An Emprical Application of Routin Activities Theory in the Study of Students’ Deviant Behaviors

مقدمه و بیان مسأله

رفتار انحرافی معمولاً به رفتاری گفته می­شود که با هنجارها و نقش­های جامعه مطابقت نمی­کند (Palmer & Humphrey:1990: 3 )؛ به عبارت دیگر، رفتار انحرافی، رفتاری است که در مقابل هنجارها، ارزش­ها و عقاید اجتماعی قرار می­گیرد (Siegel, 2010: 2) و با انتظارات افراد، گروه­ها و نهادها سازگار نیست (شفرز، 1384: 223). گسترش انحراف‌ها ازجمله مسائل متعددی است که امروزه گریبان­گیر بسیاری از جوامع کنونی است (حجازی و صالحی، 220:1385). در کنار عوامل مختلفی که به وقوع رفتار انحرافی منجر می­شوند، عامل سن، یکی از مهم‌ترین عوامل و قوی­ترین پیش­بینی‌کنندۀ وقوع رفتار انحرافی دانسته می­شود، به‌گونه‌ای ­که در بین گروه­ها و اقشار مختلف در جامعه، صرف‌نظر از موقعیت اقتصادی، وضعیت تأهل، نژاد، جنس و ...، جوانان اغلب بیشتر از سایر گروه­های سنی مرتکب رفتارهای انحرافی می­شوند (Rossi, 1985: 116 ؛ Siegel, 2010: 52). دورۀ آغاز بزرگسالی در سنین بین 18 تا 25 سال، زمان شناخت هویت، بی‌ثباتی و گذار است و دوره‌ای است که احتمال تخلف‌کردن و یا قربانی‌شدن در آن به اوج خود می­رسد (Clodfelter et al., 2010: 456). صنعتی‌شدن جوامع و شهرنشینی نیز فرصت­های بیشتری را برای وقوع جرم در بین جوانان ایجاد کرده و در مقابل آن واکنش­های جدیدی به وجود آورده است (Carrabine etal.,2009: 23). بنا بر گفتۀ رابرت اگنیو، اوج فعالیت­های مجرمانه در دورۀ جوانی به ویژگی‌های اصلی این دوره در جوامع مدرن و صنعتی ممکن است مربوط باشد؛ زیرا در این تمدن‌ها، بیشترین مسئولیت­ها و امتیازهای بزرگسالان به جوانان داده می­شود. همچنین آن­ها عواملی ازقبیل کاهش‌یافتن نظارت، افزایش‌یافتن خواسته­ها و مطالبات اجتماعی و علمی، مشارکت در دنیای اجتماعی بزرگ­تر، متفاوت­تر و همسو با همالان، کاهش‌یافتن توانایی انجام کارها در قالب رفتارهای مشروع و افزایش انگیزه برای حل مشکلات در قالب رفتارهای مجرمانه را تجربه می­کنند (Siegel, 2010: 53).

سرشماری­ سال1390 نشان داد سهم زیادی از جمعیت ایران را جوانان تشکیل می­دهند، به‌گونه‌ای که دو گروه سنی 20 تا 24 سال (20/11 درصد) و 25 تا 29 سال (54/11 درصد) بیشترین درصد جمعیت را به خود اختصاص داده‌اند (مرکز آمار ایران،1391). با توجه به این امر و با توجه به مشغول به تحصیل‌بودن تعداد زیادی از جوانان در دانشگاه­ها، بررسی مسائل و مشکلات این گروه از افراد، اهمیت زیادی دارد. بیشتر افراد معتقدند تحصیلات، عامل مهمی در پیشگیری وقوع رفتارهای مجرمانه در بین افراد جامعه است (Miller, 2009: 62)؛ با وجود این، مواردی از گسترش انحراف‌های اجتماعی در این گروه دیده می­شود که نگرانی‌هایی را در پی داشته است (سراج‌زاده و فیضی، 82:1386). مطالعاتی که در این مورد انجام شده است، مؤید وجود رفتار انحرافی در بین دانشجویان است (سرگلزایی و همکاران، 1381؛ بحرینیان و همکاران، 1382؛ سراج‌زاده و فیضی، 1386؛ پورافکاری و همکاران،1390؛ علیوردی‌نیا، 1392؛ علیوردی‌نیا و یونسی، 1392؛ علیوردی­نیا و فهیمی، 1393). برای همۀ کسانی که به‌گونه‌ای با دانشجویان سر و کار دارند، لزوم آشنایی با مشکلاتی که درواقع، شالودۀ بحران­های رفتاری به‌ویژه رفتارهای انحرافی آنان است، امری ضروری است و هر گونه ناآشنایی با این مسائل ممکن است سبب تشدید واکنش­های زمینه‌ساز در بروز رفتارهای غیرعادی خطرناکی شود که دامن‌گیر جامعه هم می‌شود (علیوردی­نیا، 1392: 125).

از آنجایی که انحراف‌ها در ابعاد زیادی تنوع می­یابد، برای توضیح آن­ها نظریۀ واحدی وجود ندارد و برای تبیین آن‌ها از نظریه­های مختلفی می‌توان استفاده کرد. ممکن است برای فهمیدن اَشکالی از انحراف‌ها، توضیحات خاصی از یک نظریه مفیدتر از سایر توضیحات در دیگر نظریه­ها باشد و مسألۀ مدّنظر را بهتر بتواند تبیین کند (Palmer, 1990: 28)؛ بنابراین، این پژوهش می‌کوشد با استفاده از نظریۀ فعالیت­های روزمره^[1]، رفتارهای انحرافی را در میان دانشجویان تبیین و بررسی کند. با وجود اینکه نظریۀ فعالیت­های روزمره، یکی از مهم­ترین نظریه­هایی شناخته می­شود که در توسعۀ مطالعۀ رفتار انحرافی نقش مهمی ایفا کرده است (Osgood et al., 1996)؛ بیشتر در پژوهش­ها و موضوعاتی به کار رفته است که قربانیان جرایم را بررسی کرده بودند. همچنین با وجود قابلیت بالای نظریۀ فعالیت­های روزمره در تبیین و پیش­بینی وقوع رفتارهای انحرافی و تأیید آن در پژوهش­های انجام‌شده در خارج از کشور (Y.Sun & Longazel, 2008; Cross et al., 2009 & Clodfelter et al., 2010) به نظر می­رسد تا به حال در داخل کشور پژوهشی در زمینۀ آزمون تجربی نظریۀ فعالیت‌های روزمره انجام نشده و فقط در موارد اندکی، صرفاً برای توصیف علل وقوع جرم، از این نظریه استفاده شده است؛ از این­رو، انجام این پژوهش نه‌تنها ممکن است موجب ارزشیابی یا تأیید اعتبار تجربی این نظریه شود؛ به‌گونۀ بهتری ما را در شناخت علل و عوامل مؤثر در بروز رفتارهای انحرافی در میان دانشجویان و ارائۀ راهکارهای مؤثر در مبنای نظریۀ فعالیت­های روزمره یاری می‌کند.

پیشینۀ پژوهش

بررسی پژوهش­های داخلی نشان می‌دهد دربارۀ رفتارهای انحرافی دانشجویان، پژوهش‌های مختلفی انجام شده است که در آن­ها این پدیده علاوه بر رویکرد جامعه­شناختی، با رویکردهای روان‌شناختی، روان‌پزشکی و پزشکی نیز بررسی شده است. بررسی پژوهش­های داخلی نشان می­دهد در بیشتر پژوهش‌ها، میزان مصرف مواد، سیگار و الکل، شایع­ترین رفتار انحرافی در میان دانشجویان شناسایی­ شده‌اند (سرگلزایی، 1381؛ بحرینیان و همکاران، 1382؛ طارمیان و همکاران، 1386؛ سراج­زاده و فیضی، 1386؛ سماوی و حسین­چاری، 1388) و به سایر ابعاد رفتارهای انحرافی کمتر توجه شده است. برخی از پژوهش­ها نیز به جای بررسی وقوع رفتارهای انحرافی، صرفاً نگرش و گرایش دانشجویان را به رفتارهای انحرافی بررسی کرده‌اند (مثنوی و همکاران، 1384؛ حجازی و صالحی، 1385؛ خدایاری‌فرد و همکاران، 1388). علاوه بر آن، بیشتر یافته‌های به‌دست‌آمده از پژوهش­ها، در سطح توصیف باقی مانده­اند و در موارد اندکی، رفتارهای انحرافی با استفاده از نظریۀ انحراف‌های اجتماعی تبیین شده است. با بررسی­های انجام‌شده به نظر می‌رسد به‌جز دو مقاله­ای که در حوزۀ علوم انتظامی و جرم­شناسی انجام شده است و در آن­ها صرفاً با استفاده از این نظریه، علل وقوع جرم به‌صورت توصیفی بررسی شده است، در ایران نه‌تنها در مطالعۀ رفتارهای انحرافی دانشجویان؛ در هیچ یک از مطالعات و پژوهش­های انجام‌شده، از نظریۀ فعالیت­های روزمره استفاده نشده است.

بررسی پژوهش‌های خارجی نیز نشان­ می‌دهد بسیاری از پژوهش­ها با استفاده از نظریۀ فعالیت‌های روزمره، قربانی‌شدن و قربانیان جرائم را بررسی و تبیین کرده­اند و فقط تعداد اندکی، این نظریه را برای بررسی رفتارهای انحرافی به کار برده­اند. در چند مورد از پژوهش­ها، علاوه بر نظریۀ فعالیت‌های روزمره، نظریاتی از قبیل نظریۀ خودکنترلی یا نظریۀ عمومی جرم (Clodfelter et al., 2010; Franklin et al., 2012) و پیوند اجتماعی (Y.Sun & Longazel, 2008; Barnes et al., 2006) نیز استفاده شده‌اند. گفتنی است در بیشتر پژوهش‌های خارجی، جمعیت پژوهش را جوانان تشکیل می‌دهند. درواقع نظریۀ فعالیت­های روزمره برای تبیین امور مربوط به جوانان همچون تعیین تأثیر خانواده و همالان در قربانی‌شدن شدید (Schreck & Fisher, 2004)، تأثیر نحوۀ گذران اوقات فراغت جوانان در مصرف مواد، انحراف و فعالیت جنسی (Barnes et al., 2006)، اثر متقابل دوستان متخلف و فعالیت­های روزمرۀ ساخت­نیافته در تخلف (Svensson, 2010)، نرخ بازداشت جوانان سارق (Pollock et al., 2010) و تخلف شخصی (Miller, 2013) به کار رفته است؛ با وجود این، تعداد اندکی از پژوهش­ها با استفاده از این نظریه، به دانشجویان و محیط­های دانشگاهی توجه کرده‌اند (Y.Sun & Longazel, 2008; Cross et al., 2009 & Clodfelter et al., 2010). از میان پژوهش‌های انجام‌شده روی دانشجویان و محیط­های دانشگاهی نیز برخی به وقوع رفتارهای انحرافی در میان دانشجویان توجهی نداشته­اند؛ بلکه خطر قربانی‌شدن افراد را در فضاهای مجازی بررسی کرده‌اند و صرفاً برای انجام پژوهش خود، نمونه‌ای از دانشجویان را انتخاب کرده­اند (Marcum et al., 2010; Reyns et al., 2011 & Holt & Bossler, 2013).

به‌طور کلی، پژوهش­های داخلی و خارجی انجام‌شده روی دانشجویان، نشان­دهندۀ طیفی از رفتارهای انحرافی است. با توجه به این قضیه، گفتنی است بررسی رفتار انحرافی در میان دانشجویان، یافتن پاسخ برای چرایی وقوع آن و ارائۀ راهکارهایی برای پیشگیری از این پدیده­، امری مهم و بررسی‌شدنی است. از آنجایی که با بررسی­های انجام‌شده به نظر می­رسد در داخل ایران، پژوهشی انجام نشده است که با استفاده از نظریۀ فعالیت­های روزمره، رفتارهای انحرافی را تبیین کرده باشد و در خارج از کشور نیز پژوهش­های اندکی، نظریۀ فعالیت­های روزمره را برای بررسی رفتارهای انحرافی به کار برده‌اند؛ پژوهش حاضر می‌کوشد با استفاده از این نظریه، رفتار انحرافی دانشجویان را بررسی کند.

مبانی نظری

مبانی نظری این پژوهش، مبتنی بر «نظریۀ فعالیت­های روزمره» است. نظریۀ فعالیت­های روزمره را برای اولین بار لورنس کوهن^[2] و مارکوس فلسون^[3] برای توضیح افزایش نرخ جرائم در سال­های 1970 مطرح کردند (Siegel, 2010: 78 & Brown et al., 2010: 172). این نظریه، ترمیم و ویرایش مکتب کلاسیک جرم­شناسی است (مقیمی،1390:148). نظریۀ فعالیت‌های روزمره ادعا می­کند انسان­ها به‌طور عقلانی، کنش نشان می‌دهند و مرتکب جرم می­شوند. متخلفان باانگیزه، دربارۀ منفعت و ضرر عمل خود می­اندیشند و سعی در به‌ حداکثر رساندن منافع و به‌ حداقل‌ رساندن زیان خود دارند و با توجه به این امر، هدف­های مناسبی را جستجو می‌کنند که بدون محافظان توانمند هستند (Wang, 2002: 557). در بیشتر دیدگاه­های جرم­شناسی تنها به عوامل فردی و دلایل تمایل بیشتر به انحراف در برخی افراد و گرایش کمتر برخی به رفتارهای انحرافی توجه شده است. اغلب از تأثیر محیط در رفتار، یعنی ویژگی‌های مهم محیطی، که فرد را به سوی ارتکاب عمل مجرمانه سوق می­دهد، غفلت می­شود (فلسون و کلارک، 1388: 4). برخلاف بیشتر نظریه­ها و دیدگاه­های جرم‌شناسی که بر شخصیت فردی مجرمان تمرکز می­کنند، نظریۀ فعالیت‌های روزمره، زمینه­های محیطی‌ای را می‌آزماید که جرائم در آن‌ها رخ می­دهند. بر اساس این نظریه، افرادی که ما با آن­ها کنش متقابل داریم، مکانی که در آن عبور و مرور می­کنیم و فعالیت­هایی که درگیر آن هستیم، در احتمال و توزیع رفتارهای مجرمانه تأثیر می­گذارد (Branic, 2014).

 کوهن و فلسون معتقدند جرم، باید یک رویداد در نظر گرفته شود که در موقعیت و زمان خاصی روی می­دهد و افراد و یا اشیاء خاص را درگیر می­کند (Miller, 2009: 279). کسی بدون فراهم­کردن لوازم و اسباب محیطی بزهکاری، نمی‌تواند مرتکب جرم شود، حتی اگر تمایل ارتکاب بزه در او وجود داشته باشد؛ از این‌رو، «فرصت»، شرط ضروری و عامل بروز جرایم است (فلسون و کلارک، 1388: 4). اگرچه رابطۀ برخی از عناصر وقایع مجرمانه در فضا و زمان با نظریه­های پیشین مثل نظریه­های بوم­شناختی و نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی و دیگران، تشخیص داده شده است؛ کوهن و فلسون صرفاً جنبه­های محیطی-اجتماعی وقایع مجرمانه را تعریف نکرده‌اند؛ بلکه با تمرکز بر فعالیت‌های روزمره، مدلی با قدرت تبیینی بالا برای توضیح ماهیت «بوم­شناختی» جرم عرضه کردند (Miro, 2014).

نظریۀ فعالیت­های روزمره، از نظریۀ آموس هاولی^[4] (1950) سرچشمه می­­گیرد. نظریۀ بوم‌شناسی انسانی، جنبه­های زمانی رفتار انسان در محیط جامعه را بررسی می­کند. هاولی، سه جنبۀ کلیدی فعالیت­های جمعی انسانی را شناسایی کرد. ریتم(رخداد مجدد طبیعی وقایع)، سرعت (تعداد وقایع در یک دورۀ معین از زمان) و زمان­بندی (هماهنگی و تقاطع رفتار در محیط) (Branic, 2014 & Cohen & Felson, 1979: 590). هاولی سرشت فعالیت­های عادی را بخشی اساسی از زندگی روزمره می‌داند. فعالیت عادی به معنای فعالیت‌های روزمره است که برای برآوردن نیازهای پایه­ای و اساسی انجام می‌شود. مثال‌های آن شامل کار رسمی، دنبال تفریح‌بودن، محل سکونت‌یافتن، تربیت فرزند، خرید و خواب، اوقات فراغت و کنش متقابل اجتماعی است. این فعالیت­های روزمره ممکن است 1- در منزل، 2- در مشاغل دور از خانه و 3- سایر فعالیت­های دور از خانه رخ بدهد (Cohen &Felson,1979: 593). زمانی که تغییر اجتماعی، مانع این فعالیت­های عادی می­شود یا آن را تغییر می­دهد، نابسامانی اجتماعی ممکن است روی دهد (ویلیامز و مک­شین، 1386: 243). کوهن و فلسون، با توجه به این اصول، نظریۀ فعالیت­های روزمره را چشم­اندازی بوم­شناختی بر رفتارهای مجرمانه معرفی کردند (Branic, 2014). درواقع، رویکرد فعالیت­های روزمره، تحلیل‌های جرم‌شناسی بی‌ارتباط به یکدیگر و گوناگون گذشته را در چارچوب واحد مستقلی جمع کرد (Cohen &Felson, 1979: 591).

آن­ها در این نظریه بیان کردند که احتمال وقوع جرم در زمان، با جابه­جایی مردم در حین انجام فعالیت­های روزمرۀ هر روزشان تغییر می­کند؛ یعنی جغرافیای مربوط به این فعالیت­ها کمک می­کند ویژگی­های مربوط به آسیب­پذیری قربانی و انگیزۀ متخلف معلوم شود. همچنین نظریۀ فعالیت­های روزمره معتقد است جرم در بستر فعالیت­های معمولی روزمره و به‌طرزی نسبتاً فوری اتفاق می‌افتد که احتمالاً برای مجرم، فضای آشنا یا عادی است (Bruinsma, 2014: 88-700).

کوهن و فلسون به مسألۀ تغییرات در جامعه به­ویژه تغییراتی توجه می‌کردند که به نابسامانی اجتماعی منجر می‌شود (ویلیامز و مک­شین، 1386:244). آن­ها بیان می­کنند که چگونه تغییرات شرایط اجتماعی، فرصت وقوع جرم را تغییر می­دهد؛ مثلاً با توسعۀ تکنولوژی در گذر زمان، خیلی از کالاهای ارزشمند، مثل تلویزیون، کامپیوتر و... اندازه و حجم کم یافته­اند و سرقت آن­ها بسیار آسان­تر از گذشته شده است (Branic, 2014). از بعد دیگر نیز توسعۀ وسایل الکترونیکی ازقبیل دوربین­های مداربسته موجب اقدام‌های پیشگیرانه و کاهش وقایع مجرمانه شده­اند؛ به‌عنوان مثال، زمانی که دوربین­های مداربسته برای کنترل سه پارکینگ در دانشگاه سوری استفاده شد، بزهکاری نه‌تنها در این پارکینگ­ها؛ در پارکینگ­های دیگر که با این دوربین­ها کنترل نمی­شدند، نیز کاهش یافت. همچنین زمانی که به کتاب‌های کتابخانۀ دانشگاه ویسکانسین، برچسب­های الکترونیکی زده شد که با خروج بدون اجازۀ کتاب­ها، زنگ هشدار به صدا درمی­آمد، نه‌تنها سرقت کتاب‌ها؛ دزدی نوارهای ویدئویی و سایر کالاهایی که چنین برچسب­هایی نداشت نیز کاهش یافت (فلسون و کلارک، 1388: 71-70). 

در این نظریه، کوهن و فلسون بیان می­کنند حجم و توزیع جرایم غارتگرانه^[5](جرایم شدید علیه یک شخص و جرایمی که در آن یک متجاوز برای دزدیدن مستقیم یک شیء تلاش می­کند) به‌طور نزدیکی با اثر متقابل سه متغیر: 1- فراهم‌بودن هدف­های مناسب، 2- نبودن نگهبانان توانمند و 3- حضور متخلفان باانگیزه، مرتبط است. حضور این مؤلفه‌ها، احتمال وقوع جرایم غارتگر را افزایش می­دهد (Sigel, 2010: 78).

هدف مناسب: منظور از هدف مناسب این است که برای مجرم بالقوه باید چیزی باارزش وجود داشته باشد که ممکن است اموال جذاب و یا روزنه­ای برای فعالیت­های احساسی رضایت­بخش از قبیل بیان خشم و نفرت، پیگیری هیجان و یا انجام فعالیت­های جنسی و سایر مؤلفه­ها باشد (Brown et al.,2010: 173).

متخلفان باانگیزه: دربارۀ متخلفان باانگیزه، کوهن و فلسون توضیح می­دهند که وقوع هر جرم و جنایت موفق، حداقل نیازمند مجرمی است که برای ارتکاب جرم، انگیزه‌ای دارد و به این انگیزه  کنش نشان می‌دهد. متخلف باانگیزه، شخصی است که در صورت فراهم‌بودن فرصت با نبود نگهبان و وجود هدف مناسب، به ارتکاب جرم تمایل دارد (Marcum etal.,2010: 415).

نبود نگهبان توانمند: منظور از نبود نگهبانان توانمند این است که نه افراد و نه سایر عوامل حضور ندارند که از اموال و یا از افراد آسیب­پذیر محافظت کنند. نگهبانان توانمند نیز مفهومی گسترده است که پژوهشگران در شکل­های مختلف و متنوع، آن را مطالعه و تفسیر کرده­اند. شکل­های رسمی آن، ازقبیل پلیس و سایر شکل­های قانون، نمادی شناخته‌شده­ از محافظت در برابر جرم و جنایت و قربانی‌شدن است. در شکل غیررسمی آن، نگهبان توانمند، شخص غیرنظامی نیز می‌تواند باشد؛ یعنی سایر افراد جامعه با حضورشان یا درجۀ مسئولیت نگهبانی­شان ممکن است مانع وقوع جرم شوند(Reyns et al., 2011: 1159).

وقتی این شرایط، در فضا و زمان، همگرا می­شوند، احتمال دارد جرم رخ دهد و درمقابل، نبود هر یک از این شرایط، وقوع جرم و جنایت را کاهش می­دهد. درواقع، نظریۀ فعالیت‌های روزمره، دربارۀ احتمال رفتار مجرمانه بحث می‌کند و ادعای قطعی دربارۀ زمان وقوع جرم و جنایت ارائه نمی­کند (Branic, 2014). این سه فرضیه اغلب با نام «مثلث جرم» نیز شناخته می­شوند. شکل این مثلث در زیر آمده است (Miller, 2009: 280).

مثلث دورنی، نشان­‌دهندۀ عناصر لازم برای وقوع جرم است. متخلف باانگیزه و هدف مناسب باید در مکان و زمان واحدی قرار بگیرد. مثلث بیرونی، نشان­دهندۀ کنترل­کننده­های بالقوه- نگهبانان، نگهدارندگان و مدیران- است. برای اینکه جرم رخ بدهد، این عوامل باید غایب و یا بی­تأثیر باشند. حضور یک کنترل­کنندۀ مؤثر، از وقوع جرم می‌تواند جلوگیری کند.

نگهدارنده: منظور از نگاهدارندگان، افرادی هستند که در مقابل متخلفان بالقوه، کنترل اجتماعی غیررسمی را به کار می‌برند تا از وقوع جرم آن­ها پیش­گیری کنند؛ مانند والدینی که بر دور هم‌بودن اجتماعی نوجوانانشان نظارت می­کنند، نگهبان مدرسه که چشم از ساختمان مدرسه برنمی­دارد و... . نگاهدارندگان، نوعی ارتباط شخصی با متخلفان بالقوه دارند. بهره­مندی اصلی این افراد در دور نگه‌داشتن متخلفان بالقوه از دردسر است. درواقع، نگهدارندگان، اشخاصی هستند که رابطۀ عاطفی با متخلف دارند که ممکن است خانواده، دوستان، مذهب و ... باشد(Miller, 2009: 280).

نگهبان: نگهبانان نیز از اهداف مناسب در برابر متخلفان مراقبت می­کنند؛ مانند صاحبان ماشین که وسیلۀ نقلیۀ خود را قفل کرده­اند و مراقبان کودکان که بچه­ها را در محیط­های عمومی از نزدیک نگاه می‌کنند (Miller, 2009: 280). با عمومیت‌بخشیدن به نقش نگهبان و نگهدارنده، ما درمی­یابیم چنانچه هیچ یک از این چهره­های مقتدر حاضر نباشند، موقعیت بیشتری برای انحراف به وجود می­آید(Osgood, 1996: 460).

مدیر: درنهایت، مدیران، مکان­های خاص را مشاهده و نظارت می‌کنند؛ مانند صاحب مغازه­ای که دوربین­های نظارتی نصب یا مالک آپارتمانی که قفل درها را به‌روز می­کند (Miller, 2009: 280).

ارتباط نظریۀ فعالیت­های روزمره با نظریۀ کنترل اجتماعی و یادگیری اجتماعی و کاربست آن در بررسی رفتارهای انحرافی

نظریۀ فعالیت­های روزمره به نوعی با نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی و نظریۀ یادگیری اجتماعی مرتبط است. درواقع، گفتنی است نظریۀ فعالیت­های روزمره با گسترش‌دادن مفاهیم این دو نظریه در کنار بررسی قربانی­شدن و قربانیان جرائم، قابلیت بررسی رفتارهای انحرافی را نیز پیدا کرده است. درادامه، ارتباط این نظریه­­ها با یکدیگر بیان خواهد شد.

نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی بر اساس این تصور است که پیوند اجتماعی، شخص را با جامعه ارتباط می­دهد. این پیوند، چهار عنصر دارد: پیوستگی، التزام، مشغولیت و اعتقاد (حسینی‌نثار و فیوضات، 1390: 105). بر اساس این نظریه، رفتار انحرافی زمانی رخ می­دهد که تعلقات اشخاص به جامعۀ مرسوم (برای مثال تحصیلات مدرسه، والدین) ضعیف شود و یا از بین برود. یکی از عناصر کلیدی برای توسعۀ تعلق به جامعه، مشارکت در فعالیت­های مرسوم است. به قول هیرشی، یک شخص ممکن است به حدی مشغول انجام کارهای مرسوم باشد که فرصتی برای انجام رفتارهای انحرافی پیدا نکند. همچنین در نظریۀ هیرشی، فعالیت­های متداول ازقبیل کار خانه و فعالیت­های خانوادگی، امروزه با عنوان «عوامل محافظ» شناخته می­شوند که از بروز رفتارهای مشکل در جوانان جلوگیری می­کند. هیرشی بیان کرد که به هر حال، مشارکت در بسیاری از فعالیت­های مرسوم، ممکن است با انجام کنش­های انحرافی بی‌ارتباط باشد. بنابر گفتۀ هیرشی این فعالیت­ها شامل تلویزیون، تفریحات و کار اطراف منزل است. علاوه بر این، آنچه هیرشی، فعالیت­های اوقات فراغت می‌نامد، ازقبیل زمان راه‌رفتن با دوستان و رانندگی با ماشین در اطراف، در الگوی نظری او به‌طور مثبتی به رفتارهای انحرافی مربوط هستند. به این فعالیت­ها «عوامل پرمخاطره» گفته می­شود.

نظریه­پردازان فعالیت­های روزمره با این استدلال که روند افزایش نرخ جرم و جنایت به پراکندگی بستر فعالیت­های دور از خانواده و افزایش‌یافتن زمان گذرانده‌شده با همالان، به‌ویژه در فعالیت­های نظارت‌نشده مرتبط است، نظریۀ کنترل اجتماعی را گسترش دادند. فلسون برای ارتباط‌دادن و یکی‌‌کردن رویکرد فعالیت­های روزمره با نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی، با گسترش‌دادن مفهوم نگهبان توانمند، چهار عنصر نظریۀ پیوند اجتماعی هیرشی را، که شامل پیوستگی، التزام، مشغولیت و اعتقاد است، در یک مفهوم «نگهداری^[6]» خلاصه کرد. نظریۀ فلسون مبنی بر اینکه یک شخص ممکن است با حضورش در یک مکان، شخص متخلف را منصرف کند یا اینکه ممکن است به‌دلیل رابطه­اش با شخص مجرم، مانع تخلف او شود، با نظریۀ کنترل اجتماعی و این ایده که کنترل، عنصر حیاتی در روند نرخ جرم و جنایت است، انطباق دارد (Miro, 2014). برحسب هر دو نظریۀ کنترل اجتماعی و فعالیت­های روزمره، زمان گذرانده‌شده با خانواده به کاهش رفتارهای انحرافی جوانان منجر می­شود. مشاهدۀ کاهش زمانی که جوانان اوقاتشان را در خانواده­ها و محیط خانه می­گذرانند و افزایش زمانی که در محیط جوانان می­گذرانند، به‌صورت شواهد کاهش کنترل اجتماعی­ای مشاهده می‌شود که پدر و مادر بر جوانان اعمال می‌کنند. همچنین کنش اجتماعی متقابل روزمره، در خانواده به این گرایش دارد که سرپیچی از هنجارهای اجتماعی را محدود کند، در حالی که هر ­یک از فرایندهای اجتماعی که نسبت زمان گذرانده‌شده با همالان را افزایش می­دهند، ممکن است فرصت انحراف را افزایش دهند. این دیدگاه موقعیتی به انحراف، با بیانات هیرشی منطبق است؛ زیرا بر انگیزه­هایی برای انجام رفتارهای انحرافی تمرکز نمی‌کند و بیشتر بر فرصت­هایی متمرکز است که در زندگی روزمره، برای انحراف فراهم می­شود (Barnes et al., 2006:698-699).

در چارچوب نظریۀ یادگیری اجتماعی نیز ارتباط بین تخلف و دوستان منحرف دیده شده است که فرض می‌کند دوستان منحرف با انتقال‌دادن و تقویت‌کردن هنجارهای انحرافی، چشم‌پوشیدن و تشویق‌کردن رفتار هنجارشکن، در جوانان اثر می­گذارند. جوانانی که اغلب اوقات فراغت خود را با دوستانشان سپری می­کنند، به‌دلیل ارائۀ راحت­تر تخلف و تشویق بیشتر دوستان، ریسک انحراف بیشتری دارند. همچنین این دوستان بیشتر به‌صورت الگوهای نقش، انتقال­دهندۀ ارزش­های انحرافی و مشوق (پاداش­دهندۀ) رفتار آن‌ها عمل می­کنند. آگنیو استدلال کرده است از آنجایی که به احتمال زیاد، شخص از گروه تقلید خواهد کرد، چنانچه روابط عاطفی به‌خوبی پرورش یابد، دوستان منحرف بیشتر الگوی نقش جذاب هستند. نظریۀ فعالیت­های روزمره نیز تأکید می‌کند که گذراندن زمان در فعالیت­های روزمرۀ ساخت­نیافته با دوستان، در نبود چهره­های مقتدر، ریسک انحراف را افزایش می­دهد؛ زیرا جوانان اغلب خودشان را در شرایطی می­یابند که ریسک انحراف را افزایش می­دهد. نبود چهره‌های مقتدر، سطح کنترل اجتماعی را کاهش می­دهد؛ بنابراین فرض می‌شود افزایش مدت‌زمانی که جوانان با دوستان منحرف خود در فعالیت­های روزمرۀ ساخت­نیافته می­گذرانند، به‌دلیل نبود کنترل اجتماعی عمل‌کردن دوستان منحرف به‌صورت الگوهای نقش و کمک‌کردن به مشروع‌کردن، توجیه‌کردن و تأیید رفتارهای انحرافی، موجب افزایش ریسک انحراف می‌شود.(Svensson, 2010: 1006, 1007, 1011)

به‌طور کلی، گفتنی است موقعیت­هایی که به انحراف منجر می­شوند، به‌طور ویژه در فعالیت­های جامعه­پذیری ساخت نیافته با همالان و در نبود چهره­های مقتدر رخ می­دهد. نبود ساختار، زمان در دسترس را برای انحراف فراهم می­کند. حضور همالان، مشارکت در کنش­های انحرافی را آسان­تر می­کند و به ترغیب بیشتر آن­ها منجر می­شود و نبود چهره­های مقتدر، پتانسیل پاسخ­های کنترل اجتماعی به انحراف را کاهش می­دهد (Osgood, 1996: 651)؛ از این‌رو، گفتنی است دامنۀ نظریۀ فعالیت­های روزمره به مجرمانی نیز گسترده شده است که می‌کوشند این­ نکته را تشریح کنند که چه چیزی جرم را تسهیل می­کند. ازگود ویلسون و همکاران پیشنهاد کردند جامعه­پذیری بدون ساختار و بدون نظارت در میان بزرگسالان جوان (عمل عادی) انحراف را ممکن است افزایش دهد. این مسأله به‌دلیل نبود افراد مسئول، کاهش پاسخ­های کنترلی اجتماعی، زمان­های کنترل‌نشده در دسترس و افزایش احتمال پاداش برای رفتار مجرمانه روی می­دهد؛ بنابراین رهیافت فعالیت­های عادی، که اساساً فقط شامل بزه­دیدگی می­شود، اینک نظریۀ جرم­زایی نیز هست (ویلیامز و مک­شی، 1386: 245؛Miller, 2013: 393).

فرضیه­های پژوهش

- رفتارهای انحرافی، تابع مثبتی از «شدت پیوستگی به دوستان منحرف» است.

- رفتارهای انحرافی، تابع مثبتی از «میزان فعالیت­های ساخت­نیافته» است.

- رفتارهای انحرافی، تابعی منفی از «میزان فعالیت­های ساخت­یافته» است.

- رفتارهای انحرافی، تابعی منفی از «میزان پیوند اجتماعی» است.

- رفتارهای انحرافی، تابعی منفی از «میزان گذراندن اوقات فراغت با خانواده» است؛ در صورتی که «میزان گذراندن اوقات فراغت به تنهایی» در وقوع رفتارهای انحرافی افراد تأثیری ندارد.

- رفتارهای انحرافی، تابعی منفی از «میزان حضور چهره‌های مقتدر» است.

روش بررسی

این پژوهش، پیمایشی و از نوع مقطعی است. واحد تحلیل در این پژوهش فرد (دانشجو) و تحلیل در سطح خرد است. داده­های پژوهش با پرسشنامه جمع­آوری شده است. جمعیت آماری، شامل کلیّۀ دانشجویان دانشگاه مازندران است که در سال تحصیلی 94-1393 مشغول به تحصیل بوده­اند. بر اساس آمار به‌دست‌آمده از ادارۀ آموزش این دانشگاه، جمعیت کل دانشجویان 11377 نفر (7008 دختر و 4369 پسر) است. حجم نمونه نیز بر اساس جدول تعیین حجم نمونۀ دواس تعیین شده است. در این جدول، فهرستی از حجم نمونۀ مقتضی برحسب درجات مختلفی از دقت آورده شده است (دواس، 1389: 78). بر اساس این جدول، حجم نمونۀ لازم برای تعمیم به جمعیت پژوهش، برحسب خطای نمونه­گیری 5 درصد، 400 دانشجو است. با توجه به احتمال مخدوش‌شدن پرسشنامه‌ها دراثر پاسخ‌ندادن، الگوی یکنواختی در پاسخ­دهی، پاسخ­های نامربوط، گم‌شدن پرسشنامه و غیره و برای جلوگیری از کاهش حجم نمونه، درمجموع 420 پرسشنامه توزیع شد. پس از کنارگذاشتن پرسشنامه­های مخدوش، درنهایت 393 پرسشنامه تجزیه و تحلیل شد.

همچنین به‌دلیل شرایط ناهمگن و نامتجانس جامعۀ آماری در این پژوهش، روش نمونه‌گیری، نمونه‌گیری طبقه­ای متناسب با حجم است. مطابق نمونه­گیری متناسب، ابتدا دانشگاه بر اساس مقولۀ جنس (دختر و پسر) و دانشکده (علوم انسانی و اجتماعی، علوم اقتصادی و اداری، علوم پایه، فنی و مهندسی، علوم ریاضی، حقوق و علوم سیاسی،  شیمی، هنر و معماری، الهیات و معارف اسلامی، تربیت بدنی و علوم ورزشی) به 20 طبقۀ ناهمپوش (20=2x10) تقسیم؛ سپس با مشخص‌کردن سهم دانشجویان هر دانشکده و هر گروه جنسیتی، پرسشنامه­ها به‌صورت تصادفی و در فاصلۀ زمانی بین کلاس­ها در میان دانشجویان توزیع شده‌اند.

 برای تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع­آوری­شده با استفاده از نرم­افزار Spssاز روش­های آماری توصیفی و نیز رگرسیون چندگانه استفاده شده است. طراحی پرسشنامه نیز بر اساس چارچوب نظری و فرضیه­های پژوهش، انجام و اعتبار پرسشنامه با استفاده از روش اعتبار محتوا و اعتبار سازه تعیین شده است. همچنین برای سنجش پایایی ابزار پژوهش از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. نتایج سنجش پایایی مقیاس­های پژوهش در جدول زیر نشان داده می­شوند:

جدول 1- نتایج آلفای کرونباخ مقیاس­های پژوهش

تصریح مفاهیم و سنجش متغیرها

در فرضیه­های پژوهش از هشت مفهوم اصلی زیر استفاده شده است:

رفتارهای انحرافی[7]: دربارۀ رفتارهای انحرافی، تعریف‌های متعددی وجود دارد و تعریف مشخص و دقیقی برای آن بیان نشده است. گیدنز، کج­روی را ناهمنوایی با مجموعه­ هنجارهای معینی تعریف می‌کند که شمار زیادی از افراد یک اجتماع یا جامعه­ پذیرفته­اند (گیدنز، 1386: 294).  بر اساس تعریف دائره‌ا­لمعارف علوم اجتماعی، رفتارهای انحرافی به مثابه یکی از آسیب­های اجتماعی است که از فرد سر می‌زند، کارکرد وی را مختل می‌کند و به‌تبع آن کارکرد خانواده و جامعه را تحت شعاع قرار می­دهد (ساروخانی، 1370). در این پژوهش، برای سنجش عملی مفهوم رفتارهای انحرافی، که متغیر وابسته است، از مقیاس علیوردی­نیا و یونسی (1394) استفاده شده است که برای سنجش رفتارهای انحرافی تدوین کرده­اند. علیوردی­نیا و یونسی برای سنجش رفتارهای انحرافی چهار عامل «مصرف مواد مخدر، مشروبات الکلی، روانگردان‌ها و انحراف جنسی»، «وندالیسم و سرقت»، «تقلب» و «پرخاشگری» را در قالب 21 گویه مطرح کرده­اند (علیوردی‌نیاو یونسی، 1394: 56). گفتنی است در پژوهش حاضر، یکی از گویه­های مربوط به انحراف جنسی (گویۀ رفتن به مهمانی­های دوستانه (غیرخانوادگی)) به‌دلیل همپوشانی با مقیاس فعالیت‌های ساخت­نیافته حذف شده است.

جدول 2- مقیاس­های سنجش متغیر وابستۀ رفتارهای انحرافی (علیوردی­نیا و یونسی، 1394)

شدت پیوستگی با دوستان بزهکار: بر اساس نظریۀ پیوند افتراقی ساترلند، که جزء نظریه­های یادگیری اجتماعی محسوب می­شود، افراد به این علت کج­رفتار می­شوند که تعداد ارتباط­های انحرافی آنان بیش از ارتباط­های غیرانحرافی‌شان است. این تفاوت تعامل افراد با کسانی که ایده­های کج­رفتارانه دارند، نسبت به افرادی که ایده­های همنوایانه دارند (یعنی ارتباط بیشتر آنان با کج­رفتاران یا ایده‌های کج­رفتاری) علّت اصلی کج­رفتاری آن­ها است (صدیق سروستانی، 1387: 48). در پژوهش حاضر، این متغیر به‌دلیل همپوشانی نظریۀ یادگیری اجتماعی با نظریۀ فعالیت‌های روزمره بررسی شده است. بر اساس این، برای سنجش این متغیر از پاسخگویان پرسیده شده است «شدت پیوستگی شما به دوستانی که رفتارهای زیر را انجام می­دهند چقدر است؟» و برای پاسخ این پرسش، شش بعد از رفتارهای انحرافی (مصرف مواد مخدر، روانگردان و الکل، وندالیسم، سرقت، تقلب، پرخاشگری، انحراف جنسی) در قالب 11 گویه آورده شده است. پاسخ­های این گویه­ها نیز بر مبنای طیف لیکرت در 5 طیف «هرگز چنین دوستی ندارم، کم، تا حدودی، زیاد و بسیار زیاد» در نظر گرفته شده است.

جدول 3- مقیاس­های سنجش متغیر شدت پیوستگی

فعالیت­های ساخت­نیافته^[8] و ساخت­یافته^[9]: فعالیت­های ساخت‌نیافته به فعالیت­هایی گفته می­شوند که افراد در موقعیت­هایی بدون حضور چهر­ه‌های مقتدر و در زمان گذران اوقات با دوستانشان انجام می­دهند و درمقابل، فعالیت‌های ساخت­یافته به فعالیت­هایی گفته می­شود که در حضور چهره‌های مقتدر انجام می­گیرند. در بسیاری از پژوهش­­ها گفته می­شود بودن با همالان و قرارگرفتن در موقعیت­های بالقوه، انجام رفتارهای انحرافی را افزایش می‌دهد و وقوع جرم را راحت­تر می­کند. فعالیت­های ساخت­نیافته، که هیچ دستور کاری برای چگونگی سپری‌شدن زمان ندارند، به دو دلیل بیشتر به انحراف منجر می‌شوند. اولاً، احتمالاً فعالیت­هایی که ساخت­یافته هستند، ممکن است برخی اشخاص را در نقش‌هایی قرار دهند که مسئولیت کنترل اجتماعی را به عهده می­گیرند. دوماً، فعالیت­های ساخت­یافته، فرصت­های کمتری را برای انحراف عرضه می­کنند. به‌طور مشخص، یک فرد بدون حداقل یک فرصت برای انجام رفتار انحرافی، در کنش‌های انحرافی نمی‌تواند مشارکت کند. به هر حال، گفته نمی­شود که گذراندن زمان در فعالیت­های ساخت­یافته، انحراف را کاهش می­دهد. همان‌گونه که هیرشی مطرح کرده است، مشارکت در فعالیت‌های ساخت­یافته، ممکن است به همان اندازه­ که موجب کاهش مدت‌زمان گذرانده‌شده در سایر فعالیت­های مناسب برای انحراف می‌شود، به همان راحتی نیز موجب افزایش آن شود. زمان فعالیت­های ساخت­یافته ممکن است دور از کارهای کم‌خطری همچون تماشای تلویزیون یا انجام کارهای خانه گذرانده شود که در وقوع رفتارهای انحرافی تأثیری ندارد. فعالیت­های اوقات فراغت ساخت­یافته از قبیل مشارکت در کلوب­ها (باشگاه­ها) یا ورزش­ها،  به‌طور بالقوه­ منابعی را  فراهم می‌کنند که انحراف را امکان­پذیر ­کنند و به‌طور غیرمستقیم با توسعۀ شبکه­های دوستی، دور نگه‌داشتن شخص از خانه در ساعت‌های پایانی و غیره به جامعه­پذیری نظارت‌نشده و ساخت­نیافته­تر منجر می‌شوند (Osgood et al., 1996: 619-639). برای سنجش عملی این مفاهیم، پنج گویه برای فعالیت­های ساخت­نیافته و پنج گویه نیز برای فعالیت­های ساخت‌یافته طراحی و استفاده شده است. پاسخ­های این گویه­ها نیز بر مبنای طیف لیکرت در 5 طیف «هرگز، به‌ندرت، برخی اوقات، اغلب اوقات و همیشه» در نظر گرفته شده است. گفتنی است شاخص­سازی و تدوین این گویه­ها بر اساس پژوهش­های تجربی پیشین (Miller, 2013;  Osgood, 1996; Y.Sun & ongazel, 2008 & Barnes et al.,2006) انجام شده است.

 جدول 4- مقیاس‌های سنجش متغیرهای فعالیت‌های ساخت‌نیافته، فعالیت‌های ساخت‌یافته

گذراندن اوقات فراغت به‌تنهایی^[10]: منظور از متغیر گذراندن اوقات فراغت به‌تنهایی، فعالیت­هایی است که به‌تنهایی انجام می­شود و تصور می­شود تأثیری در وقوع رفتارهای انحرافی ندارد. برای سنجش عملی این مفهوم از 7 گویهاستفاده شده است. پاسخ­های این گویه­ها نیز بر مبنای طیف لیکرت در 5 طیف «هرگز، به‌ندرت، برخی اوقات، اغلب اوقات و همیشه» در نظر گرفته شده است. گفتنی است برای سنجش «تکالیف درسی در طول یک هفته» به‌صورت یکی از گویه­های گذراندن اوقات فراغت به‌تنهایی این پرسش مطرح شد: «معمولاً در طول هفته چند ساعت را صرف انجام تکالیف درسی می‌کنید؟» و پاسخ­ها بر مبنای طیف لیکرت در 5 طیف «کمتر از یک ساعت، یکی دو ساعت، 5-3 ساعت، 6-9 ساعت، 10 ساعت و بیشتر» آورده شده است.

جدول 5- مقیاس‌های سنجش متغیر گذراندن اوقات فراغت به تنهایی

پیوند اجتماعی: نظریۀ هیرشی بر این ایده تکیه دارد که پیوند موجود میان هر فرد و جامعۀ او، تفاوت­های موجود را در زمینۀ پیروی یا سرپیچی افراد از ارزش­ها و قواعد کلی جامعه پدید می­آورد (وایت و هینز، 1392: 306). بدون این پیوندهای اجتماعی و بدون حساسیت نسبت به منافع دیگران، فرد آزادانه مرتکب فعالیت­های انحرافی می­شود (حسینی‌نثار و فیوضات، 1390: 104-105). در پژوهش حاضر، به‌دلیل همپوشانی نظریۀ پیوند اجتماعی با نظریۀ فعالیت‌های روزمره، این متغیر بررسی شده است. به‌دلیل همپوشانی عنصر سوم با متغیر مشارکت در فعالیت­های ساخت‌یافته و ساخت­نیافته و ارتباط‌نداشتن عنصر چهارم با نظریۀ فعالیت­های روزمره، در این پژوهش، مفهوم پیوند اجتماعی در دو بعد پیوستگی به خانواده و التزام تحصیلی بررسی می‌شود. پیوستگی به خانواده[11]: میزان پیوندی است که فرد با دیگر افراد مهم برقرار کرده است (علیوردی­نیا، 1392: 135). پذیرش هنجارهای اجتماعی و گسترش آگاهی اجتماعی، مبتنی بر وابستگی و همچنین تحت مراقبت قرارگرفتن از سوی انسان­های دیگر است (حسینی­نثار و فیوضات، 1390: 105). درکل، 7 گویه برای سنجش و اندازه­گیری پیوستگی به خانواده در نظر گرفته شده است. التزام تحصیلی[12]: التزام به معنای صرف‌شدن وقت و انرژی فرد در فعالیت­هایی مانند تحصیل در مدرسه و راه­ها و هدف­های گوناگون، اعم از متعارف و غیرمتعارف است (وایت و هینز، 1392: 306). اگر افراد به جامعۀ مرسوم، تعهد قوی داشته باشند، کمتر اتفاق می­افتد درگیر کنش­هایی شوند که جایگاهشان را به مخاطره می­اندازد (حسینی­نثار و فیوضات، 1390: 105). برای سنجش این مفهوم نیز درکل، از 7 گویه استفاده شده است. پاسخ­ گویه­های این دو بعد بر مبنای طیف لیکرت و در 5 طیف «کاملاً مخالف، مخالف، نظری ندارم، موافق و کاملاً موافق» آورده شده است.

جدول 6- مقیاس­های سنجش متغیر پیوند اجتماعی

گذراندن اوقات فراغت با خانواده[13]: زمان خانواده، زمانی است که بین هر دو والدین و خواهر و برادر جوان، در فعالیت­های هفته تقسیم می­شود. گفته می­شود زمان گذرانده‌شده با خانواده، عامل محافظی برای تأثیرات منفی زمان گذرانده‌شده با همالان می­شود، به‌گونه‌ای که تأثیر زمان گذرانده‌شده با همالان در رفتارهای انحرافی در سطوح بالای گذران زمان با خانواده در مقایسه با سطوح پایین گذران زمان با خانواده کاهش خواهد یافت (Barnes, 2006: 699-701). برای سنجش این متغیر از 4 گویه استفاده شده و پاسخ­ها نیز در طیف لیکرت و در 5 طیف «هرگز، به‌ندرت، برخی اوقات، اغلب اوقات، همیشه» در نظر گرفته شده است. مبنای سنجش این متغیر، پژوهش بارنس و همکاران (2006) بوده است. 

جدول 7- مقیاس­های سنجش متغیر گذران اوقات فراغت با خانواده

حضور چهره­های مقتدر^[14]: منظور از چهره­های مقتدر، اشخاصی است که نقش آن­ها در یک موقعیت، مسئولیت اعمال کنترل اجتماعی در پاسخ به انحراف را ایفا می­کند(Osgood, 1996: 460). حضور چهره­های مقتدر لزوماً فیزیکی نیست و این اعمال کنترل ممکن است با آگاهی‌یافتن از فعالیت­هایی انجام شود که افراد انجام می­دهند. همچنین چهره­های مقتدر برحسب موقعیت متفاوت هستند. در پژوهش حاضر، خانواده به‌صورت چهر­ۀ مقتدر مطرح می­شود. برای سنجش این متغیر از 7 استفاده شده و پاسخ این گویه­ها بر مبنای طیف لیکرت در پنج سطح «بسیار کم، کم، تا حدودی، زیاد، بسیار زیاد» طراحی شده است.

جدول 8- مقیاس­های سنجش متغیر حضور چهره­های مقتدر

یافته­های پژوهش

بر اساس یافته­های پژوهش، 4/38 درصد  (151 نفر) از پاسخگویان، پسر و 6/61 درصد ( 242 نفر) از آن­ها دختر است. میانگین سنی پاسخگویان، 21 سال است و دامنۀ سنی پاسخگویان از سن 18 تا 31 سال را در برمی­گیرد. 92 درصد پاسخگویان (360 نفر) در مقطع کارشناسی و 8 درصد آن­ها (33 نفر) در مقطع کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل هستند. همچنین 88 درصد آن­ها (346 نفر) مجرد، 11 درصد آن­ها (43 نفر) متأهل و 1 درصد (4 نفر) طلاق‌گرفته هستند. بیشترین فراوانی محل سکونت دانشجویان، نزد خانواده با 7/52 درصد (207 نفر) و کمترین فراوانی محل سکونت دانشجویان، نزد اقوام با 8/0 درصد (3 نفر) است. همچنین 8/28 درصد (113 نفر) از دانشجویان در خوابگاه دولتی، 2/11 درصد (44 نفر) در منزل اجاره­ای و 6/6 درصد (26نفر) از آن­ها در خوابگاه خصوصی سکونت دارند. 

توزیع پاسخگویان برحسب میزان رفتارهای انحرافی

در این پژوهش برای ساختن متغیر رفتارهای انحرافی، ابتدا ابعاد پنج­گانۀ این مقیاس، هم‌ارز و پس از ترکیب‌شدن، رتبه‌بندی شده‌ا­ند. نتایج این رتبه­بندی برحسب جنس در جدول زیر ارائه شده‌اند.

جدول 9- توزیع فراوانی و درصدی متغیر رفتارهای انحرافی برحسب جنس

بر اساس جدول 8 رفتارهای انحرافی بیشتر پاسخگویان، در سطح کم (2/70 درصد) است که در این میان، سهم دانشجویان دختر 8/74 درصد و سهم دانشجویان پسر 9/62 درصد بوده است. میزان رفتارهای انحرافی 2/13 درصد از پاسخگویان نیز در سطح متوسط قرار دارد که سهم دانشجویان پسر 2/21 درصد و سهم دانشجویان دختر 3/8 درصد است. همچنین میزان رفتارهای انحرافی 6/5 درصد از آن­ها در سطح زیاد است که سهم دانشجویان دختر 7/1 و سهم دانشجویان پسر 9/11 درصد است. تنها 9/10 درصد از دانشجویان هیچ‌گونه رفتار انحرافی انجام نداده­اند. در حالت کلی، گفتنی است بیش از نیمی از پاسخگویان، رفتارهای انحرافی کمی دارند و میزان رفتارهای انحرافی پسران بیشتر از دختران است. نتایج آزمون تفاوت میانگین رفتارهای انحرافی برحسب جنس نیز نشان می‌دهند میانگین رفتارهای انحرافی در بین پسران و دختران به‌طور معناداری تفاوت دارد و پسران بیشتر از دختران درگیر رفتارهای انحرافی می‌شوند.

تحلیل رگرسیونی برای تبیین متغیر وابسته (رفتارهای انحرافی)

در این پژوهش، برای تبیین اثر متغیرهای مستقل، از روش رگرسیون چندگانۀ جبری (همزمان) استفاده شده است که در آن، تمامی متغیرهای مستقل پژوهش (شدت پیوستگی به دوستان منحرف، فعالیت­های ساخت‌نیافته، فعالیت­های ساخت­یافته، گذراندن اوقات فراغت به‌تنهایی، پیوند اجتماعی، گذراندن اوقات فراغت با خانواده و حضور چهرۀ مقتدر) با روش همزمان وارد معادله شده­اند. جدول شمارۀ 8 مدل تأثیر متغیرهای مستقل را در رفتارهای انحرافی نشان می­دهد.

جدول 10- آماره­های تحلیل رگرسیون چندگانه برای تبیین رفتارهای انحرافی

بر اساس جدول مذکور، ضریب همبستگی چندگانه (R) متغیرهای مستقل با وابسته معادل 65/0 محاسبه شده است که نشان می‌دهد از بین متغیرهای فعالیت­های روزمره، سه متغیر شدت پیوستگی به دوستان بزهکار، فعالیت­های ساخت­نیافته و حضور چهرۀ مقتدر به‌طور همزمان با رفتارهای انحرافی، ارتباط و همبستگی دارند. ضریب تعیین (R²) نشان می‌دهد 44 درصد تغییرات رفتارهای انحرافی در میان دانشجویان با مدل رگرسیونی مذکور تبیین می­شود و 56 درصد باقی­مانده به عوامل دیگری متعلق است که در این پژوهش بررسی نشده‌اند. نسبت Fمشاهده‌شده، مبنی بر آزمون معنی‌داری ضریب تعدیل، معادل 5/39 محاسبه شده است که در سطوح بسیار بالای آماری معنادار (00/0=sig) است؛ یعنی متغیرهای مستقل، متغیر وابسته را در جامعۀ آماری پیش­بینی کرده‌اند. در میان عوامل معنادار تبیین‌کنندۀ رفتارهای انحرافی، متغیر شدت پیوستگی به دوستان منحرف (بتا =44/0) قوی­ترین پیش‌بینی‌کنندۀ رفتارهای انحرافی است. بعد از آن به‌ترتیب، متغیرهای فعالیت­های ساخت‌نیافته (بتا =23/0) و حضور چهرۀ مقتدر (بتا =12/0) بیشترین تأثیر را در پیش­بینی رفتارهای انحرافی دارند. 

تحلیل رگرسیون چندگانه برای تبیین ابعاد رفتارهای انحرافی

داده­های جدول 10 نتایج تحلیل رگرسیونی چندگانه را برای تبیین ابعاد رفتارهای انحرافی بر اساس روش جبری ارائه می‌دهند.

جدول 11- آماره­های تحلیل رگرسیون چندگانه برای تبیین ابعاد رفتارهای انحرافی