مقدمه

هرفردی در جریان تعامل با دیگران، به «تعیین ارزش شخصی خود» می‌پردازد. چنین عملی با هدف برتری‌بخشی و اجتناب از قرارگیری در موقعیت فروتری صورت می‌گیرد. از نظر «آدلر» انسان با تصور «خودارزشمندی» زندگی می‌کند و همواره چنان رفتار می‌کند که بتواند آن را از هرگزندی مصون بدارد و با احتراز از موقعیت‌های کهتری آن را برتر جلوه دهد (آدلر به نقل از: منصور، 1369: 71 ). یکی از مسائل مهمی که خواسته یا ناخواسته در بافت روابط بین‌فردی به کاهش صحه‌گذاری بر معیارهای ارزشمندی خود منجر می‌شود، تحقیر اجتماعی است. واژه تحقیر(humilation) از ریشه کلمه humus است که در لاتین به معنای زمین(earth) یا با صورت بر زمین خوردن است. این کلمه در زبان نروژی به معنای در درجه پایین قرار‌گرفتن(de-gradation)، مطالب توهین‌آمیز (ned-verdigelse)، در زبان آلمانی (Er-niedrig-ung) و در زبان فرانسوی به معنای افت دارنده در نظر گرفته می‌شود. (لیندر، 2003: 56). واژه تحقیر مترادف است با مفاهیمی همچون: از دست دادن چهره[1]، حس حماقت[2]، آزار رساندن[3]، رسوایی[4]، هتک حرمت[5]، پایین‌آمدن[6]، پست کردن[7]، بدنام کردن[8]، ننگین کردن[9]، بی‌احترامی[10]، عجز[11]، بدنام‌کردن[12]، زبونی[13]، استهزا‌کردن[14]، ناچیزکردن[15]، تهمت‌زدن[16]، شرمساری[17]، رنجاندن[18]، نپذیرفتن[19]، خندیدن به[20] (کلین، 1991: 4).

قربانی تحقیر در شرایطی قرار می‌گیرد که احساس می‏کند کوچک شمرده شده و به شأن، شخصیت و غرور وی لطمه وارد شده است (لیندر، 2001: 46). تجربه تحقیرشدگی ممکن است احساسات متنوعی، ازقبیل: ناامیدی، اضطراب اجتماعی، ناتوانی، خشم سرکوب‌شده، تزلزل روانی، هراس اجتماعی، میل به تخریب و ... را به بار آورد؛ اما آنچه اهمیت دارد، تجربه‌ بدون انقضای تحقیر است که هرگز از بین نمی‌رود (کلین ۲۰۰۱؛ به نقل از فانگن، 2007: 491). نمود‌هایی از تحقیر شامل: مسخره کردن، طعنه زدن، آزار و اذیت، بی‌توجهی کردن به، خجالت دادن، انتقاد کردن، تخفیف دادن و سرزنش کردن است که در جریان تعاملات میان کنشگران به صورت روزمره رد و بدل می‌شود (هارتلینگ، 1999: 6). وجه مشترک تمام قالب‌های فوق آن است که قربانی تحقیر را در معرض خودکم‌بینی، احساس بی‌کفایتی، بی‌اعتمادی اجتماعی، ترس از تکرار تجربه‌ تحقیرشدگی و بازنمایی فضای تحقیرگری قرار می‌دهد (همان:7). فضای تحقیرگری به مثابه‌ یک فضای ناامن آکنده از نمادها، نشانه‌ها و دلالت‌ها، فضایی است که در آن کنشگران با یکدیگر وارد تعاملی نابرابر می‌شوند و هرکدام از آنها در پی هویت‌بخشی و برتری به تفاوت‌های خود و برجسته‌سازی آن هستند. نسبیت، پراکندگی و تکثر خصوصیات منتسب و مکتسب افراد، نحوه‌ برساخت، تفسیر و توجیه اَعمال سوژه‌ها را تنوع بخشیده و لذا تمامی تعاملات انسانی را به تعاملی معنادار، نمادین و دلالتمند مبدل ساخته است. چنین نسبیتی، درک تحقیر را به عنوان یک تجربه‌ شخصی با تبعات اجتماعی تنوع بخشیده و امکان تصور الگویی قابل تعمیم از موقعیت‌های تحقیرآمیز برای تمامی سوژه‌های اجتماعی را ناممکن می‌سازد. نتایج برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که مفهوم تحقیر می‌تواند بر انواع مختلفی از تجارب گوناگون دلالت داشته باشد که از فردی به فرد دیگر متفاوت است (لیندر، 2001: 51؛ لیندر، هارتلینگ و لوچتا، 1999: 7). به عبارت دیگر، آنچه برخی از کنشگران اجتماعی در مواجهه با آن به عنوان تحقیر تجربه می‌کنند، می‌تواند برای سایرین بدون هیچ نشانگری دال بر تحقیر، امری عادی تلقی شود. در این پژوهش سعی می‏شود تا به این سؤال پاسخ داده شود که افرادی که تجاربشان را از تحقیر بازگو می‌کنند، چه مصادیقی را معادل تحقیرشدگی می‌دانند و ازطرف دیگر، چه شرایط و عواملی، زمینه‌های لازم را برای شکل‌گیری این تجارب فراهم می‌نماید؟

پیشینه تجربی

با نگاهی کوتاه به ادبیات پیشین در این حوزه مشخص می‌شود که علی‌رغم اهمیت نقش تحقیر در پیدایش بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و پیامدهای مخرب آن در قالب انواع مشکلات روانی و اجتماعی، پژوهش‌های عمیق زیادی در حوزه جامعه‌شناختی در ایران صورت نگرفته و معدود پژوهش‌های موجود نیز با حاشیه‌ای کردن آن، از مطالعه‌ آسیب‌شناسانه و مستقل این مسأله چشم‌پوشی نموده‌اند؛ اما مرور ادبیات تجربی سایر کشورها نشان‏‌دهنده تمرکز بسیاری از پژوهش‌ها بر بررسی تحقیر و تجارب مربوط به آن است؛ برای مثال، نتایج برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که مصادیق تحقیر – یعنی آنچه به‌ مثابه‌ تحقیر تجربه می‌شود- می‌تواند بر یک تجربه‌ بیرونی – برای مثال شکست در یک بازی یا رقابت- یا یک واقعه‌ درونی – مثل احساس ضعف در فرایند مقایسه خود با دیگری- دلالت داشته باشد (هارتلینگ و لوچتا، 199: 7). قربانی تحقیر ممکن است در غیاب هرگونه عمل تحقیرآمیز تعمدی که درنتیجه‌ سوء تفاهم، تفاوت‌های فردی و فرهنگی یا انحراف دیگران از هنجارهای قابل احترام برای فرد صورت می‌گیرد، در موضع تحقیرشدگی قرار گیرد (لیندر، a2000: 29). پل ستاکس[21]، در پژوهشی با عنوان «ما همه تحقیرشده هستیم»، بیان می‌کند که افراد بدون اینکه پیامی را مبنی بر تحقیرشدگی به صورت مستقیم دریافت کرده باشند می‌توانند تحریکات بدنی- عصبی قوی‌ای را به‌واسطه‌ محرک‌های محیطی تجربه کنند (پل استاکس، 2004: 18). همچنین تحقیر می‌تواند در نتیجه‌ شایعه‌پراکنی‌های بی‌اساس قومی، فرهنگی و اقلیتی قربانیان زیادی را برجای بگذارد (لیندر، 2001: 8). یافته‌های برخی پژوهش‌های دیگر گویای آن است که بسیاری از افراد – مهاجران جنگ‌زده به طور خاصه در این پژوهش- تحقیرشدگی شدیدی را به واسطه‌ تصویری که در رسانه‌ها از آنها ساخته می‌شود و برچسب‌هایی که در این جریان به آنها زده می‌شود، درک می‌کنند. آنها به عنوان ابژه‌هایی مغرور، نامتعادل، سخت و غیرقابل ادغام ترسیم می‌شوند (فانگن، 2007: 489). بی‌توجهی، حمایت نشدن، در حاشیه ‌قرار گرفتن و طرد، از جمله تجاربی است که غالباً اقلیت‌ها از آن به عنوان مصادیق تحقیر یاد می‌کنند (الیسون و هارتر، 2007).

اگرچه تاکنون گروه‌بندی خاصی از مصادیق تحقیر اجتماعی به صورت الگوهای معینی ارائه نشده است، اما «لازار» (1987) معتقد است تجارب قربانیان تحقیر می‌تواند مشتمل بر پنج ویژگی باشد: 1- در معرض دید قرار گرفتن؛ به طوری که احساس می‌کنند معیوب یا لکه‏دار هستند؛ 2- احساس کوچک شدگی؛ برای مثال احساس کم ارزشی می‌کنند؛ 3- احساس ناکارآمدی؛ به این معنا که احساس پست شدن، رسوایی یا بی‌کفایتی می‏کنند؛ 3- مورد حمله قرار گرفتن؛ برای مثال به سخره گرفته شده‌ و مورد اهانت واقع شده‌اند؛ 5- اتخاذ راهبردهای اجتنابی به طوری که می‏خواهند ناپدید شوند یا از خجالت در زمین فرو روند (به نقل از فانگن، 2007: 491).

شایان ذکر است که بیشتر پژوهش‌های انجام شده توسط روان‌شناسان و به منظور بررسی اثرهای تحقیر بر ابعاد فردی و شخصیتی تحقیرشدگان بوده و پژوهش‌های اندکی به مصادیق اجتماعی و بیرونی تحقیر پرداخته است. فقدان پژوهش‌های لازم در زمینه‌ تحقیر اجتماعی و به‏ویژه اتخاذ رویکردهای اتیک و روش‌های کمّی در پرداختن به این موضوع، لزوم توجه و حساسیت نگارندگان را نسبت به حوزه‌ مغفول مانده در بررسی مسائل اجتماعی آشکار ساخته و سؤال‌هایی را در این باره در ذهن آنها ایجاد می‌نماید. این که کنشگران چه درک و تصوری از تحقیر دارند؛ چه تجاربی را به عنوان تحقیر شناسایی می‌کنند و برچه اساسی به قضاوت درباره‌ موضع خود - در قالب فردی که قربانی تحقیر شده- می‌پردازند، از سؤال‌های اصلی این پژوهش است که به آنها می‌پردازیم.

روش پژوهش

با توجه به هدف این پژوهش که آگاهی از درک و تصور کنشگران اجتماعی از مصادیق تحقیر است و با توجه به بدیع بودن موضوع، و نبود چارچوب نظری مناسب برای آن، لزوم اتخاذ رویکردی اکتشافی برای کشف ابعاد پنهان این پدیده بیش از پیش نمودار می‌گردد. برای این منظور، روش تحلیل کیفی گزینه مناسبی به نظر می‌رسید. در پژوهش کیفی مقصود اساساً تفسیر است و از دیدگاه پارادایمی، مبتنی بر پارادیم تفسیرگرایی- برساخت‌گرایی اجتماعی است. همچنین، فهم عمیق از نحوه برساخت و تفسیر تجارب کنشگران از تحقیر اجتماعی، نیازمند مطالعه کیفی با رویکردی امیک[22] است. رویکرد امیک به عنوان یکی از مفاهیم بنیادی پارادایم تفسیرگرایی به دنبال شناخت جهان اجتماعی کنشگران و چگونگی برساخت آن از دیدگاه افراد درگیر در آن است. با اتخاذ این رویکرد، هدف پژوهش علمی درک و تفهم معنای رفتارها یا کنش‌های متقابل معنادار است که در سطوح بالاتر کنش به یک سری ساختارها و واقعیات عینی کلان تبدیل می‌شوند (محمدپور، 1389: 51). بنابراین، روش تحلیل داده‌ها در این پژوهش، تحلیل تماتیک (مضمون) است. تحلیل مضمون عبارت از تحلیل مبتنی بر استقرای تحلیل است که طی آن از طریق طبقه‌بندی داده‌ها و الگویابی درون‌داده‌ای و برون‌داده‌ای به یک سنخ‌شناسی تحلیلی دست می‌یابد. تحلیل تماتیک عبارت است از عمل کدگذاری و تحلیل داده‌هاست، با این هدف که داده‌ها چه می‌گویند. این نوع تحلیل به دنبال الگویابی در داده‌هاست. زمانی که الگویی از داده‌ها به دست آمد، باید حمایت موضوعی از آن صورت گیرد. به عبارتی، تم‌ها از داده‌ها نشأت می‌گیرند (محمدپور، 1388و 1389؛ توماس و هاردن، 2008).

نحوه گردآوری داده‌ها

با توجه به موضوع مورد بررسی که با تجارب زیسته افراد ارتباط دارد و از سویی موضوعی حساسیت برانگیز است، بهترین راه جمع‌آوری اطلاعات، گفتگوست. از این‌رو، تکنیک جمع‌آوری اطلاعات در این کار از نوع مصاحبه نیمه‌ساختاریافته است. اگرچه پژوهش با سؤال‏هایی کلی آغاز گردید؛ اما وجود این سؤال‌ها مانعی برای طرح سؤال‌های جدید و یا تغییر سؤال‌های قبلی ایجاد ننمود و در خلال مصاحبه، چنانچه پاسخ مصاحبه‌شونده لزوم طرح سؤال دیگری را ایجاد می‌کرد، محقق از آن چشم‌پوشی نمی‌کرد؛ چراکه در پژوهش‌های کیفی، دست محقق برای تغییرات مداوم و تغییر پرسش‌ها نسبت به افراد و موقعیت‌ها باز است. چنین راهبردی در روش کیفی اطلاعات جدیدی را که مورد انتظار نباشد، تولید می‌کند. از سویی دیگر، در این پژوهش سعی شد تا پیش‌فرض‌های نویسندگان وارد مصاحبه نگردد و از روش درون‌نگری همدلانه برای فهم معانی ذهنی کنشگران از مسأله تحقیر اجتماعی استفاده شد تا بتواند موقعیت‌های اظهارشده را از دیدگاه خود آنها درک نماید.

جامعه مورد مطالعه

جامعه یا میدان مورد مطالعه در این پژوهش، تمامی زنان و مردان بالای 15 سال شهر تهران است. نمونه‌گیری به شیوه نظری- هدفمند است؛ بدین معنا که در انتخاب نمونه‌ها دو ملاک «نقطه‌ اشباع نظری» و «تنوع» مبنای کار بوده‌اند. علی‌رغم دستیابی به اشباع داده‌ها در سی‌امین مصاحبه، به منظور دستیابی به اشباع نظری و تأیید گمانه‌زنی‌های نظری، روند مصاحبه تا نمونه چهلم ادامه یافته است. در انتخاب نمونه‌ها سعی شد تا حداکثرتنوع برحسب برخی ابعاد و شاخص‌های زمینه‌ای رعایت شود. سوژه‌های مورد بررسی به صورت تصادفی در اماکن عمومی، پارک‌ها، محل کار و تحصیل آنها انتخاب شده‌اند.

توصیف ویژگی‌های نمونه

در این پژوهش با تعداد40 نمونه مصاحبه شده است. همچنین، سعی شده تا نسبت میان سایر متغیرها تا آنجا که ممکن است، حفظ گردد. توصیف داده‌ها و بیان ویژگی‌های متغیرهای زمینه‌ای در جدول(1) نشان داده شده است.

جدول 1- مشخصات پاسخگویان

                                                                                                           منبع: یافته‌های پژوهش حاضر

اعتمادپذیری تحقیق

قابلیت اعتماد، به بیانی ساده، میزانی است که در آن می‌توان به یافته‌های یک پژوهش کیفی متکی بود و به نتایج آنها اعتماد کرد (گوبا و لینکلن؛ به نقل از محمدپور، 1388: 47). معیار قابلیت اعتماد دربرگیرنده‌ چهار معیار جداگانه؛ اما مرتبط باورپذیری، اطمینان‌پذیری، تأییدپذیری و انتقال‌پذیری است که در این پژوهش به کار گرفته شده و راهبردهایی نیز برای ارتقای کیفیت پژوهش اخذ شده است. این راهبردها شامل «تکرار شدن یک یافته» به معنای مستندسازی یافته‌ها از چندین منبع مستقل که در نهایت به کاهش خطای کل‌نگری منجر می‌شود و همچنین، «کنترل تبیین‌های رقیب» به معنای کمک گرفتن از متخصصانی است که در فرایند پژوهش درگیر نبوده‌اند و می‌توانند شواهدی را که با یافته‌ها منطبق نیست، بازنگری و اصلاح کنند.

یافته‌های پژوهش

نتایج حاصل از مصاحبه‌های کیفی عمیق نشان می‌دهد که رخداد تحقیر اجتماعی در اشکال متفاوتی در روابط میان افراد بروز پیدا می‌کند. درک و تفسیر سوژه‌ها از این اشکال، ما را در ارائه دسته‌بندیی که بتواند جوانب مختلف تحقیر را در بربگیرد، رهنمون ساخت که در ادامه به صورت مبسوط بدان پرداخته می‏شود. در زیر به بررسی انواع تحقیر باتوجه به انگیزه شکل‌گیری آن اشاره می شود.

تحقیر معطوف به هدف

انواع تحقیر را می‏توان با توجه به اهداف شکل‌گیری آن دسته‏بندی نمود. زمانی که کنشگران در روابط خود با هدف معینی دست به تحقیر دیگری می‌زنند، در پس کنش خود مقاصد معینی را دنبال می‌کنند که تعمدی است. تحقیر عامدانه زمانی رخ می‌دهد که تحقیرکننده با هدف و نیت قبل از کنش، اقدام به تحقیر قربانی کند. در این شکل از تحقیر، هدف تحقیرکننده از کنش خود می‌تواند کوچک کردن، کم‌شمردن، زبونی، گرفتن شأن و شخصیت، آزار رساندن، رسوایی، هتک حرمت، پایین‌کشیدن، پست کردن، بدنام کردن، ننگین کردن، بی‌احترامی، بدنام‌کردن، استهزاکردن، ناچیزکردن، تهمت‌زدن و یا شرمساری تحقیرشونده باشد و یا حتی ممکن است بخواهد به نوعی تمرین قدرت و یا اثبات برتری خود را نشان دهد.

محمد 67 ساله با تحصیلات پنجم ابتدایی که در طبقه اجتماعی متوسط قرار می‌گیرد، می‌گوید:

«خانم بنده تو جمع، یعنی وقتی بچه‏هام هستن، گاهی وقتا خیلی بد حرف می‌زنه. خیلی من خجالت می‌کشم. اصلاٌ دوست ندارم این‌ جوری بشه، ولی اون از قصد داره منو جلوی بچه‏ها کوچیک می‌کنه. وقتی بچه‏ها همه هستن با من دعوا می‌کنه. اگه از بیرون چیزی می‌خرم؛ مثلاٌ میوه‌ای، پیازی، گوجه‌ای، می‌گه: اینا چیه؟ همشون خرابن، به‌درد نمی‌خورن. خانم من واسه این منو جلوی بچه‏ها کوچیک می‌کنه که خودش رو پیش اونا خوب کنه (تحقیر عامدانه). اینقدر از این کارها کرده که بچه‏هام قد یه ارزن ازم حساب نمی‌برن (تحقیر و از دست دادن جایگاه)».

تحقیر عامدانه می‌تواند در هر زمینه‏ای اعمال شود: در زمینه علمی، کاری، خانوادگی و اجتماعی. شرایط و سرمایه‏های اقتصادی نیز یکی از متغیرهای تأثیرگذار بر تجربه کنشگران از تحقیر اجتماعی است. یافته‏های پژوهش بیانگر آن است که کنشگرانی که از وضعیت اقتصادی مناسبی برخوردارند، در مقایسه با آنهایی که در مضیقه‏اند، تجارب کمتر و سطحی‌تری از تحقیراجتماعی دارند و بسیاری از آنها اظهار کردند که در شرایط اقتصادی نامطلوب به کرّات، عامدانه تحقیر شدند و به دلیل عدم دسترسی به این منبع، خود نیز احساس حقارت نمودند. میزان درآمد، وضعیت اشتغال، هزینه­های ماهیانه و سایر دارایی­های مادی چون مسکن و نوع سکونت آنها عامل مؤثری در تحمیل تحقیر به آنها شده است.

میثم 31 ساله که در یک تعمیرگاه موتورسیکلت مشغول به کار است، می‌گوید:

«وقتی رفتم خواستگاری، پدرزنم می‌خواست پاشه من رو بزنه وقتی دید چیزی ندارم... می‌گفت مرتیکه دوزاری اومده می‌خواد دخترم رو ببره. تو محل آبرو برام نگذاشته بود، پیش همه گفته بود پسر فلانی نون به شکمش نمی‌رسه، اومده من به نون و نوایی برسونمش... آخه به اینم می‌گن مرد؟»

دسترسی به سرمایه‌های مالی و اقتصادی با گفتمان جنسیتی‌ای مرتبط است که مردان را در پیوند با نقش‌های تأمین‌کننده معاش و نان‌آوری از طریق مؤلفه‌هایی، همچون: ثروت، قدرت و نفوذ تعریف می‌کند و درحالی‌که چنین انتظاراتی نقشی برای زنان در سطوح پایین و بسیار ناچیز متصور است، برای مردان عامل امتیازبخشی و کسب فرصت‌ و امکان‌هایی است که در یک چرخه، تولید و بازتولید می‌شود. برخورداری از دارایی و منابع مالی، به عنوان ملاک برتری‌بخش، عامل مهمی در ممانعت از تحقیر کنشگران؛ خاصه مردان است و عدم دسترسی به آن می‌تواند تعمداً روابط تحقیرآمیز را شکل دهد. همان‌گونه که میثم اظهار می‌کند، چالش‌های اقتصادی و دسترسی اندک وی به سرمایه اقتصادی، مهم‌ترین عامل قرارگیری وی در موضع تحقیرشدگی است که تعمداً و به دلیل عدم ارضای انتظارات نقشی متناسب با الگوی مردانه به وی تحمیل شده است.

یکی دیگر از عمده عواملی که پاسخگویان در تجارب خود به‌ عنوان تحقیر تعمدی برساخت می‌کنند، مؤلفه‌ «خودشیفتگی» است. خودشیفتگی با ویژگی‏هایی، چون: خودستایی، خود مختاری، تکبر، حسادت، بهره‏جویی و عدم همدلی با دیگران مشخص می‌شود و علی‌رغم اینکه مؤلفه‌ای روان‌شناختی است؛ اما از آنجایی که آثارش را در بعد اجتماعی نمایان می‎سازد، بدان اشاره نموده‌ایم.

سعید 27 ساله با تحصیلات لیسانس که به طبقه اجتماعی متوسط جامعه متعلق است، چنین می‌گوید:

«به نظرم شخصیت‌های تحقیرگر، آدم‌های خودخواهی‌اند که خودشون دارند از کمبود عذاب می‌کشن. با تحقیر بقیه می‌خوان چیزی که نیستن و ندارند را به‌دست بیارند. منظورم اینه که بقیه را تحقیر می‌کنند که خودشون تحقیر نشن؛ نه اینکه حتماٌ بقیه بخوان تحقیرشون کنند، نه...، ولی خودشون، خودشون را کم می‌دونن، اما در ظاهر مغرور و از خود راضی‌اند. این جوری نمی‌خوان بقیه بدونند؛ پس تحقیر می‌کنن تا درمعرض تحقیر واقع نشن».

آسیب‌پذیری، ترس از مواجهه با تحقیر، آگاهی از بسترها و ویژگی‌های شخصی مساعدکننده‌ تحقیر، همگی از عواملی است که می‌تواند تحقیرگری را با هدف جلوگیری از وقوع آن علیه فاعل زمان حال شکل دهد.

تحقیر معطوف به غفلت

یکی از اشکال تحقیر که به صورت ناآگاهانه رخ می‌دهد، تحقیر معطوف به غفلت است. این نوع تحقیر در جریان تعاملات بین‌فردی میان کنشگران با ویژگی‌های متفاوت رخ می‌دهد که از چگونگی تعامل مطابق با جایگاه اجتماعی یکدیگرآگاهی ندارند. اتفاقی که در شرف رخ‌دادن است، عبارت است از ایجاد احساس تحقیرشدگی به واسطه‌ تحقیرگر ناآگاه در جریان تعامل. در این حالت به خودی خود تحقیری روی نداده است؛ بلکه به سبب عدم رفع انتظارات ناشی از نقش و جایگاه تحقیرشده (فرضی) است که چنین فرایندی به وقوع می‏پیوندد.

از طرفی هم تحقیر غیرعمد نوعی خطر در تقابل با فرهنگ‌ها محسوب می‌شود؛ زیرا نقش‌ها و موقعیت‌های اجتماعی به طور فرهنگی، خاص و مشخص‌اند و از طرفی، پاسخ‌های مورد انتظار به نقش و موقعیت نیز از لحاظ فرهنگی خاص هستند. بنابراین، ممکن است تحقیرکننده از نقش یا جایگاه تحقیرشده بی‌اطلاع باشد یا اینکه نداند برای تصدیق آن موقعیت یا نقش لازم است چه رفتاری از خود بروز دهد. افراد مسن در برخی از فرهنگ‌ها جایگاه اجتماعی بالایی دارند و در برخی دیگر جایگاه پایین. وقتی ایشان جایگاه بالایی دارند، در برخی فرهنگ‌ها این جایگاه نیاز به تکریم و احترام دارد. در برخی دیگر از فرهنگ‌ها نیازمند استفاده از کلمات محترمانه خاصی است و در برخی دیگر ممکن است نیازمند افتادگی و صبر در برابر ایشان باشد (گافمن به نقل از ویسلسکی، 2009؛ رودمین، 2013). بنابراین، آنچه با عنوان تحقیر در بسیاری از روابط برساخت می‌شود، به دلیل ناآگاهی تحقیرکننده‌ فرضی است.

معمولاً تحقیر معطوف به غفلت در زمینه‏ای شکل می‏گیرد که انتظارات کنشگران اجتماعی از یکدیگر در تعاملات برای هم معلوم نباشد و یا درک و تصور کنشگران نسبت به یک موضوع کاملاً متفاوت باشد؛ کما اینکه گافمن به این موضوع اشاره می‌کند که گاهی افراد به خاطر اشغال یک جایگاه اجتماعی، مستحق دریافت نوعی رفتار خاصی هستند و حال آنکه ممکن است با رفتاری مواجه شوند که متناظر با جایگاه اجتماعی آنها نباشد و فرد این موضوع را حمل به تحقیر کند و حال آنکه افراد به ظاهر تحقیرگر ممکن است هیچ ایده‏ای نسبت به انتظارات مربوط به آن جایگاه نداشته باشند.

بنابراین، این نوع تحقیر هنگامی رخ می‌دهد که هدف تحقیرکننده از انجام بعضی از رفتارها، گفتار و یا حرکات تحقیر نبوده است و این تحقیرشونده است که احساس می‌کند چنین عملی واقع شده است. علاوه بر عامل ناآگاهی تحقیرکننده و تفاوت فرهنگی، آنچه دلیل دیگری از شکل‌گیری این نوع از تحقیر می‌شود، احساس تحقیرشده از وجود ضعف‌ یا کمبودی در وی است و چنین می‌پندارد که فرد مقابل او به این ضعف آگاه شده و یا آن را هدف قرار داده است. در این نوع از تحقیر، به صورت واقعی تحقیرکننده‌ای وجود ندارد؛ اما عاملی که از طریق آن فرد احساس تحقیرشدگی کرده است، از طریق کنشگری دیگر که تحقیرکننده نامیده‌اند، انتقال داده می‌شود.

فرهاد 26 ساله که در یک سوپرمارکت فروشنده است، درباره تجربه خود از تحقیری که غیرعمدی برای وی رخ داده است، می‌گوید:

« برادر خانمم همیشه با من خیلی شوخی می‌کنه. بعضی وقت‌ها بهم می‌گه: آبجی ما رو با چهار تا چیپس و پفک بردی! خیلی بهم برمی‌خوره.. می‌دونم که بیچاره منظوری نداره‏‌ها.اما گاو پیشونی سفیدیم. دیگه خودمم می‌دونم که اینجوریه...من می‌دونم که از خانمم پایین‌ترم و اون لیاقت بهتر از من رو داشت؛ ولی این مسأله همیشه مثل یه پتک به سرم می‌خوره (سرمایه اقتصادی پایین= تسهیل‌کننده تحقیر)».

مهتاب 26ساله که در کلاس آواز شرکت می‌کند، از تجربه تحقیرشدگی خود که در آن هدف تحقیر نبوده است، چنین اظهار می‌کند:

«همکلاسی‌هام هرکدومشون با ماشین خودشون میان. هر سری که کلاس تموم می‌شد، بهم میگفتن با ماشین خودت می‌ری یا برسونیمت (اختلاف طبقاتی= احساس کمتر بودن). من خیلی احساس بدی داشتم که مجبور بودم بهشون بگم ماشین ندارم. اون‌ها نمی‌خواستن این رو به روی من بیارن، شایدم اصلاٌ براشون اهمیتی نداشت؛ ولی این که بین همشون ماشین نداشتم، منو خیلی اذیت می‌کرد».

برای این دسته از پاسخگویان، ارزیابی خود در مقایسه با کنشگران حاضر در روابط نابرابری که به صورت طبیعی شکل گرفته است، عاملی در تجربه‌ تحقیر است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که اکثر پاسخگویان تعاملاتی را که در آن ناخواسته در موضع تحقیرشدگی قرار گرفته باشند، به کرّات و درنتیجه‌ تفاوت‌ در دسترسی به انواع سرمایه‌های سه‌گانه، تفاوت‌های فرهنگی و عدم حصول کامل برابری تجربه کرده‌اند.

البته، احساس تحقیر زمانی که غیرعمدی است، همیشه به ضعف تحقیرشونده مربوط نمی‌شود، بلکه در مواردی به دلیل اختلافات نشأت گرفته از سبک زندگی و به طور کلی، تفاوت‌ در عادتواره‌های تحقیرگر و تحقیرشده است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که افراد با تحصیلات بالاتر، روابطی را که تحقیرآمیز خوانده‌اند، بیشتر از کسانی بوده که دارای تحصیلات پایین‌تری بودند. همچنین، تجاربی را که در آن افراد با تحصیلات بالا، احساس تحقیرشدن نمودند، در حوزه‏های بیشتری واقع شده است. افراد با تحصیلات بالا، تحقیرها را در یک طیف میزان اثرگذاری، به صورت جزئی، مهم و خیلی مهم تقسیم‌بندی و تحقیر را در فضاهای متعددی تجربه نموده‏اند. این درحالی است که افراد با تحصیلات پایین تقریباً در بازگویی تجارب خود به چنین طیفی اشاره ننمودند و بیشترین تجربه‌ تحقیر را در حوزه شخصی و خصوصی؛ یعنی در ارتباط با خانواده و نزدیکان خود گزارش دادند. شایان ذکر است که سرمایه‏های اطلاعاتی، صرفاً مختص به افراد تحصیلکرده  نیست، بلکه در میان سایر افرادی که از تحصیلات پایینی نیز برخوردارند، چنین سرمایه­های اطلاعاتی یافت می­شود؛ خصوصاً وقتی که سرمایه­های اجتماعی و اقتصادی آنها در سطح بالاتری قرار داشته باشد. به عبارت دیگر، میزان آگاهی افراد از مسائل مختلفی، همچون: حقوق شهروندی، حقوق انسانی در جامعه و غیره سبب شکل‌گیری انتظاراتی از جامعه می‌گردد که رویارویی با شرایطی که ناقض این حقوق باشد، می‌تواند به موقعیت‌های تحقیرآمیز تعبیر شود. از سوی دیگر، افراد با تحصیلات پایین، موقعیت‌هایی را که در آن تنها « شخص » آنها تحقیر شده‌اند، در تجاربشان ذکر کردند، درحالی که افراد با سرمایه فرهنگی بالا، جزئی‌نگرانه و در دامنه وسیع‌تری « دیگرانی » را که تحقیر شده‌اند، در تجاربشان روایت نمودند.

تحقیر غیرعمدی در برخی نمونه‌های مورد بررسی نسبت به سایر اشکال تحقیرگری، چالش‌های روانی و اجتماعی بیشتری را برای قربانی در پی خواهد داشت؛ چرا که تحقیرشونده به نقاط ضعف خود در مقابل دیگران آگاه شده، خود را محرک بروز این رخداد می‌داند و حتی اگر ضعفی را در خود مشاهده نکرده باشد، نحوه برخورد تحقیرکننده، این فکر را در وی ایجاد می‌کند که دارای کاستی‌هایی است؛ درحالی که در تحقیر عامدانه، تحقیرشونده از این مسأله آگاه است (یا در جریان بازنگری، از تعمدی بودن آن آگاه می‌شود) که ضعف تحقیرگر و برتری اوست که محرک شکل‌گیری تحقیرشده است و یا در حالت دیگر جایگاه فروتر خود را در سیستم اجتماعی پذیرفته است؛ اگرچه این گزاره نافی تلخی تحقیر عامدانه نیست.

در بیشتر موارد کنشگران تحقیر غیرتعمدی را منتسب به«دیگران مهم» می‌دانند؛ چرا که بر این اعتقادند که خانواده و دوستان نزدیک نقاط ضعف را یادآوری می‌کنند تا عاملی در جهت بازآفرینی و سازندگی افراد باشد و چنین تحقیرهایی معمولاٌ خیلی سریع به دست فراموشی سپرده می‌شود.

رضا 33 ساله با تحصیلات سوم راهنمایی می‌گوید:

«من آدم خلافکاری بودم قبلنا. از چاقوکشی و مشروب خوری گرفته تا مزاحمت دیگران، یک بار داداشم جلوی جمع بهم گفت: اگر به این کارهات ادامه بدی، جات ته این جوبه. اون لحظه می‌خواستم زمین و زمان رو بهم بریزم. چطور جرأت کرد این رو بگه... ولی دیدم واقعاٌ داره درست می‌گه. همین قضیه باعث شد که من همه چیز رو بگذارم کنار و یه زندگی شرافتمندانه رو شروع کنم (اثرهای مثبت تحقیر). داداشم هدفش از اون کار این بود که من به خودم بیام و اون کثافت‌کاری‌ها رو کنار بذارم و همین الانم می‌بینم کسایی که اون موقع من باهاشون دوست بودم، به چه روزی افتادند و با افتخار این کارش رو برای همه تعریف می‌کنم».

تحقیر معطوف به قدرت

معمولاً تحقیر در روابط نامتوازن قدرت شکل می‌گیرد. دسترسی تحقیر کننده به منابع اقتصادی، زور و امتیازات اجتماعی ممکن است در وی حس جسارت و قدرت پدید آورد و بر همین مبنا قربانی را تحقیر کند و به این ترتیب وی را تحت کنترل خود در آورد. افراد برحسب اینکه چه تفاوت‌هایی در دسترسی به قدرت دارند، هدف از اعمال قدرت در روابط نابرابر چیست، از چه ابزارهایی برای دستیابی بدان استفاده می‌نمایند و اینکه تا چه حد نابرابری آنها در ساختار اجتماع نهادینه شده است، احساس تحقیرشدگی می‌کنند.

نتایج حاصل از این پژوهش، نشان‌دهنده آن است که اکثریت پاسخگویان مرد، نابرابری در روابط قدرتی را به تفاوت‌های اقتصادی در تصاحب ثروت و کالا، تفاوت‌ در جایگاه آنان در فرایندهای تولید، با هدف انباشت سود و اعمال اقتدار قانونی، که با استفاده از ابزار نابرابری‌های اقتصادی و سازوکارهای کنترل در شکل ساختارهای حقوقی نهادینه شده‌اند، عامل تحقیر خود می‌دانند، درحالی‌که زنان تفاوت‌های حقوقی یا سنتی جایگاه و امتیازها، تفاوت‌ها در مهارت و صلاحیت با هدف حفظ امتیازهای نظام مردسالارانه و با استفاده از ابزار نظام‌های مراقبت و نظارت را که در شکل ساختارهای سنتی و پدیده‌های مرسوم یا باب روز نهادینه شدند، علت تحقیر خود در این روابط می‌دانند.

بنابر آنچه گفته شد، چنانچه کنشگران از سوی افرادی تحقیر شوند (برای مثال، گروه همسالان خود) که امکان تحرک و تغییر جایگاه خود را درمقابل آنان داشته باشند، در صورت تحقیرشدن، از طریق راهبرد جبران تا حد زیادی می‌توانند عواقب ناشی از تحقیرشدگی‌شان را تخفیف دهند؛ اما آنجا که روابط قدرت نابرابر است، کنشگران دائماً احساس تحقیرشدگی می‌کنند؛ زیرا نمی‌توانند وضعیت خود را عوض نمایند.

یکی دیگر از انواع تحقیرهای معطوف به قدرت، تحقیر در روابط عاطفی است که کنشگران در تجربه زیسته خود با آن مواجه شده‌اند؛ جایی که کنشگران از سوی کسانی که به آنها دلبستگی عاطفی دارند، در موضع تحقیرشدگی قرار می‌گیرند. زمانی‌که در رابطه‌ای عاطفی تعادل میان قدرت افراد واقع در آن رابطه از بین برود، تحقیر می‌تواند یکی از پیامدهای این عدم توازن برای شخص یا اشخاصی باشد که در موضع پایین‌تری قرار گرفته‌اند.

محمد 32 ساله که از سوی والدین خود به دلیل تبعیضی که میان وی و سایر فرزندان خانواده قائل شده‌اند، تحقیر شده است، می‌گوید:

«من از همشون (منظور خواهر و برادرش است) بهتر بودم واسه پدر و مادرم؛ الان هم هستم. از پنچم ابتدایی سرکار می‌رفتم. هیچی که ازشون پول نمی‌گرفتم، بهشون کمک هم کردم، بهشون احترام گذاشتم؛ ولی همیشه اون‌ها برادر و خواهرهام رو به من ترجیح دادند (تبعیض و تحقیر). تلاششون واسه اون‌ها بود. من این وسط براشون اهمیتی نداشتم. تا یه کاری، مسأله‏ای واسه برادرم یا خواهرام پیش میاد، فوری از من می‌خوان کمکشون کنم؛ درحالی‌که من تو یه شهر غریب بودم، با هزارتا بدبختی به اینجا رسیدم، بزرگتر نداشتم (بی‌توجهی و تحقیر). .... دختر مورد علاقه‌م من رو ترک کرد، چون بهم می‌گفت وقتی خانواده‌ت تو رو آدم حساب نمی‌کنن، چطور می‌خوای من تو رو مرد زندگیم بدونم؟ (تنهایی= تحقیر) اونها نرفتند خواستگاریش. هرچی خواهش کردم، گفتند: تو میری زن بگیری، بدبختیش واسه ماست».

برای پاسخگوی فوق، عدم دستیابی به ویژگی‌های عینی ترسیم‌شده در طرحواره‌های عاطفی او که انتظار دریافت حمایت و صمیمیت دارد، سبب شکل‌گیری تجربه‌ تحقیر ناشی از تبعیض و بی‌توجهی شده است. هرچند عدم پاسخگویی به انتظارات عاطفی، تحقیرشده را با چالش‌های مضاعفی مواجه می‌سازد؛ اما امکان جبران تحقیر به واسطه‌ تراکم ارتباطات را نیز فراهم می‌کند؛ برای مثال، فردی که از سوی پدر خود به هردلیل تحقیر می‌شود؛ اگرچه تجربه‌ عاطفی نامطلوبی را دریافت کرده؛ اما امکان اینکه پدر بتواند با راهبردهای جبرانی از فشارهای ناشی از این خاطره بکاهد، بسیار بیشتر از زمانی است که تحقیرکننده یک «غریبه» باشد که امکان برقراری ارتباط مجدد با وی اندک است.

یکی دیگر از جنبه‌های تحقیر در روابط عاطفی، سوء استفاده عاطفی است. سوءاستفاده عاطفی فراتر از آزار کلامی است و می­تواند به عنوان هر گونه رفتار غیر جسمانی اطلاق شود که یرای کنترل کردن، پست کردن، مرعوب کردن، مطیع کردن، تنبیه کردن یا منزوی کردن شخص دیگر، از طریق استفاده از ارعاب، تحقیر یا ترس صورت می­گیرد. دامنه رفتار توأم با سوءاستفاده عاطفی از بدرفتاری کلامی (کوچک شمردن، سرزنش و عیب­جویی مستمر) تا تدابیر ماهرانه، مانند: ارعاب، دستکاری و رویگردانی از خوشی­های زندگی را در برمی­گیرد .

سمیه 30 ساله با تحصیلات کارشناسی که از سوی نامزد خود مورد سوء‌استفاده عاطفی قرار گرفته، می‌گوید:

«همیشه به من می‌گفت که چقدر من از اون سرترم که اون لیاقت من را نداره... یهو سر هیچی باهام بهم زد و رفت با یکی دیگه ازدواج کرد. اون آدم من رو تا عرش برد و یهو با کله کوبوند رو زمین... من خیلی روش حساب کرده بودم. یکی دیگه را به من ترجیح داد، تا مدت‏ها فکر می‌کردم من چی از اون دختره کمتر داشتم که من را ول کرد».

تحقیر معطوف به تحقیرشدگی

این شکل از تحقیر به عنوان نوعی واکنش در برابر تحقیرشدگی و تلاش برای جبران آن در فضاهایی که کنشگر صاحب قدرت است، انجام می‌گیرد. به عبارت دیگر، کنشگرانی که در برخی تعاملات خود در موضع تحقیرشدگی قرار می‌گیرند، در برخی روابط خود ممکن است یکی از راهبردهایی که عاملان اجتماعی با هدف تسکین و سرپوش‌نهادن بر موضوع تحقیرشدگی خود اعمال می‌کنند، تغییر موضع خود از تحقیرشده به تحقیرگر است. در نقش تحقیرگر قرارگرفتن به سبب سیطره‌ منطق حفظ «خود» - یعنی مسؤول بودن افراد در نگهداری از حیثیت و شأن اجتماعی‌شان - به سوی روزمرگی سوق داده شده است. نحوه تعامل در فضاهای مختلف، فرایندهای هویت‌یابی و معنابخشی به زندگی، از جمله عوامل مؤثر بر این تغییر موضع‌هاست. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که سوژ‌ه‏های اجتماعی در پاسخ به موقعیت‌های اضطراب‌آوری، همچون: تحقیرشدگی، نه تنها به منابع خود – منظور منابع برتری‌بخش- تکیه می‌کنند، بلکه از منابع محیط اجتماعی - شایعه‌پراکنی‌های منفی تلافی‌جویانه درباره تحقیرکننده- نیز یاری می‌طلبند. اگرچه چنین راهبردهایی خطر بازتولید تحقیر را در دامنه وسیعی از شرایط میسر می‌کند؛ غالباً به صورت غیرمستقیم و در فضاهای امن تخریبگری ظهور می‌کند.

لیلا 27 ساله در این باره می‌گوید:

«یک موقع‌هایی آدم دلش می‌خواد سر به تن اونی که پیش همه کوچیکت کرده نباشه (غلیان احساسات ناشی از تحقیرشدگی)، می‌ری پهلو هرکی که این آدم اعتباری داره پیشش بد می‌گویی، آبروش را می‌بری (تحقیر معطوف به هدف تحقیرگری) این جوری انگار دلت خنک شده، کار درستی شاید نباشه (تناقضات انتخابی) ولی خودت آروم شدی (تسکین‏پذیری)».

برای لیلا تغییر نقش تحقیرشده به تحقیرگر نه به صورت مستقیم و علیه تحقیرکننده نخستین، بلکه غیرمستقیم و بدون برنامه‌ریزی و در یک فضای جدید و غالباً علیه کسانی صورت می‌گیرد که فاقد منابع قدرتی همسان با وی هستند. شایان ذکر است که در روابط کم و بیش یکسان، امکان تحقیرگری علیه تحقیرکننده‌ بسیار شایع است. همین امر است که تحقیر اجتماعی را به یکی از آسیب‌های اجتماعی چرخه‌ای و بی‌پایان تبدیل کرده است.

آرمین 29 ساله می‏گوید:

«مقاومت یه محرک بیرونیه یا عصبانیت، یا مقابله به مثل و عکس‌العمل‌های متقابل یه وقتایی عصبانی می‌شه و حتی به خشونت کشیده می‌شه... یک وقتایی از همون راهی که فرد مقابل تحقیر کرده، شما هم تحقیر می‌کنی... از لباس پوشیدن شما ایراد گرفته، دو روز دیگه از تیپش ایراد می‌گیری... این در به اون در می‌کنی».

عباس 36 ساله که از مقابله به مثل به عنوان راهبردی در مقابل تحقیرکننده استفاده می‌کند نیز چنین می‌گوید:

«خیلی ریز می‌شم یک ایرادی بگیرم ازش که در کمال آرامش و با شوخی یک جوری بگم که تا خونه‌شون کله معلق بره»

درحقیقت، اگر تحقیر تنها به فضایی که در آن فعلیت یافته، ختم می‌شد، این مسأله قابل اغماض بود و سهولت بیشتری در رفع اثرهای آن وجود داشت؛ اما یافته‌های حاصل از تحلیل مصاحبه‌های کیفی نشان می‌دهد که شرایط و ویژگی‌های فضای تحقیر، مناسبات و روابط میان کنشگران، فاصله‌ اجتماعی میان آنها، حضور یا عدم حضور شاهد/ شاهدان به امتداد تعاملات تحقیر‌آمیز منجر می‌شود. شکل زیر نمایانگر چرخه‌ تحقیرگری است که در روابط تولید و بازتولید می‌شود.

شکل 1- چرخه تحقیر

                                                                                               منبع: یافته‌های پژوهش حاضر

هنگامی که فردی در یک رابطه تحقیر می‌شود، دو نوع رفتار می‌تواند از خود نشان دهد: یکی اینکه بلافاصله به مقابله به مثل و خشونت بپردازد که این امر به بازتولید تحقیر منجر می‌شود و دیگری اینکه درباره این مسأله که آیا واقعاً تحقیر روی داده است یا خیر، بازاندیشی کند. درصورتی که تحقیر غیرعمدی باشد، این چرخه متوقف می‌گردد؛ اما زمانی که این تصور تصدیق گردد که تحقیر عمدی بوده، دو رفتار قابل پیش‌بینی است: یا با گفتگو و متقاعدسازی تحقیرکننده را به باز پس‌گیری احترام به خود وادار کند (امکان دارد تحقیرشده با بی‌تفاوتی، تحقیرکننده را نادیده بینگارد) که در این حالت هم چرخه متوقف می‌شود؛ یا اینکه به خشونت و مقابله به مثل منجر شود. همچنین، اگر این خشونت به همان فضا خاتمه یابد، با وجود تولید خشونت، چرخه پایان می‌یابد؛ اما چنانچه تحقیرشده این خشونت و مقابله به مثل را به فضاهای دیگری انتقال دهد، به بازتولید مجدد تحقیر منتهی می‌شود. بنابراین، تکرار تجارب و جابه جایی نقش تحقیرکننده و تحقیرگر است که این پدیده را به صورت مرضی در جامعه پراکنده کرده، گسترش می‌دهد. بر اساس آنچه پاسخگویان ذکر کردند و با توجه به یافته‏های کلی پژوهش، می‌توان انواع تحقیر را به صورت زیر جمع بندی کرد:

شکل 2- اشکال تحقیر باتوجه به انگیزه‌های آن

منبع: یافته‌های پژوهش حاضر

پس از ذکر انواع تحقیرها براساس انگیزه تحقیرگر، می‏توان به بررسی مصادیق و مستنداتی پرداخت که کنشگران تجربه‌ آن را به تحقیر تفسیر می‌کنند.

تحقیر کلامی

یک اشکال بارز تحقیر که در روابط بین‌فردی رخ می‌دهد، تحقیر کلامی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که آزار زبانی، احساسات مهارنشده شخص برای کنترل و تحقیر فرد مقابل است. آنچه تحمل آزار زبانی و هتاکی را سخت می‏کند، توصیفات بی‌رحمانه‌ای است که به نوع زندگی، فکر و احساسات و نیازهای فرد مقابل هجوم می‌آورد. تحقیر کلامی دامنه وسیعی را شامل می‌شود و می‌تواند خود را در قالب ناسزاگویی و فحاشی، ایرادگرفتن، دادن القاب سخیف، سرزنش کردن و نفرین کردن نمایان سازد که در جدول ذیل آمده است.

جدول 2- انواع تحقیر کلامی

                                                                                                                                      منبع: یافته‌های پژوهش حاضر

سیامک 40ساله با تحصیلات دیپلم می‌گوید:

«با خانمم تو صف بنزین بودیم. دنده عقب رفتم. راننده پشت سریم بوق بوق که نزن! اصلاً نفهمیدم چرا این جوری کرد، چون اصلاً نخورد. اومد کوبید رو شیشه داد و بیداد که نمی‌دونم مرتیکه شعورت نمی‌رسه زدی به ماشینم. مگه سوار خر شدی».

افسانه 26 ساله، تجربه خود را از تحقیر به عنوان فردی از طبقه اجتماعی پایین چنین بازگو می‌نماید:

«پیره‌زنه تو مترو داد و بیداد راه انداخته بود. چرا اینا خط متروی تجریش رو به شهر ری وصل کردند. هر بی‌سر و پای ننه مرده‌ای پا می‌شه میاد تجریش میگه مام تهرانیم. این پایین‌ شهریای فلان، این گداگودوله‌ها (مصادیق تحقیر کلامی، القاب غیرتشبیهی). رسماَ داشت می‌گفت ما آدمیم فقط»

تحقیر کلامی پرتکرارترین اظهارات پاسخگویان را از مصادیق تحقیر شامل می‌شود. این گروه از مصادیق تلاش قربانیان را برای استفاده از ابزار مفاهمه و تقویت گفتگوی من/ دیگری از بین برده، به بازتولید تحقیر منجر می‌شود. در غالب اوقات خشونت نهفته در تحقیر کلامی و زمینه‌های اجتماعی تسهیل‌گر آن (برای مثال همراهی تحقیرگر با همراه/ همراهان، موقعیت اجتماعی تحقیرگر، فاصله‌اجتماعی او با قربانی و ...) مانع از مقابله به مثل و کاهش تنش رخداد از طرق جبرانی آن می‌شود.

اعظم40 ساله با تحصیلات ابتدایی می‌گوید:

«شوهر اولم خیلی منو جلو همه کوچیک می‌کرد. تا دو سال اول ازدواجم بچه‏دار نمی‌شدم؛ حرف و حدیث مردم کم بود، شوهرمم نور علی نور شده بود. از اجاق کور و ناقص و بی‌ثمر گرفته تا هزار تا فحش و بد و بیراه (مصداق تحقیر کلامی، از نوع تشبیهی). اصلاٌ حرف خوب از دهنش درنمیومد؛ همش فحش می‌داد. سکوت می‌کردم، می‌گفت: من که زن کر و لال نگرفتم. حرف می‌زدم، می‌گفت: سلیطه فلان فلان شده».

سمیه 32 ساله که از حاکمیت تبعیض در فضای خانگی خود سخن می‌گوید و بنا بر اظهارات وی از کودکی میان وی و خواهر و برادرش فرق قائل شده‌اند و سرکوفت شده است، دراین مورد می‌گوید:

«زیاد بهم گیر می‌دهند. خواهر بزرگم، امکان نداره یه کار منو تأیید کنه؛ هرچی می‌پوشم، می‌خرم، هرجا برم اصلاٌ هرکاری بکنم؛ ازم ایراد می‌گیره. می‌گه خاک تو سرت کنن بیچاره! اگه شبیه آدم بودی، تا حالا شوهر کرده بودی، احمق از بس دویده اینور اونور شبیه عنتر شده! یه کیلو گوشت رو بدنش نیست، عقب مونده (مصداق تحقیر کلامی، از نوع القاب تشبیهی و غیرتشبیهی)"

از سویی، براساس نظریه اثرهای تعامل، شرایط گفتگوی دوطرفه زمانی شکل می‌گیرد که کنش ارتباطی در مفهوم هابرماسی آن حضور داشته باشد تا کنشگران در فضایی به‌دور از تنش نظرهای خویش را تبادل نمایند. هابرماس معتقد به شکل‌دهی فضای کنش ارتباطی است. در این هم‌کنشی، کنشگران از یکدیگر توقع دارند که اغراض و افعال متفاوتشان را از طریق اجماعی که محصول ارتباط و مفاهمه است، هماهنگ کنند. «زبان مشترک» این امکان را فراهم می‌آورد و در صورت بروز اختلاف‌نظر برای جلوگیری از رفتار خشونت‌آمیز فقط باید طرفین به‌دلیل متوسل شوند. پس نیروی الزام‌آور اعمال گفتاری در گرو نیرومندی غیرخشن دلائل است (هابرماس، 1377: 45). افرادی که از گفتگو و تعاملات استدلالی با دیگران خودداری می‌ورزند، مستعد گرایش به خشونت می‌شوند و کسانی که مهارت‌های ارتباطی قوی نداشته، ظرفیت بحث، مذاکره و گفتگو را در رابطه با موضوع‌های مختلف دارا نیستند، رابطه پرتنشی را تجربه می‌کنند که محصول آن نارضایتی، خشونت، تحقیر و بدبینی است (دالوس، 1994: 20). از سوی دیگر، تنوع فرهنگی، قومی و مذهبی در تمام جوامع با نسبت‌های مختلفی وجود دارد؛ اما زمانی که افراد آن جامعه قادر به درک تفاوت‌ها نباشند، جدال بر سر توجیه خود می‌تواند به خشونت و از آن جمله خشونت کلامی بینجامد.

تحقیر غیرکلامی

ارتباطات غیرکلامی شامل کلیه‌ پیام‌هایی می‌شود که افراد علاوه بر خود کلام، آنها را نیز مبادله می‌کنند. این نوع ارتباطات همواره در همه ‌جا وجود دارد. در همه‌ فرهنگ‌ها و زبان‌ها «نشانه‌های غیرکلامی» وجود دارد و هیچ فرهنگ و زبانی نیست که نشانه‌های غیرکلامی در آن جایگاهی نداشته باشد و بخش قابل‌ملاحظه‌ای از مفاهیم و خواسته‌ها از طریق آنها به دیگران انتقال نیابد. استفاده از حرکات و ایما و اشاره در اکثر اوقات جایگزین گفتار یا مکمل آن می‌گردد. این حرکات به خودی خود و بدون گفتار دارای معنی بوده، می‌توانند بدون سخن ادا شوند. در اکثر مواقع از علامت یا نشان‌ها برای تحقیر و توهین، تمجید و تعریف و یا تنظیم رفتار مخاطب استفاده می‌شود. گوینده هنگام ادای علامت از انجام آن آگاه است و شنونده نیز بعد از مشاهده به آن آگاهی پیدا می‌کند. به عبارت دیگر، این علامت‌ها و نشان‌‌ها آگاهانه هستند (ایکمان و فریزر، 1969: 59). از دیرباز این باور وجود داشته است که حرکات غیرکلامی افراد در زمان سخن‌گفتن بیانگر احساسات و هیجا‌ن‌های آنهاست. این حرکات به‌طور بالقوه می‌توانند اطلاعات فراوانی درباره اعمال درخواستی ارائه دهند (کندوم، 1981: 139).

یکی از عواملی که به شکل‌گیری تحقیر در روابط میان فردی منجر می‌شود، زبان بدن است که افراد در روابط خود از آن برای تسهیل تعامل استفاده می‌کنند که گاه به علت وجود مرزها، ترس، شرایط و غیره قادر به به‌کارگیری کلام برای تحقیرگری نیستند و گاه به‌دلیل آگاهی از تأثیر به مراتب مخرب‌تر زبان بدن نسبت به کلام، از این روش استفاده می‌کنند. انواع مختلف تحقیر غیرکلامی، در زیر آمده است:

جدول3- انواع تحقیر غیرکلامی

                                                                                                                               منبع: یافته‌های پژوهش حاضر