکرد نظری

رویکرد اصلی به کیفیت زندگی شهری، صراحت در معرفی رویکرد

شاخص‏های ذهنی و عینی

نوع شاخص­سازی، جداسازی شاخص­های عینی و ذهنی و نتیجه گیری مجزا

ابعاد اصلی تحقیق

محیطی- خدماتی، اجتماعی- اقتصادی- محیطی، اقتصادی- اجتماعی

متغیرها و ابزار تحلیل

مستقل یا وابسته بودن، متغیرهای همبسته، ابزارهای تحلیلی استفاده شده

نتایج به دست آمده

نتایج به تفکیک شهرهای مورد تحقیق و تحلیل پراکندگی نتایج در کشور

                                                                                                                  ماخذ جدول: نگارندگان

 

 

این جدول راهنما، به هنگام مطالعه مقالات، نقش صافی[5] اطلاعات را بر عهده داشته و بسترساز تجزیه یک مقاله به تعدادی مؤلفه قابل تحلیل است. هدف استفاده از این جدول، بالا بردن کیفیت امکان تجزیه و تحلیل مطالعات است.

 

یافته‏های رویه‏ای و محتوایی

مرور پژوهش­های انجام شده نشان می­دهد که بیش از 80 درصد مقالات علمی- پژوهشی مورد بررسی با اهداف کاربردی و در میدان عمل تنظیم شده‌اند. در مقابل مقالات مروری معدودی، با هدف انعکاس مبانی نظری و شاخص‏­شناسی کیفیت‌ زندگی‌ شهری طراحی گردیده که از سطح نظری بالایی برخوردارند. سیاست مجلات علمی- پژوهشی در جذب مقالات کاربردی، باعث تجمع این‏گونه از مقالات در این نشریات است. بیش از 80 درصد مقالات علمی- پژوهشی از نوع توصیفی و پیمایشی هستند که هدف پیمایش بخشی از شهر و توصیف شاخص­های کیفیت‌ زندگی را دارند. پرسشنامه مهمترین ابزار مقالات منتشر شده در مجلات علمی-پژوهشی است، در حالی که بیش از 60 درصد مقالات غیرعلمی پژوهشی با استفاده از اسناد، مدارک و آمار نگارش یافته­اند. جدول 6 مبین خلاصه­ای از روش تحقیق مقاله‌های بررسی شده است.

75 درصد از مقالات غیر علمی- پژوهشی و تنها 9 درصد از مقالات علمی- پژوهشی هیچ اشاره­ای به روش نمونه­گیری نداشتند. جدول 7 نمایشی از مشخصات نمونه­گیری و تعداد نمونه­های انتخاب شده در مقالات پژوهشی جاری است. این جدول نشان می­دهد که حجم نمونه­ها در بازه استانداردی قرار دارند و تحقیقات میدانی مطالعه شده از این لحاظ قابل اطمینان است.

 

جدول 6- جزئیات روش تحقیق مقاله‏های مطالعه شده

جزئیات روش تحقیق

علمی پژوهشی

غیر علمی پژوهشی

نوع پژوهش

کاربردی

87%

45%

محض

13%

55%

روش تحقیق

توصیفی

87%

17%

تبیینی

13%

83%

فنون جمع‏آوری داده

پرسشنامه

68%

27%

اسناد و مدارک

18%

63%

مصاحبه

7%

0%

AHP

0%

10%

ترکیبی

7%

0%

 

جدول 7- خصوصیات نمونه‏گیری مقالات

نمونه‏گیری

علمی پژوهشی

غیر علمی پژوهشی

مشخص بودن تخمین تعداد نمونه ها

محاسبه شده

41%

50%

نامشخص

59%

50%

روش نمونه‏گیری

مشخص

91%

25%

نامشخص

9%

75%

تعداد نمونه‏ها

بین 100 تا 200

15%

0%

بین 201 تا 300

15%

بین 301 تا 400

47%

100%

بین 301 تا 400

23%

0%

بالای 401

        

 

بخش درخور توجهی از مقالات مطالعه شده، دارای چارچوب تحلیلی استاندارد بوده و مدل­های تحقیق، تصویر گویایی از بنیان تحقیق ارائه نموده‌اند. جدول 8 خلاصه­ای از آمارهای این بخش را نمایش می­دهد.

 

 

جدول 8- چارچوب‏های تحقیقی

چارچوب تحقیق

 

علمی- پژوهشی

غیر علمی پژوهشی

فرضیه و سؤال

دارد

33%

33%

ندارد

67%

67%

چارچوب تحلیلی

دارد

75%

67%

ندارد

25%

33%

 

 

مطالعات نشان می­دهد، در بخش مقالات علمی-پژوهشی توجه مطلوبی به آزمون پایایی صورت گرفته است، اما بیش از نیمی از مقالات این گروه، هیچ انعکاسی از مقادیر پایایی ارائه نداده­اند. ضمناً بخش محدودی از مقالات به مسأله پایایی ابزار سنجش توجه کرده­اند. البته، اکثر این مقالات روایی را به صورت اعمال نظر خبرگان دریافت نموده‏اند و در آنها روش­های سنجش­روایی مثل روایی سازه، کمتر استفاده شده است. در مقالات غیر علمی- پژوهشی انعکاس مناسبی از مقادیر روایی و پایایی صورت نگرفته است. بنابراین، قضاوت در مورد اندازه اثر و کیفیت مطالعات انجام شده برای انجام فراتحلیل‏های کمّی، با مشکل روبه‏رو خواهد شد. جدول 9 نشان‏دهنده خلاصه‏ای از روایی و پایایی ابزار سنجش در مقالات مطالعه شده است.

 

 

جدول 9- روایی و پایایی ابزارهای سنجش

ابزار سنجش

علمی- پژوهشی

غیر علمی پژوهشی

پایایی دارد؟

بلی

66%

0%

خیر

34%

75%

ابزار آماده

0%

25%

مقدار پایایی

ارائه نشده

40%

100%

بین 0.5 و 0.69

10%

0%

بین 0.7 و 0.79

30%

0%

بالای 0.9

10%

0%

روایی دارد؟

بلی

27%

0%

خیر

73%

100%

مقدار روایی

ارائه نشده

83%

100%

بین 0.5 و 0.69

17%

0%

 

 

هر پژوهش علمی باید با رویکردهای نظری مشخصی طراحی شده باشد. این چارچوب پایه­ای است که تحقیق به آن تکیه می­کند و شبکه­ای منطقی از روابط و توصیف‏ها را پدید می­آورد (خاکی، 1386: 30). پژوهش‏های مرتبط با کیفیت ‌زندگی ‌شهری دارای دو رویکرد اصلی جامعه‏شناختی عاملیتی و ساختاری­اند. نتایج نشان می­دهد که بیش از 90 درصد مقالات، رویکرد­های مشخصی برای تحقیق ارائه نموده­اند. هر چند در مقالات علمی پژوهشی تنها 6 درصد و در مقالات غیر علمی- پژوهشی تنها 33 درصد، به صورت مستقیم به رویکردهای خود اشاره نمودند، اما نوع انتخاب شاخص­ها و ابزارهای اندازه‌گیری، وسیله­ای مناسب برای شناخت غیرمستقیم رویکردهای مذکور است. در میان مقالات بررسی شده، رویکردهای عاملیتی مورد توجه بیشتر محققان قرار گرفته است. این رویکرد با دارا بودن نگاهی فردگرا و استفاده از شاخص­های کمی و عینی­تر، از سنجش­پذیری و مبانی نظری بیشتری برخوردار است. ضمناً سازمان­های جهانی به واسطه ارائه گزارش‌هایی که به آمارهای سالیانه وابسته است، باعث اشاعه هرچه بیشتر این رویکرد شده­اند(Van Kamp, Leidelmeijer, 2003 :5-14). جدول 10 نمایی از رویکردهای نظری و نحوه بیان آنها در مقالات مورد مطالعه است.

 

 

جدول 10- رویکردهای نظری و نحوه بیان آنها در مقالات

رویکردهای نظری

علمی- پژوهشی

غیر علمی پژوهشی

رویکرد

عاملیتی

85%

85%

ساختاری

15%

15%

رویکرد به صورت صریح مشخص شده است؟

بلی

6%

33%

بدون رویکرد

47%

16%

غیرمستقیم معرفی شده

47%

51%

 

 باید توجه کرد که بیش از نیمی از مطالعات از روش­های ترکیبی بهره برده‌اند. از سویی، تحلیل اینکه شاخص­های ذهنی و عینی چه آثار و نتایج متفاوتی در رابطه با متغیرهای دیگر داشته­اند، به غنای مبانی نظری و تحلیل نتایج کمک خواهد نمود، اما در مقالات علمی- پژوهشی تنها 21 درصد و در مقالات غیر علمی- پژوهشی هیچ یک از مقالات، به تفکیک نتایج براساس شاخص­های عینی و ذهنی توجه نکردند. بنابراین عدم انعکاس جداگانه نتایج باعث شده تا شانس دستیابی به نتایج تحلیلی حاصله از تفکیک شاخص­های عینی از ذهنی کاهش­ یابد. جدول 11 نشان دهنده خلاصه­ای از وضعیت شاخص‏شناسی مقالات از نظر ذهنی و عینی است.

 

 

جدول 11- چارچوب شاخص سازی مقالات

شاخص‏های ذهنی و عینی

علمی- پژوهشی

غیر علمی پژوهشی

نوع شاخص سازی

عینی

25%

37%

ذهنی

12%

13%

ترکیبی

63%

50%

جداسازی بین شاخص‏های ذهنی و عینی شده است؟

بلی

21%

0%

خیر

79%

100%

 

 

در خلال مطالعات مشاهده شد که ابعاد محیطی، اقتصادی و اجتماعی، به عنوان وجوه اصلی کیفیت‌ زندگی مورد توجه قرار گرفته­اند. بیش از 60 درصد پژوهش­های مطالعه شده، هر سه بعد اصلی ذکر شده را در مطالعات خود مورد توجه قرار داده­اند که در جدول 12 قابل مشاهده هستند.

 

 

جدول 12- ابعاد اصلی تحقیق مقالات مطالعه شده

ابعاد اصلی تحقیق

علمی- پژوهشی

غیر علمی پژوهشی

ابعاد تحقیق

محیطی- خدماتی

25%

0%

اجتماعی- اقتصادی- محیطی

63%

87%

اقتصادی- اجتماعی

12%

13%

 

 

یکی از روش­های مطلوب برای توسعه مبانی نظری تحقیق، بررسی رابطه میان متغیرهای دیگر با کیفیت زندگی شهری است. برخی از تحقیقات انجام شده به دنبال بررسی آثار کیفیت زندگی یا تأثیرپذیری آن از متغیرهای دیگر هستند، که از نظر تعداد در اقلیت قرار دارند. نتایج نشان داد که سرمایه ­اجتماعی، مهاجرت، بودجه خانوار و ویژگی­های فردی- خانوادگی متغیر­های مورد توجه محققان هستند. سرمایه اجتماعی به عنوان مهمترین متغیر در ارتباط با کیفیت­ زندگی شهری مورد مطالعه محققان قرار گرفته است. ضمناً بررسی اختلاف میانگین­ها در گروه‏های جنسیتی، سنی، درآمدی و شرایط تأهل، در میان پژوهش­ها به صورت مشترک انجام شده­ است. در این میان، تنها شش مقاله کیفیت زندگی را متغیری وابسته، یک مقاله آن را متغیری مستقل و سه مقاله آن را در رابطه‏ای دوجانبه با سایر متغیرها معرفی نموده­اند.

در میان ابزارهای تحلیلی، همبستگی، رگرسیون، آزمون میانگین عددی و آزمون t مورد توجه ویژه محققان قرار گرفته‌اند. از آزمون همبستگی برای بررسی میزان هم­خطی متغیرها، از آزمون ضرایب رگرسیون برای شناسایی میزان اهمیت متغیرهای مربوطه، از آزمون میانگین‌ها برای ارزیابی میزان متوسط رضایت پاسخ‏دهندگان، از آزمون t برای مقایسه نتایج گروهی و از تاکسونومی عددی برای ارزیابی میزان توسعه­یافتگی ناحیه یا منطقه شهری استفاده شده‌ است. ضمناً در مقالات، روش تحلیل عاملی بسیار استفاده شده است. جدول 13 نشان دهنده خلاصه‌ای از متغیرها و ابزارهای تحلیلی است.

 

 

جدول 12- متغیرها و ابزارهای تحلیلی مقالات مطالعه شده

متغیرها و ابزارهای تحلیلی

علمی- پژوهشی

غیر علمی پژوهشی

متغیرهای همبسته

سرمایه اجتماعی

3 مقاله

2 مقاله

مهاجرت

1 مقاله

0

بودجه

1 مقاله

0

ویژگی‏های فردی- خانوادگی

1 مقاله

1 مقاله

کیفیت زندگی چه نوع متغیری است؟

مستقل

1 مقاله

0

وابسته

5 مقاله

1 مقاله

دوطرفه

1مقاله

2 مقاله

ابزارهای تحلیل استفاده شده

همبستگی-رگرسیون

6 مقاله

2 مقاله

میانگین

6 مقاله

1 مقاله

آزمون t

3 مقاله

0

تاکسونومی عددی

1 مقاله

1 مقاله

 

 

مروری بر نتایج و یافته‌های محتوایی پژوهش­ها نشان می­دهد که در شهر نورآباد، افزایش میزان تحصیلات، درآمد خانوار، مالکیت مسکن و شاغل بودن با کیفیت زندگی بیشتری همراه است (رضوانی و همکاران، 1388: 108؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389: 59). در شهر مشهد افزایش سه عامل سرمایه اجتماعی، درآمد سرانه و تحصیلات با افزایش کیفیت زندگی شهری همراه است (نوغانی و همکاران، 1387: 134). ضمناً ارتقای سرمایه‏ اجتماعی در عرصه عمومی در حالی که بر شاخص­های کمّی و کیفی رفتار شهروندی مؤثر است، زمینه­ساز ارتقای کمّی و کیفی زندگی شهری است. در حالی که برای ارتقای کیفیت­ زندگی شهری باید سرمایه ­اجتماعی شهر افزایش یابد و تأکید صرف بر ارتقای سرمایه ­اجتماعی خصوصی راهگشا نیست (همان: 137). در مجتمع مسکونی اکباتان تهران اثبات شد که متغیرهای سن، جنس، شاغل بودن، موقعیت اجتماعی- اقتصادی، درآمد، نحوه مالکیت، طول مدت اقامت در خانه بر کیفیت زندگی شهری اثرگذار نیست (رفیعیان و همکاران، 1389: 66). در شهر جدید پردیس مشخص گردید، افراد مسن و جوان نسبت به میانسال­ها از کیفیت زندگی بالاتری برخوردارند. افراد متأهل به طور معنی­داری بیش از افراد مجرد از کیفیت زندگی برخوردارند. سابقه زندگی مشترک، تعداد فرزندان، در ارتباط معکوس و وضعیت اشتغال و تحصیلات همسر در ارتباط مثبت با کیفیت زندگی قرار دارند (حریرچی، 1388: 107). در شهر خرم­آباد نتایج نشان­ می­دهد که میان مهاجرت­های درون‌ شهری و کیفیت کالبدی محله‌ها رابطه مثبت و معنی­داری وجود دارد. به عبارتی افزایش کیفیت کالبدی محله‌ها با افزایش رضایت­ ساکنان از محله و کاهش مهاجرت درون‌شهری همراه ‌است (پوراحمد، 1390: 33). در شهر بیرجند اثبات­ گردید که اشتغال، تحصیلات، مرتبه شغلی، میزان درآمد، میزان بهره‌مندی از شبکه‌های اجتماعی، شیوه جامعه‌پذیری در خانواده، استفاده از رسانه‌های همگانی با کیفیت ‌زندگی ‌شهری در رابطه مثبت و معنی‌داری قرار دارند (احمدی و اسلام ، 1388: 123-129). در شهر اصفهان مشخص شد که در دسته‌بندی­های سنی و جنسیتی تفاوت معناداری میان میانگین‌های کیفیت‌ زندگی وجود ندارد، در حالی که افراد متأهل از کیفیت‌ زندگی مطلوب‌تری نسبت به مجردها برخوردارند (ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386: 101-102). تحقیقی در کرمان نشان داد که بین سرمایه‌ اجتماعی و کیفیت زندگی‌ شهری رابطه خطی مثبت و معنی‌داری برقرار است. اعتماد، هنجارها و مشارکت غیررسمی، از جمله مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی هستند که در این رابطه مؤثرند؛ ضمن اینکه پایین بودن مشارکت رسمی باعث شده تا این مؤلفه با کیفیت زندگی همبسته نباشد. نتایج اثبات نمود برای مداخله و بهبود سرمایه اجتماعی در راستای دستیابی به کیفیت زندگی، محلات پایین نسبت به بالای شهر در اولویت قرار دارند (گروسی و نقوی، 1387). تحقیقی در شهر تهران نشان داد خانواده­هایی که از بودجه کمتری برخوردارند، به واسطه سبک‌زندگی انتخابی، از کیفیت‌زندگی پایین­تری برخوردار خواهند بود. بودجه محدود خانواده باعث سنگینی بار تکفل خانوار شده و در مقابل، بهبود بودجه با سلامت و کیفیت زندگی بیشتر خانواده ها همراه است (شیخی، 1386). تحقیقی در شهر قوچان نشان‌ داد که سرمایه‌ اجتماعی باعث حفظ سرمایه‌ کالبدی و توانمندسازی اجتماع محلی برای بسیج منابع و دارایی و برقراری عدالت‌ اجتماعی است. این تحقیق تأیید نمود که سرمایه اجتماعی هم با رفاه عینی و هم با رضایت از زندگی در ارتباط مثبت و معنی‌داری قرار دارد و این سرمایه در احساس رضایت و سلامت فردی بسیار مؤثر است؛ ضمناً بعد ذهنی سرمایه اجتماعی برقرار کننده اصلی رابطه همبستگی میان سرمایه‏اجتماعی و کیفیت زندگی شهری است (ذکایی و روشن فکر، 1385).

در خلال مرور مطالعات شهرهای مختلف، مشخص گردید برخی متغیرها روابط متفاوتی با کیفیت ‌زندگی‌ شهری دارند. سطح تحصیلات رابطه مثبت ‌و معنی­دار (رضوانی و همکاران، 1388؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389؛ احمدی و اسلام، 1388) تحصیلات فاقد رابطه قابل تأیید (رفیعیان و همکاران، 1389)، سطح تحصیلات همسر رابطه مثبت‌ و معنی‌دار (حریرچی و همکاران، 1388)، مالکیت مسکن رابطه مثبت و معنی­دار (رضوانی و همکاران، 1388؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389)، مالکیت مسکن رابطه منفی ‌و معنی­دار (پوراحمد و همکاران، 1390)، مالکیت مسکن فاقد رابطه تأیید شده (رفیعیان و همکاران، 1389)، درآمد رابطه مثبت‌ و معنی­دار (احمدی و اسلام، 1388؛ رضوانی و همکاران، 1388؛ نوغانی و همکاران، 1387)، شاغل بودن رابطه مثبت‌ و معنی­دار (احمدی و اسلام، 1388؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389؛ حریرچی و همکاران، 1388؛رضوانی و همکاران،1388؛رفیعیان و همکاران، 1389)، سن رابطه مثبت‌ و معنی­دار (رضوانی و همکاران،1388؛ نوغانی و همکاران، 1387؛ خادم الحسینی و همکاران، 1389)، سن فاقد رابطه تأیید شده (رفیعیان و همکاران، 1389؛ ربانی خوراسگانی وکیانپور، 1386)، سن رابطه غیرخطی (حریرچی و همکاران، 1388)، جنسیت فاقد رابطه تأیید ­شده (رفیعیان و همکاران، 1389؛ رضوانی و همکاران، 1388؛ نوغانی و همکاران، 1387؛ ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386)، بعد خانوار رابطه منفی و معنی­دار (خادم الحسینی و همکاران، 1389)، بعد خانوار فاقد رابطه تأیید شده (رضوانی و همکاران، 1388؛ رفیعیان و همکاران، 1389)، تأهل رابطه مثبت و معنی­دار (ربانی خوراسگانی  و کیانپور، 1386)، تأهل فاقد رابطه تأیید شده (نوغانی و همکاران، 1387؛حریری و همکاران، 1388)، نزدیکی به مناطق مرزی رابطه منفی و معنی­دار (فرجی ملائی و همکاران، 1389)، سرمایه اجتماعی رابطه مثبت و معنی­دار (غیاثوند، 1388؛گروسی و نقوی، 1387؛ ذکایی و روشن فکر، 1385)، رضایت از خدمات شهری و محل سکونت رابطه مثبت و معنی­دار (حریرچی و همکاران، 1388؛ غیاثوند، 1388)، تعداد فرزندان رابطه منفی‌ و معنی‏دار (حریرچی و همکاران، 1388)، احساس امنیت رابطه مثبت و معنی­دار (پوراحمد و همکاران، 1390)، مخاطرات و خطرات محیط شهری رابطه منفی و معنی­دار (جاجرمی و کلته، 1385)، تمایل به مهاجرت رابطه منفی ‌و معنی­دار (پوراحمد و همکاران، 1390)، حس تعلق رابطه مثبت و معنی­دار (غیاثوند، 1388؛ ذکایی و روشن فکر، 1385)، میزان استفاده از رسانه‏های همگانی و نگرش‏های سنتی/ مدرن رابطه معنی­دار (احمدی و اسلام، 1388)، مدت اقامت رابطه مثبت و معنی­دار (ذکایی و روشن فکر، 1385)، تعداد اتاق رابطه منفی و معنی­دار (خادم الحسینی و همکاران، 1389)، تعداد اتاق فاقد رابطه معنی‌دار (رضوانی و همکاران، 1388) و بودجه رابطه مثبت و معنی­دار (شیخی، 1386) با کیفیت زندگی شهری دارند. جدول 14 نشان می­دهد که شرایط اجتماعی، اقتصادی و محیطی شهرهای مختلف باعث اثبات روابط متفاوتی میان متغیرهای تحقیق است.

 

 

جدول 14- نمایش نتایج نوع روابط شاخص‏ها با کیفیت زندگی شهری

 

 

 

این جدول تأیید می‏کند که کیفیت ‌زندگی ‌شهری مفهومی چند بعدی و وابسته به شرایط است، اما تعدد مدل‌های سنجش در کنار اهداف متفاوت پژوهشگران باعث شده تا دامنه اشتراکات تحقیقات بسیار محدود باشد و قضاوت­ جامع از مطالعات انجام شده با چالش روبه رو شود. جدول 15 خلاصه‏ای از نتایج کلیدی مقالات به تفکیک شهرها را نشان می­دهد.

 

 

جدول 15- نتایج کلیدی به تفکیک شهرها

شهر

نتایج کلیدی

نورآباد

کیفیت زندگی مفهومی چند بعدی است که در شهر مورد بررسی شامل مؤلفه‏های: توسعه کالبدی، رضایت از امکانات، سرمایه اجتماعی، بهزیستی ذهنی، محیط محلی و آرامش شهری است. همبستگی قوی میان ابعاد عینی و ذهنی کیفیت زندگی یافت نشد.

خرم آباد

کیفیت زندگی شهری پایین ارزیابی می­شود. در بخش‏های کم کیفیت­تر شواهدی بر مهاجرت‏های بیشتر یافت شد.

مشهد

کیفیت زندگی تابعی از سرمایه اجتماعی، درآمد سرانه و تحصیلات شناخته شد. کیفیت زندگی بیش از آنکه به سرمایه اجتماعی عمومی مربوط باشد، به سرمایه اجتماعی خصوصی مرتبط است.

تهران

ساکنان پاسخ دهنده محله نواب تنها از امنیت مجتمع­ها رضایت داشتند و از تسهیلات مجتمع، بهداشت مجتمع، دید و منظر و روابط همسایگی اظهار نارضایتی کردند. رابطه کلیدی میان سرمایه اجتماعی با ارزیابی افراد از کیفیت محیط کالبدی و کیفیت زندگی در شهر تهران تأیید­ شد. ضمناً خانواده با بودجه کمتر، از کیفیت زندگی کمتری برخوردار است.

گنبد قابوس

تأکید بر سنجش الگوی ذهنی شاخص­های کیفیت زندگی در محله و مقایسه با میزان نتایج در ناحیه و شهر. وجود تفاوت شدید شاخص­ها در نواحی مختلف شهری.

تبریز

استفاده از الگوی Seeking-Escaping با هدف بررسی تأثیرات روانی- اجتماعی پارک های شهری در بهبود کیفیت زندگی شهروندان از طریق بررسی عوامل جاذبه و دافعه.

شهرهای ایران

استفاده از تغییرات سهم و ظرفیت برخورداری جامعه شهری ایران در دهه 1365 تا 1385 بر اساس شاخص‏های مسکن، بهداشت، آموزش، ارتباطات، انرژی و گردشگری. یافته­ها نشان داد که جامعه ­شهری در بسیاری از شاخص­های مسکن، آموزش، گردشگری، بهداشت و سلامت با کاهش روبه رو بوده است. شاخص‏های بهداشت و سلامت به استثنای سرانه تخت بیمارستان­ها در مجموع ثابت مانده و سرانه برخورداری شاخص­های ارتباطات و انرژی افزایش داشته است.

بیرجند

متغیرهای سطح تحصیلات، شیوه جامعه­پذیری در خانواده، میزان استفاده از رسانه‏ها، مرتبه شغلی، شبکه­های حمایت اجتماعی،  در روش رگرسیون گام به گام برای پیش­بینی کیفیت زندگی به کار گرفته شدند. ضمناً در مقایسه میان روستاییان و شهر­ی­ها، کیفیت زندگی شهرنشینان بیشتر از روستاییان در کلیه شاخص‏های ذهنی و عینی ارزیابی می­شود.

اصفهان

تمرکز جامعه­شناسانه به کیفیت زندگی شهری در این تحقیق صورت گرفت. کیفیت زندگی ساکنان اصفهان در سطح بالایی ارزیابی می­شود و در این میان، منزلت نقشی بیشترین و احساس رضایت از زندگی در اجتماع، کمترین میانگین­ها را دارا بودند. منطقه 2 و 9 بالاترین و منطقه 3،1 و 7 پایین­ترین میانگین­ها را نمایش دادند. تلاش برای ساخت مدلی ایرانی در این پژوهش صورت گرفت.

کرمان

تأیید رابطه مثبت و خطی میان کیفیت ­زندگی و سرمایه­ اجتماعی. تأیید پایین بودن سطح مشارکت رسمی و بالا بودن سطح  اعتماد به خویشاوندان ساکنان کرمان. تأیید رابطه مثبت میان هنجارگرایی و کیفیت زندگی. وضعیت کیفیت سلامت جسمانی و سلامت روانی بهتر از کیفیت امنیت عمومی، دسترسی به خدمات، کیفیت محیطی و کیفیت فرهنگی است. بهترین محلات از نظر کیفیت زندگی ابتدا محلات پایین و سپس محلات بالای شهر است.

قوچان

پایین­ترین سطح سرمایه­اجتماعی با پایین­ترین میزان سرمایه­کالبدی همراه است. داشتن سطحی از سرمایه اجتماعی به عنوان زمینه­ای برای تداوم و تقویت سرمایه­ کالبدی و انسانی لازم است.

 

 

 

 

 

بحث و بررسی 

کمبود پژوهش­های مرتبط با کیفیت زندگی شهری و نیاز به انعکاس آنها به شکل مقاله، مهمترین نیاز تحقیق در حیطه کیفیت زندگی شهری است. گرایش مختلف رشته‌های پزشکی، روان‏شناسی، اقتصاد، جامعه­شناسی، جغرافیا و برنامه­ریزی به بحث­های کیفیت زندگی، باعث ایجاد تنوع در مدل­های تحقیق و گرایش برخی رشته­ها به استفاده از ابزارهای استاندارد برای سنجش این کیفیت شده است. توجه بیش از حد محققان به تحقیقاتی که با فرهنگ زندگی­ شهری ایرانی ناسازگار است، باعث استخراج مدل‌های تحلیلی غیر بومی و دستیابی به نتایج معیوب خواهد شد. این رویکرد به عقیده شارلک از مطلوبیت سنجش کیفیت زندگی خواهد کاست. بنابراین، توجه همزمان به مقیدات فرهنگی و خصوصیات جهانی، پیشنیازهای انجام یک تحقیق کیفیت زندگی است (Schalock, 2004 : 206). برای مثال، افزایش شاخصی مانند "میزان سرمایه­گذاری بخش عمومی در ساخت خانه­های سالمندان" در کشورهایی که نهاد ذهنی عمومی نگهداری سالمندان را وظیفه بخش عمومی می­دانند، شاخصی مثبت از بهبود کیفیت زندگی شهری است، اما در کشوری که نگهداری از سالمندان بخشی از وظایف خانوارهاست، بالا رفتن این شاخص قطعاً نشان ­دهنده افزایش کیفیت زندگی شهری به حساب نمی­آید. به نظر می­رسد ساخت مدل­های پژوهشی با تمرکز بر فرهنگ و پیشینه ایرانی باید در اولویت قرار گیرد. توسعه آگاهی از مبانی جامعه ­شناختی کیفیت زندگی شهری و استفاده از تفاوت­های مطرح در این رویکردها برای ساخت مدل‏های تحقیق، نیازی است که کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. برای ساخت مدل­های تحقیق کیفیت زندگی شهری، پیش از مرور پژوهش­های انجام شده و استفاده از چارچوب­های تحقیقی تکراری، باید به شناسایی گونه­ها و الگوهای جامعه­شناختی کیفیت زندگی مراجعه شود، تا شرایط ساخت الگوهای جدید و مناسب فراهم شود. تحقیقات مرور شده در این پژوهش نشان داد که هر محقق بر اساس دیدگاه فردی مسیر متفاوتی را برای طراحی یک تحقیق به کاربرده و این گوناگونی باعث شده  است که تحقیقات از مرکزیت قابل تحلیل و رویه‌ای قابل اتکا و روش‌شناسانه برخوردار نباشد. هر چند خلاقیت‌های درخور توجهی درباره طراحی مدل‌های چند سطحی، بومی­سازی مدل‌های بین‏المللی و استفاده از شاخص­های جهانی صورت گرفته‌ است، اما پراکندگی روش­ها باعث سخت شدن جمع‌بندی و نتیجه‌گیری یکپارچه فراتحلیلی از این مطالعات شده است.

چارچوب تحلیلی نتیجه محقق از مطالعات نظری و نتیجه تجربیات جمع­آوری شده از خبرگان است که هادی اصلی تحقیق به حساب می­آید. این موضوعی است که به وسیله مدل‌ تحلیلی مقدور خواهد شد (کیوی و کامپنهود، 1386: 107). بیش از60 درصد مطالعات بررسی شده وضعیت شفافی از نظر چارچوب تحلیلی داشتند که سطح کیفیت ظاهری این مقالات را نشان می‏دهد. به اعتقاد برخی از محققان، برای ساخت مدل کیفیت زندگی شهری، دارا بودن چارچوبی چند ­بعدی و مردم­گرا، یکی از مهمترین الزامات جمع‏آوری داده­های غنی است (ربانی خوراسگانی و کیانپور، 1386: 75). این تحقیق نیز نشان داد که سه بعد اصلی اجتماعی، اقتصادی و محیطی در بیش از 60 درصد مطالعات مورد توجه قرار گرفت و  نگاه چند بعدی در این مطالعات جاری است.

مرسوم است که در مقالات علمی، همواره فرضیه­ها و پرسش‏های تحقیق ارائه شود. نتایج پژوهش جاری نشان می­دهد که در بیشتر مقالات، فرضیه­ها و سؤال‏های تحقیق آشکارا مورد توجه قرار نگرفته­اند. این مسأله با عدم آگاهی خواننده نسبت به مسیر آزمون­های آماری همراه ­است.

محدودیت منابع مالی و زمانی محققان، یکی از عوامل اصلی برای انتخاب نمونه ‌آماری و تقلیل تعداد نمونه‏هاست. این اقدام باعث می­شود تا پژوهشگر بتواند بر تعدادی نمونه به عنوان نماینده جامعه تمرکز نماید و از کیفی شدن نتایج اطمینان پیدا کند (حافظ نیا، 1387: 119). نتایج این مطالعه نشان می­دهد نزدیک به نیمی از مقالات، فاقد استدلالی روشن برای چرایی انتخاب تعداد نمونه هستند؛ هر چند قطعاً در کارهای پژوهشی، ملاحظات مربوطه رعایت شده و نبود این موارد نشانه غفلت از آنها نیست. جای توجه دارد که انتخاب حجم نمونه زیاد و کم، هر دو زمینه‌ساز تهدید نتایج تحقیق است. حجم نمونه‌های بسیار زیاد باعث پذیرش نتایج اشتباه و حجم نمونه­های کمتر از استاندارد، باعث از دست­رفتن نتایج با اهمیت است. بنابراین، انتخاب حجم نمونه­، یکی از مهمترین عوامل کیفیت مقالات است که وابسته به جامعه تحقیق و نیازهای پژوهشی است. محققان دارا بودن حداقل 30 و حداکثر 500 نمونه را در پژوهش‏های میدانی توصیه نموده­اند (دانایی فرد، الوانی و عادل‌آذر، 1389: 348). بررسی تحقیقات میدانی این مطالعه نشان داد که انتخاب حجم نمونه­ در وضعیت قابل قبول و مطلوبی قرار دارد.

برای اعتماد به تناسب داده­ها با تحقیق، دارا بودن روایی و پایایی ابزار سنجش از پیشنیاز­های اساسی است. روایی به معنی سنجیده‌شدن درست مقیاس­ها،  کیفیت محتوای ابزارها و سؤال‏های تحقیق است. پایایی ابزار نیز به اعتبار، دقت و اعتمادپذیری ابزار سنجشی‌ اشاره دارد (حافظ نیا، 1387: 155). یکی از نتایج قابل انتظار از روش فراتحلیل، دستیابی به اندازه اثر و سنجش ارزش همبستگی متغیرهای در ارتباط با مفهوم تحقیق است، اما ضعف مقالات مربوطه در زمینه ارائه ارقام روایی و پایایی، دستیابی به این مهم را غیرممکن نمود. بنابراین، نتایج به دست آمده از این تحقیق بیش از آنکه به شناسایی میزان اهمیت آماری متغیرهای اثرگذار و اثرپذیر از کیفیت زندگی بپردازد، به مبانی تحقیق، دیدگا­ه­های نظری و نتایج حاصله به تفکیک شهرها محدود شده است. در این بخش، عدم تأیید رابطه­ای قابل اتکا میان متغیرهای محیطی و کیفیت زندگی شهری، یافته غیرمنتظره­ای محسوب می­شود.

 

جمع‌بندی        

تحقیق جاری که به روش فراتحلیل صورت گرفته، به دنبال شناسایی روش‌شناسی و نتایج تحقیقات فارسی زبان منتشره در مقالات علمی- پژوهشی و غیر علمی-پژوهشی است. این تحقیق نشان می­دهد که مقالات کیفیت ‌زندگی ‌شهری انتشار یافته در ایران، بیشتر به صورت کمّی و از طریق تحلیل‌های آماری صورت گرفته­اند. به نظر می­رسد استفاده از روش‌های کیفی، مسیر ساخت پژوهش­های جدید و متفاوتی را فراهم خواهد ساخت. ضعف عمومی تحقیقات در مورد انعکاس تخمین تعداد نمونه­ها، روش­های نمونه‌گیری، پایایی و روایی ابزار جمع­آوری داده­ها، باعث ایجاد مشکل برای انجام فراتحلیل­های کمی است. به نظر می‏رسد انعکاس حداقل­های آماری و همبستگی­های استخراج شده، این مشکل را برطرف خواهد ساخت. اندیشه بیشتر در مبانی جامعه­شناختی کیفیت‌ زندگی ‌شهری برای استخراج مدل­های بهتر توصیه می‌شود. تحقیقات نشان داد که پژوهشگران توجه خوبی به تمایز میان شاخص‌های عینی و ذهنی داشته­اند. البته، جای توجه دارد، نبود نتیجه­گیری‌های مجزا نسبت به شاخص‏های عینی و ذهنی، باعث از دست رفتن بخش مهمی از یافته‌های این تحقیقات شده است. توجه مطلوب مطالعات به ابعاد مختلف کیفیت ‌زندگی‌ شهری، شانس تحقق پژوهش­های چند بعدی و انعکاس واقعی­تر این مفهوم را فراهم ساخته است. با توجه به اینکه کیفیت زندگی شهری از تعامل میان شرایط فردی، اجتماعی، محیطی، اقتصادی و فناورانه حاصل می­شود، طراحی شاخص­هایی که این ابعاد را پوشش دهد، لازم به نظر می­رسد. شاخص­های درآمد، اشتغال و سرمایه ­اجتماعی رابطه مثبت، معنی­دار و قابل اتکایی با کیفیت زندگی شهری به نمایش­ گذاشت، در حالی که مالکیت مسکن، سن و تأهل، همبستگی­های متفاوتی را با این مفهوم به نمایش گذاشتند. ضمناً سرمایه ­اجتماعی به عنوان مفهومی نه چندان جدید مورد توجه محققان قرار دارد و در پاره‏ای از موارد محصول کیفیت زندگی شهری شناخته شده است.

یکی از مهمترین بخش­های مطالعات فراتحلیل، استفاده از نتایج آماری تحقیق­ها و جمع­بندی نتایج به شکلی جامع و یکپارچه است. سختی برقراری ارتباط با نگارندگان مقالات برای دریافت داده­های منتشر نشده، عدم ­همخوانی روش­های به کارگرفته شده و در نتیجه، نبود قابلیت ادغام و یکپارچه ­سازی نتایج، مشکلات اصلی انجام فراتحلیل­های کمّی در زمینه کیفیت زندگی شهری است. برای افزایش کیفیت مقالات و تجمع­پذیر شدن نتایج، توصیه می­شود مجلات علمی- پژوهشی یا متولّیان مؤثر بر پژوهشگران، استانداردهایی را به صورت تشویقی یا اجباری مطرح نمایند تا تجمیع نتایج مطالعات آتی مقدور گردد. کیفیت زندگی شهری، مفهومی پیچیده و مبهم است که در صورت انجام پژوهش­هایی با روش‏شناسی­ و ابزارهای پراکنده و غیرهمسان، فراتحلیل‏های پیچیده و مبهمی به همراه خواهد داشت. پروراندن عملی این مفهوم، یکی از نیازهای اصلی سازمان­های شهری برای جلب رضایت عمومی و یکی از مهمترین اهداف سیستم مدیریت شهری به حساب می‏آید. نتایج متفاوت در شهرهای مختلف، نیاز به تحقیق بیشتر در مبانی ذهنی ساکنان و خصوصیات عینی شهرهای ایرانی را متذکر می­شود.



[1] Wolfgang Zap

[2] Berton

[3] Maccrey

 [4] عنوان  و فهرست تمامی مقالات مورد بررسی در این مقاله در بخش مراجع قابل مشاهده است.

[5] Filter

احمدی، حبیب، اسلام، علی رضا. (1388). «بررسی عوامل اقتصادی و اجتماعی مرتبط با کیفیت زندگی مردم بیرجند»، جامعه شناسی کاربردی، ش 3، صص 11-134.
آسایش، حسین. (1380). «سنجش کیفیت زندگی در یکصد شهر بزرگ جهان»، مدیریت شهری، ش8، صص 94-105.
باسخا، مهدی؛ عاقلی کهنه شهری، لطفعلی؛ مسائلی، ارشک. (1389). «رتبه‏بندی شاخص‏های کیفیت زندگی در استان‏های کشور»، رفاه اجتماعی، ش 37، صص 95-112.
پوراحمد، احمد؛ فرهودی، رحمت الله؛ حبیبی، کیومرث؛ کشاورز، مهناز. (1390). «بررسی نقش کیفیت محیط سکونتی در مهاجرت‏های درون شهری (مطالعه موردی: بافت قدیم خرم آباد)»، پژوهش‏های جغرافیای انسانی، ش75، صص 17-36.
جاجرمی، کاظم؛ کلته، ابراهیم. (1385). «سنجش وضعیت شاخص‏های کیفیت زندگی در شهر از نظر شهروندان - مطالعه موردی : گنبد قابوس»، جغرافیا و توسعه، ش8 ، صص 5-18.
حریرچی، امیرمحمود؛ میرزایی، خلیل؛ جهرمی و مکانی، اعظم. (1388). «چگونگی وضعیت کیفیت زندگی شهروندان شهر جدید پردیس 1388». پژوهش اجتماعی ، ش 4، صص 89-110.
حافظ نیا، محمدرضا. (1387). مقدمه‏ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: انتشارات سمت.
خادم الحسینی، احمد؛ منصوریان، حسین؛ ستاری، محمد حسین. (1389). «سنجش کیفیت ذهنی زندگی در نواحی شهری (مطالعه موردی: شهر نورآباد، استان لرستان)» جغرافیا و مطالعات محیطی، ش3، صص 45-60.
خاکی، غلامرضا. (1386). روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، تهران: انتشارات بازتاب.
دانایی فرد، حسن؛ الوانی، سید مهدی؛ آذر، عادل (1389). روش شناسی پژوهش کمی در مدیریت: رویکردی جامع، تهران: انتشارات اشراقی.
ذکایی، محمدسعید؛ روشن فکر، پیام. (1385). «رابطه سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در محلات شهری» فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، ش32، صص 1-37.
ربانی خوراسگانی، علی؛ کیانپور، مسعود. (1386). «مدل پیشنهادی برای سنجش کیفیت زندگی : مطالعه اصفهان»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ش4، صص 67-108.
رضوانی، محمدرضا؛ متکان، علی اکبر؛ منصوریان، حسین؛ ستاری، محمدحسین. (1388). «توسعه و سنجش شاخص‏های کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی : شهر نورآباد، استان لرستان)»، مطالعات و پژوهش‏های شهری و منطقه‏ای، ش2، صص 87-110.
رفیعیان، مجتبی؛ عسگری، علی؛ عسگری زاده، زهرا. (1388). «سنجش میزان رضایتمندی سکونتی ساکنان محله نواب»، پژوهش‏های جغرافیای انسانی، ش 67، صص 53-68.
رفیعیان، مجتبی؛ امین صالحی، فرزین؛ تقوایی، علی اکبر. (1389). «سنجش کیفیت محیط سکونت در شهرک اکباتان تهران»، مدرس علوم انسانی- برنامه‏ریزی و آمایش فضا، ش 4، صص 63-85.
ریاحی، بهروز. (1388). مرجع کاربردی استاندارد و کیفیت ایران، تهران: نشر مربع.
سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه. (1387). روش‏های تحقیق در علوم رفتاری، تهران: انتشارات آگاه.
سیروس صبری، رضا. (1376). «نقش دسترسی‏ها در کیفیت زندگی شهری»، صفه، ش25، صص 58-73.
شیخی، محمد تقی. (1386). «بودجه و رفاه خانواده در شهر تهران : مطالعه ای جامعه شناختی از کیفیت زندگی خانواده»، علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، ش1، صص121-142.
صدیق سروستانی، رحمت الله. (1379). «فراتحلیل مطالعات انجام شده در حوزه آسیب شناسی اجتماعی در ایران»، نامه علوم اجتماعی، ش 15، صص 67-103.
علی اکبری، اسماعیل؛ امینی، مهدی. (1386). «کیفیت زندگی شهری در ایران (1385 1365)»، رفاه اجتماعی، ش36، صص 121-141.
غفاری، غلامرضا؛ امیدی، رضا. (1388). کیفیت زندگی شاخص توسعه اجتماعی، تهران: انتشارات شیرازه.
غفاری، غلامرضا؛ ابراهیمی، لویه. (1385). جامعه‏شناسی تغییرات اجتماعی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
غیاثوند، الهام. (1388). «تأثیر سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی ساکنان محلات شهر»، فصلنامه مهندسین مشاور، ش45، صص 22-28.
فرجی ملائی، امین؛ عظیمی، آزاده؛ زیاری، کرامت اله. (1389). «تحلیل ابعاد کیفیت زندگی در نواحی شهری ایران»، پژوهش و برنامه ریزی شهری، ش 2، صص 1-16.
قاضی طباطبایی، محمود؛ ودادهیر، ابوعلی. (1389). فراتحلیل در پژوهش های اجتماعی و رفتاری، تهران: انتشارات جامعه شناسان.
قربانی، رسول؛ تیموری، راضیه. (1389). «تحلیلی بر نقش پارک‏های شهری در ارتقای کیفیت زندگی شهری با استفاده از الگوی Seeking-Escaping نمونه موردی: پارک‏های شهری تبریز»، پژوهش‏های جغرافیای انسانی، ش 72، صص47-61.
کوکبی، افشین. (1386). «معیارهای ارزیابی کیفیت زندگی شهری در مراکز شهری»، هویت شهر، ش 1، صص75-86.
کوکبی، افشین؛ پورجعفر، محمد رضا؛ تقوایی، علی اکبر. (1384). «برنامه‏ریزی کیفیت زندگی شهری در مراکز شهری، تعاریف و شاخص‏ها»، جستارهای شهرسازی، ش12، صص 6-13.
کیوی، ریمون؛ کامپنهود، لوک وان. (1386). روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: انتشارات توتیا.
گروسی، سعیده؛ نقوی، علی. (1387). «سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در شهر کرمان»، رفاه اجتماعی، ش30 و 31، صص61-82.
لطفی، صدیقه. (1388). «مفهوم کیفیت زندگی شهری: تعاریف، ابعاد و سنجش آن در برنامه‏ریزی شهری»، جغرافیای انسانی، ش4، صص65-80.
مختاری، مرضیه؛ نظری، جواد. (1389). جامعه‏شناسی کیفیت زندگی، تهران: انتشارات جامعه‏شناسان.
ناطق پور، محمد جواد؛ فیروزآبادی، سید احمد. (1384). «سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر بر شکل‏گیری آن در شهر تهران»، جامعه شناسی ایران (24)، ش28، صص 59-91.
نوغانی، محسن؛ اصغرپور ما سوله، احمدرضا؛ صفا، شیما؛ کرمانی، مهدی. (1387). «کیفیت زندگی شهروندان و رابطه آن با سرمایه اجتماعی در شهر مشهد»، دوفصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، ش1، صص 111-140.
ودادهیر، ابوعلی. (1389). «فراترکیب نتایج واکاوی‏های کیفی و مطالعات فرهنگی: واقعیت یا توهم»، برگ فرهنگ، ش 22، صص24-45.
Das, D. (2008) "Urban Quality of Life: A case study of Guwahati". Social Indicators Ressarch , 270-304.
Diner, E; Oishi, S. (2000) Money and Happiness: Income and subjective well-being. Cambridge: MIT press.
Doyle, I, H , (2003) "Synthesis throug Meta-ethnography: paradoxes, Enhaneements, amd Possibilities", Qualitive Research, 3, 321-345.
Foo, T.S. (2000) Subjective assessment of urban quality of life in singapore. Habitat International .
Lansing, J. B., and Marans, R. W. (1969) "Evaluation of Neighborhood Quality". AIP Journal , 195-199.
Mukherjee, Ramkrishna. (1989) The Quality of life valuation in social research. New Dehli: Sage publication.
Schalock , R.L. (2004) "The concept of quality of life : what we know and do not know", Journal of Intellectial Disability Research, 48, 203-216.
Van Kamp I, Leidelmeijer K, Marsmana. (2003) "Urban environmental quality and human well-beingtowards a conceptual framework and demarcation of concepts; a literature study". Landscape and Urban Planning , 5-18.