A Sociological Study of Identity Instability of Children in the Course of Parents' Addiction

مقدمه و بیان مسئله

گسترش روزافزون اعتیاد و سوء‌‌مصرف مواد مخدر در کشور و افزایش آمار مبتلایان ازجمله زنان و جوانان، از مشکلاتی است که ذهن جوامع امروزی را به خود مشغول کرده است. گرایش به سوء‌‌مصرف مواد، با تأثیرگرفتن از عوامل مختلفی شکل می‌‌گیرد که یکی از این عوامل، محیط خانواده است. پژوهش‌‌های انجام‌شده نیز گستره و عمق نفوذ و تأثیرگذاری متغیرهای خانوادگی بر این پدیدۀ اجتماعی را نشان می‌دهند و رسوخ عمیق اعتیاد در خانواده‌‌ها را با تثبیت عوارض نامطلوب آن بر این نهاد اجتماعی به تصویر می‌‌کشند. اعتیاد در خانواده عامل ایجاد فشار بالقوه‌‌ای است که اثرات نا‌‌‌‌مطلوبی را برای اعضای آن ایجاد می‌کند (محبوبی‌منش، 1382: 67). در این میان فرزندان در فضای نامساعدی قرار می‌گیرند که با ارجاع به معیارهای مطلق سلامت، ناسالم تلقی می‌شود. همچنین در مقایسۀ نسبی با دیگر همسالان خود، در وضعیت ناپایدار و نامطمئنی قرار می‌‌گیرند. در خانواده‌‌هایی که والدین درگیر مسئلۀ اعتیادند، جایگاه و موقعیت اعضای خانواده به‌درستی تثبیت نمی‌‌شود. در این صورت است که پدر و مادر احترام چندانی در محیط خانواده ندارند و با ایجاد ناسازگاری و تنش بین اعضای خانواده، این نهاد مهم اجتماعی به شکل کانونی آسیب‌‌زا متجلی می‌‌شود که در تأمین نیازهای فرزندان خود ازجمله مراقبت، راهنمایی، آموزش، انضباط و نیازهای مربوط به سن کودک و ... ناتوان می‌‌شود. همچنین مشکلات جسمی، عاطفی و رفتاری در فرزندان افزایش می‌یابد و مسائلی مانند افسردگی و ضعف عزت نفس و اضطراب سبب ضعف در عملکرد تحصیلی، مشکلات ارتباطی، انزوا و گوشه‌‌گیری می‌شود (شفیعی، 1392: 146). در چنین شرایطی اعتیاد با جابه‌جایی در جایگاه والدین و فرزندان، کنترل و تسلط پدر و مادر را بر فرزندان کاهش می‌دهد و عامل انتقال این عادت به فرزندان می‌شود (رضایی، 1393: 44). در چنین خانواده‌‌ای فرزندان از کیفیت پایین زندگی در همۀ ابعاد زندگی رنج می‌‌برند. شاخص کیفیت زندگی برای فرزندان افراد معتاد برحسب جنسیت، نوع مواد مصرفی و تعداد اعضای خانواده نشان می‌دهد در بستر اعتیاد در خانواده، کیفیت زندگی به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد و بیشترشدن آسیب‌پذیری فرزندان (نریمانی، 1393: 118 و 117)، سبب می‌‌شود آنها از مشکلاتی نظیر کسالت و بیماری‌های روحی - روانی، اضطراب، افسردگی و ناامیدی بیشتر، یأس و سرخوردگی، استعداد ابتلا به بزهکاری و ... رنج ببرند؛ بنابراین، می‌‌توان با قاطعیت ابراز داشت که کودکان و نوجوانان دارای والدین معتاد، از آسیب‌‌پذیرترین گروه‌‌های جامعه به شمار می‌‌روند (نریمانی، 1393: 108).

خانواده از مهم‌‌ترین و اصلی‌‌ترین گروه‌‌های نخستین است که بیش از دیگر همتایان خود، محملی برای شکل‌‌گیری شخصیت و پایه‌‌گذاری بنیان‌‌های فردی به شمار می‌‌رود. بر این اساس هرگونه تحول در نظام خانواده تغییری در مسیر جامعه‌‌پذیری فرد محسوب می‌شود و مسیر زندگی فرد را دگرگون می‌کند. می‌‌توان گفت سلامت فرزندان تابعی از شرایط خانواده است و روابط آنها با والدینشان تا حد زیادی از نظام روابط موجود در خانواده تأثیر می‌‌پذیرد؛ بنابراین، والدین همواره الگویی برای فرزندان محسوب می‌‌شوند. اگر رفتار و منش والدین طبق هنجارها و عرف مرسوم جامعه باشد، فرزندان نیز با پیروی از خانواده و با بهره‌‌گیری از الگوی مطلوب رفتاری، جایگاه مناسبی در جامعه خواهند داشت و در مقابل، در شرایطی که والدین به رفتارهای پرخطری چون اعتیاد روی آورند، چنین رفتارهایی به‌منزلۀ الگو، تأثیر مستقیمی بر فرزندان خواهند داشت. در این معنا، اعتیاد بیماری خانوادگی محسوب می‌شود که ابتدا خطری بالقوه برای گرایش فرزندان به اعتیاد ایجاد و سپس آسیب‌‌های جسمی و روانی متعددی را متوجه آنها می‌‌کند. علاوه بر اینها، فرزندان در خانواده‌‌های دارای والدین معتاد، همواره در معرض آسیب‌‌هایی چون آزار جسمی و جنسی قرار دارند. به‌علاوه والدین معتادی که به فرزندانشان آزار می‌رسانند، قربانی خشونت‌‌هایی‌اند که در دورۀ کودکی تجربه کرده‌اند. بیشتر این افراد ویژگی‌‌هایی چون محرومیت از راهنما در کودکی، انزوا‌‌طلبی، افسردگی، اضطراب و عزت نفس ناچیز را تجربه کرده‌اند. در خانواده‌‌ای که پدر با وجود نقش اساسی خود در ارتباطات اجتماعی به سوءمصرف مواد مخدر وابسته باشد، به‌دنبال غیبت‌‌های مکرر او، محیط داخلی خانواده به محل مشاجره و اختلاف بین اعضای خانواده تبدیل و فضای ناامنی میان اعضا حاکم می‌‌شود. همین مسائل احساس عزت‌‌نفس و خودارزشمندی در فرزندان را از بین می‌برد و موجب می‌‌شود به جای مهر و عطوفت، خشونت در روابط میان اعضا جایگزین شود. در این حالت ارتباط صمیمانه بین اعضا نیز از بین خواهد رفت. در این شرایط، بیم از دستگیری و رفت‌وآمدهای نامنظم و مشکوک پدر، سبب تحول نقشی او می‌‌شود؛ درواقع، نقش او از حمایت‌‌کنندگی به حمایت‌‌شوندگی تغییر می‌کند و به جای نظارت و اعمال اقتدار، خود ازطرف خانواده مراقبت می‌شود. برای چنین فرزندانی، زشتی مصرف مواد مخدر فرومی‌ریزد و دسترسی به مواد آسان می‌شود. درنهایت، آنها الگوهای نامناسب رفتار پدر را می‌آموزند و در آینده اجرا می‌کنند.

پدیدۀ اعتیاد پیامدهای ثانوی بسیاری نیز دارد که هر کدام به‌تنهایی ضرورت بررسی این موضوع را توجیه می‌کنند. مسائلی مانند ازهم‌‌پاشیدگی خانواده‌‌ها و طلاق، فرزندان بی‌‌سرپرست و آیندۀ آنها، به هدر رفتن منابع مالی و اقتصادی کشور، پرشدن زندان‌‌ها و افزایش سایر انحرافات، لزوم بررسی این موضوع را اجتناب‌‌ناپذیر می‌کنند؛ زیرا در بسیاری مواقع جامعه هم اینگونه افراد را طرد می‌کند و حتی والدین روابط خود با فرزندانشان را نیز قطع می‌کنند. در این شرایط فرزندان افراد معتاد در مدرسه با طرد همکلاسان خود روبه‌‌رو و از گفتگو و معاشرت با همکلاسی‌‌هایشان نهی می‌‌شوند. آنها خود را در حالتی از بی‌‌هویتی می‌‌یابند؛ به‌طوری که قادر نیستند ادراک درستی از خود داشته باشند و ضمن ناتوانی در تعیین اهداف زندگی و تصمیم‌‌گیری در مواقع ضروری اعتمادبه‌نفس خود را از دست می‌دهند و قادر نخواهند بود در شرایط استرس‌‌زا، مقاومت درستی از خود نشان دهند.

می‌‌توان گفت آسیب‌‌های ناشی از اعتیاد والدین در طیف گسترده‌‌ای قرار می‌گیرند که به‌لحاظ روان‌‌شناختی، پزشکی، حقوقی و جامعه‌‌شناختی همواره بررسی‌شدنی‌اند؛ اما سؤال مطرح‌شده در این پژوهش این است که مهم‌‌ترین آسیب و اثر نامطلوبی که اعتیاد والدین به‌لحاظ جامعه‌‌شناختی در فرزندان ایجاد می‌‌کند چیست.

پیشینۀ تجربی پژوهش

بررسی پیشینۀ تجربی موضوع نشان می‌‌دهد در بیشتر پژوهش‌‌های انجام‌شده، خانواده از مهم‌ترین دلایل پیشگیری یا گرایش فرزندان به‌سمت مواد مخدر معرفی شده است (Farhadi et al., 2010; Piko & Kovacs, 2010). اثرات اعتیاد والدین بر فرزندان، از بدو تولد آغاز می‌شود و تا پایان عمر ادامه دارد. تأثیر اعتیاد مادر به سوءمصرف مواد مخدر و الکل روی جنین در دورۀ بارداری، نخستین آسیب واردشده به فرزندان است (به نقل از جزایری، 1381: 14). همچنین با توجه به اهمیت نقش‌آفرینی مادر در سلامت فرزندان، اعتیاد مادر به‌طور همه‌جانبه سلامت و رشد فرزند را دچار اختلال و آسیب‌‌های جدی می‌کند (نجفی‌اصل، 1394). سابقۀ اعتیاد در خانواده احتمال گرایش فرزندان به اعتیاد را به دو صورت افزایش می‌دهد (آسایش و همکاران، 1394: 88): 1- فرزندان با الگوبرداری از رفتارهای آسیب‌‌زای والدین معتاد خود، رفتار نابهنجاری را در پیش می‌گیرند و تسلیم الگوی ارائه‌شده ازسوی والدین خود می‌شوند (جزایری، 1381: 18). 2- تحمل آنها برای زندگی در فضایی آلوده به مواد مخدر با وجود بیکاری و ... کاهش می‌یابد و آنها را به‌سمت استعمال مواد مخدر سوق می‌‌دهد (قاسمی‌روشن، 1382).

به بیان دیگر اعتیاد، بزهکاری و ازدواج دوبارۀ والدین (خلیلی‌چرمهینی و همکاران، 1394) بیش از هر چیز راهی برای ابتلای دیگر افراد خانواده به اعتیاد بوده است (رفیعی و همکاران، 1393: 173). بدین ترتیب احتمال گرایش به‌سمت مواد در فرزندان دارای پدر یا مادر معتاد، بسیار بیشتر از دیگران است (Kim et al., 2010; Millr & Plant, 2010). در این صورت، مشاهدۀ اعتیاد والدین و همانندسازی با والدین معتاد در مراحل گوناگون سبب اعتیاد نوجوانان خانواده می‌شود (شفیعی، 1392: 139). طبق این گزارش‌‌ها اعتیاد پدر و مادر یا یکی از نزدیکان، در گرایش فرزندان به سوء‌‌مصرف مواد بسیار مؤثر بوده است.

از دیگر آسیب‌‌های اعتیاد والدین، کودک‎آزاری است. براساس پژوهش‎‌های انجام‌شده، 43 درصد از مهم‌ترین عوامل کودک‌‌آزاری، اعتیاد والدین بوده است که این معضل در خانواده‌های تک‌والدی به شکل وسیع‌‌تری مشاهده می‌‌شود (صبوری و همکاران، 1395: 301)؛ به‌طوری ‌‌که سه چهارم (6/71 درصد) متخصصان بهزیستی، اعتیاد والدین را از اولیه‌‌ترین دلایل خشونت علیه کودکان (از سال 1986 تاکنون) بیان کرده‌اند (جزایری، 1381: 12). این معضل زمانی شدت بیشتری می‌‌یابد که یادآور شویم کودکان تنها در دورۀ مصرف والدین در معرض آزار قرار ندارند؛ بلکه پس از ترک هم به‌دلیل وجود آسیب‌های ناشی از ترک در معرض آزار والدین خود قرار دارند (جزایری، 1381: 22)؛ بنابراین، کودکان در خانواده‌های دارای سابقۀ اعتیاد، همواره در معرض آسیب‌هایی چون آزار جسمی و جنسی قرار دارند.

از دیگر آثار مخرب اعتیاد والدین به‌ویژه پدر، اختلال در کارکردهایی چون کارکردهای اقتصادی و خدماتی، تعیین پایگاه اجتماعی فرزندان، جامعه‌‌پذیری فرزندان، آموزش مذهب به کودکان و نوجوانان، حمایت معنوی و عاطفی فرزندان، روابط اجتماعی خانواده، نگهداری کودکان نابالغ، کاریابی و ایجاد پایگاه اجتماعی فرزندان و ... است (محبوبی‌منش، 1382: 80). با اعتیاد پدر در خانواده، جامعه‌‌پذیری فرزندان دچار اختلال و بر نقش اقتصادی و اقتدار پدر خدشه وارد می‌‌شود. در این صورت نقش حمایتی پدر کاهش چشمگیری ‌‌خواهد داشت. همچنین ناتوانی پدر در انجام وظایف و نقش‌‌های مربوط به او سبب می‌‌شود شبکۀ روابط اجتماعی خانواده نامتعادل شود (زیبراس و حلاج‌زاده، 1390: 45). همچنان که طبق نتایج برخی پژوهش‌‌ها، اعتیاد پدر بر میزان اضطراب، میزان حساسیت در روابط متقابل و مشکلات تحصیلی نوجوانان اثرات مثبتی داشته است (نجفی‌اصل، 1394: 23).

فرزندانی که در خانواده‌‌هایی با والدین معتاد زندگی می‌‌کنند، از آسیب‌های روحی جدی‌‌ رنج می‌‌برند که گاه به‌صورت عیوبی در رفتار و گاه به‌صورت اختلال‌های روانی جلوه‌‌گر می‌‌شوند؛ درواقع، این افراد به‌سبب تسلط ساختار آسیب‌دیده و آسیب‌‌زا، ویژگی‌‌های رفتاری ناسازگارانه‌‌ای مانند زودرنجی، ناامیدی، اضطراب، احساس خجالت و کم‌‌‌‌رویی دارند، اعتمادبه‌نفس آنها اندک است (شفیعی، 1392: 138) و از خشونت در رفتار، افسردگی و پرخاشگری رنج می‌‌برند (قربانی و همکاران، 1393: 33)؛ در نتیجۀ اجرای چنین الگوهای نابهنجاری در روابط بین‌فردی، مشکلاتی مانند پیشرفت‌‎های تحصیلی، توانایی زبانی اندک و حضور نامنظم در مدرسه ایجاد می‌شوند و در واکنش به نپذیرفتن محیط، رفتارهای ضد اجتماعی شامل دوری از ارتباط و خشونت کلامی بروز می‌یابند (نریمانی، 1393: 109).

در این صورت می‌‌توان ادعا کرد فرزندانی که در چنین خانواده‌‌هایی زندگی می‌‌کنند، اعتماد و عزت نفس ندارند، هدف‌‌های زندگی خود را با الگوبرداری از والدین انتخاب می‌‌کنند، در رویاویی با شرایط آسیب‌‌زا، به‌آسانی تسلیم می‌شوند و نوعی بی‌‌هویتی در آنها بروز می‌‌کند که درنهایت، میزان آسیب‌‌پذیری آنها را دوچندان می‌کند. در این زمینه نتایج پژوهش سماوی و حسین‌‌چاری (1388) نشان دادند هویت‌‌های تحمیل‌‌شده و پراکنده، پیش‌‌بینی‌‌کنندۀ مثبت و معنادار سوء‌‌مصرف موادند؛ در حالی ‌‌که هویت‌‌های موفق و معوق قادر نیستند سوء‌‌مصرف را پیش‌‌بینی کنند. این امر بیان‌کنندۀ اهمیت شکل‌‌گیری هویت موفق و معنادار در زندگی فرزندان است که می‌‌تواند راهنمای عمل و زندگی همراه با آرامش آنها به‌دور از انواع فشار و تنش‌‌ در آینده باشد.

پیشینۀ نظری پژوهش

خانواده کوچک‌ترین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی و سازندۀ نسل آیندۀ اجتماع و رابط فرهنگ حال، گذشته و آینده است. حضور والدین در خانواده محیطی سرشار از احساس و عاطفه را برای فرزندان فراهم می‌کند. اگر محیط خانواده همراه با تفاهم، همکاری و همیاری باشد و مناسبات اجتماعی به‌گونه‌‌ای سازنده و مثبت بین اعضای آن در جریان باشند، سبب سلامت روحی و روانی و جسمانی فرد می‌شود. خانواده در سیر تطور خود به‌موازات تحول اجتماع و تکامل نهادها و مؤسسات اجتماعی به‌تدریج وظایف و مشاغل متعدد خود را از دست داده و بیش از پیش به سازمان و گروه محدود تبدیل و از بیشتر تکالیف و کارکردهای حمایتی و قانونی خود محروم شده است. با این همه از منظر کلی خانواده همچنان نظم و نسق‌‌دهندۀ تمام اعمال فرد است (فریدکیان، 1389: 188-187).

با وجود این، اعتیاد به مواد مخدر پدیده‌ای اجتماعی است که از دیرباز ذهن جامعه‌‌شناسان را در جهان به خود جلب کرده است و دیدگاه‌‌های متعددی در زمینۀ تبیین این مسئلۀ اجتماعی مطرح شده‌اند. نظریات مرتبط با اعتیاد براساس نگرش به ساختار اجتماعی، روابط اجتماعی یا عمل و رفتار اجتماعی در سه سطح کلان، میانه و خرد طبقه‌‌بندی می‌شوند.

برای تبیین اعتیاد در سطح کلان، به‌طور معمول به عوامل ساختاری و نارسایی بخش‌‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه توجه می‌‌شود؛ به عبارتی، در سطح کلان شکاف طبقاتی، نابرابری و احساس محرومیت نسبی در حوزۀ اقتصادی، شکاف میان دولت و ملت، ناکارآمدی مدیران در حوزۀ سیاسی، آنومی یا آشفتگی اجتماعی، ضعف همبستگی و بحران هویت در حوزۀ اجتماعی، فاصلۀ ارزش‌‌ها و هنجارها و ... از عوامل جالب‌توجه‌اند (یحیی‌‌زاده، 1388: 125). جامعه‌‌شناسان ریشۀ بسیارى از کج‌‌رفتارى‌ها را در محیط و شرایط اجتماعى جستجو مى‌‌کنند و دلایل زیرساز بسیارى از آنها را در خود جامعه مى‌‌دانند. وقتى خواسته‌‌‌هاى فرد با انتظارات جامعه هماهنگ و همنوا نباشد، نابهنجارى فرد آغاز می‌شود و در صورت تداوم، زمینه‌‌هاى کج‌‌رفتارى را پدید مى‌‌آورد. ازنظر دورکیم اختلال در شرایطی پدید می‌‌آید که در حوزه‌‌های معینی از زندگی اجتماعی، معیار روشنی برای راهنمایی رفتار افراد وجود نداشته باشد (گیدنز، 1373: 79). پیامدهای آنومی به‌صورت نوعی نابسامانی فردی و روانی و در قالب تعارض شخصیت فردی و خودآگاه انسان با شخصیت اجتماعی دیگرخواه متجلی می‌‌شوند. از دیدگاه نظریۀ آنومی یکی از معانی ذهنی بی‌‌هنجار آن است که آرزوهای نامحدود، فشارهایی را بر افراد وارد می‌‌آوردند تا از هنجارهای اجتماعی منحرف شوند. همچنین در حالتی که فزون‌‌خواهی و زیاده‌‌طلبی ذاتی بشر و نفع شخصی، سودخواهی و رقابت فردی در حال حاکم‌شدن بر روابط اخلاقی است و بی‌‌عدالتی در توزیع منابع اقتصادی نیز وجود دارد، حالت آنومی پدید می‌‌آید. در این صورت کدهای اخلاقی آرام‌‌آرام مشروعیت خود را از دست می‌‌دهند و افراد به‌سمت رفتارهای پرخطری چون خودکشی، الکلیسم و اعتیاد روی می‌‌آورند.

برای تبیین اعتیاد در سطح میانه که به‌طور معمول مدنظر روان‌شناسان به‌ویژه روان‌شناسان اجتماعی است، بیشتر به روابط فرد با گروه‌‌های اجتماعی مانند خانواده، مدرسه، همسالان و ... توجه می‌‌شود؛ زیرا این عوامل به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم زمینۀ گرایش فرد به سوء‌‌مصرف مواد مخدر و اعتیاد را فراهم می‌‌کنند. عملکرد خانواده و روابط حاکم بر آن ممکن است زمینه‌‌ساز گرایش افراد خانواده به اعتیاد باشد و مصرف مواد مخدر به‌وسیلۀ یکی از اعضای خانواده عامل فشار بالقوه‌‌ای است که اثرات نامطلوبی را ایجاد می‌کند (یحیی‌‌زاده، 1388: 126-125). مطالعات ادوین سادرلند در زمینۀ جامعه‌‌پذیری یا یادگیری در مباحث کج‌‌رفتاری اجتماعی در این حیطه قرار دارد. به اعتقاد او افراد به این دلیل کج‌‌رفتار می‌‌شوند که تعداد تماس‌‌های انحرافی آنها بیش از تماس‌‌های غیرانحرافی‌‌شان است. تعامل افراد با افراد دارای ایده‌‌های کج‌‌رفتارانه، نسبت به افراد دارای ایده‌‌های هنموایانه (یعنی تماس بیشتر آنان با کج‌‌رفتاران یا ایده‌‌های کج‌‌رفتاری)، دلیل اصلی کج‌‌رفتاری آنهاست. به همین مناسبت تعامل فرزندان در محیط‌‌های خانوادگی دارای سوء‌‌مصرف مواد و ارتباط آنها با دوستان و همسالانی از این جنس، درصد آسیب‌‌پذیری آنها را چندین برابر خواهد کرد. کوهن در تأیید این مطلب مدعی است فرزندان طبقات فرودست که مثل دیگر هم‌سن‌وسالان خود از طبقات متوسط جامعه به مدرسه می‌‌روند و در آنجا با ارزش‌‌های طبقات متوسط آشنا و طالب منزلت‌‌های اجتماعی مقبول (و هواخواه اهداف مشروع اجتماعی مدنظر مرتن) می‌‌شوند، در رقابت با همکلاسان طبقات بالاتر خود، درمی‌‌مانند، ناکام و تحقیر می‌‌شوند و می‌‌بازند. به نظر کوهن، این فرزندان شکست‌خوردۀ محروم از مدارس، ترویج‌دهندۀ ارزش‌‌های طبقات برخوردار می‌شوند و با بازگشت به مناطق محروم و برای جبران ناکامی خود در رقابت برای دست‌یابی به منزلت، «خرده‌‌فرهنگ بزهکاری» تأسیس می‌‌کنند که نظام ارزشی آن درست نقطۀ مقابل نظام ارزشی طبقات برخوردار است. ازنظر کوهن، ناهمسازی اهداف و ابزار مدنظر مرتن به‌خودی‌خود سبب کج‌‌رفتاری نخواهد شد؛ به‌جز اینکه متغیر مداخله‌‌گری چون سرخوردگی و ناکامی منزلتی به معادله اضافه شود؛ به بیان دیگر، کوهن و مرتن هر دو فرض کرده‌‌اند اعضای طبقۀ پایین بیش از دیگران احتمال دارد در فعالیت‌‌های نابهنجار مشارکت کنند؛ زیرا جامعه نمی‌‌تواند به آنها کمک کند به آرزوهای خود دست یابند؛ بنابراین، اگر مرتن مدعی بود شکاف بین اهداف و ابزار موجب کج‌‌رفتاری است، کوهن می‌‌گوید شکاف بین اهداف و ابزار به‌واسطۀ ناکامی منزلتی موجب کج‌‌رفتاری می‌‌شود (به نقل از صدیق‌‌سروستانی، 1385: 41). برای تأیید اهمیت عوامل اجتماعی در زمینۀ انحراف فرزندان و درنتیجه، از بین رفتن ویژگی‌‌های هویتی شخص می‌‌توان از دیدگاه دیگری کمک گرفت. به نظر بکر، کجرو‌‌شدن در نتیجۀ فرایندی اجتماعی – روان‌شناختی صورت می‌‌گیرد که در این میان فرایند اجتماعی سازندۀ کجروی، از ویژگی‌‌های شخصیتی و فردی مجرم مهم‌تر‌ است. طبق این نظر به جای تمرکز بر فرد منحرف یا عمل هنجار‌‌شکنی، می‌‌توان بر این موضوع تأکید کرد که چطور یک گروه اجتماعی، به دیگر افراد یا گروه‌‌ها به‌منزلۀ منحرف توجه می‌کنند (محسنی، ۱۳۸۶: ۶۵) و به عبارتی با انگ‌‌زنی به آنها، سبب منزوی‌شدن و طرد آنها می‌شوند.

برای تبیین اعتیاد در سطح خرد باید بیشتر به شخصیت و ویژگی‌‌های فردی، عوامل انگیزشی، تاریخچۀ افراد، انواع مشکلات جسمانی، روانی و عاطفی فرد، ضعف ایمان و اراده، ترس و اضطراب، تنهایی و افسردگی، کنجکاوی و کسب تجربه، لذت‌‌گرایی، کاهش درد و اندوه و باورهای غیرمنطقی افراد توجه شود (یحیی‌‌زاده، 1388: 126). با سوء‌‌مصرف مواد، اختلال شخصیتی در فرزندان ایجاد می‌شود و آنها دیگر ازلحاظ روانی قادر به ایفای نقش خود در خانواده نخواهند بود. به همین مناسبت است که برخی نظریات روان‌شناسی دربارۀ سوء‌‌مصرف مواد مخدر، بر شخصیت آدمی مبتنی‌اند. اعتیاد به مواد مخدر به‌طور عمده اختلالی شخصیتی و از انواع سازگاری‌‌های بی‌‌ثمر در زندگی است که افراد با گرایش‌‌های شخصیتی خاص ممکن است در شرایط مناسب دست‌یابی و تساهل فرهنگی - اجتماعی، آن را انتخاب کنند؛ بنابراین، بخشی از تبیین روان‌شناختی در مصرف مواد مخدر، یک شخصیت معتاد فرضی است که خود از روابط مشکل‌‌زا در خانواده، تقویت‌‌های نامناسب، نبودن الگوی نقشی سالم، انتظارات متناقض والدین از فرزندان و نبودن عشق و احترام در آنها نشئت می‌گیرد. ازنظر روان‌شناختی شخصیت نابالغ وابسته به مواد مخدر، براساس سطح اولیه یا براساس اصل لذت به‌دنبال رضایت و خشنودی است و مصرف مواد را تقویت‌‌کنندۀ رفتار خود می‌‌داند. او نسبت به پیامدهای منفی و طولانی‌‌مدت رفتار بی‌‌تفاوت است و درعوض، تقویت‌‌‌‌های مثبت کوتاه‌‌مدتی را انتخاب می‌کند که مواد به او می‌‌دهد (ابادینسکی، 1384: 228). طبق این دیدگاه است که آزمون‌‌های زیگموند فروید، فهم شخصیت انسانی و ارتباط آن با رفتار انحرافی را بررسی کرده‌اند. همچنان ‌‌که ویلیام شلدون، ساختمان سرشتی انسان را عامل تعیین‌‌کننده و اصلی و مهم‌ترین دلیل ایجاد و تکامل رفتار بشر می‌‌داند. در این ‌‌صورت وقوع رفتارهای منحرفانه در نتیجۀ سوء‌‌مصرف مواد در افراد به ویژگی‌‌های شخصیتی آنها نسبت داده می‌‌شود. همچنین طبق دیدگاه استیون گلد وضعیت شناختی فرد، محوری در نظر گرفته می‌‌شود که حرکت از مصرف تفننی به اعتیاد کامل را تعیین می‌کند. براساس این نظریه در فرایند اعتیاد، تمارض به‌منزلۀ عامل مستعدکننده اهمیت دارد. مردمی که در برآوردن انتظارات و خواسته‌‌های جامعه و خودشان با مشکل روبه‌رو هستند، با تعارضی روبه‌‌رو می‌‌شوند که در قالب اضطراب نمود می‌‌یابد. اضطراب احساسی عام است که بسیاری از ما با درجات مختلف آن را تجربه می‌‌کنیم؛ اما معتادان با تعبیرکردن اضطراب خود به‌صورت ناتوانی در کنترل خود و محیط اطرافشان، حس می‌‌کنند قدرتی برای تغییر موقعیت و چیره‌شدن بر عوامل تنش‌‌زا ندارند؛ بنابراین، مهم‌ترین نارسایی شناختی در افراد معتاد این است که امکان ‌‌سازگاری با عوامل تنش‌‌زا وجود ندارد (به نقل از اسدزاده، 1394: 25). در پرتو چنین دیدگاهی، فردی که دچار سوء‌‌مصرف مواد است در وضعیتی از بحران به سر می‌‌برد که او را از انجام تصمیم‌‌های مهم زندگی عاجز می‌کند؛ به‌طوری که نه توان رسیدن به اهداف والای انسانی را دارد و نه قادر است نقش‌‌های مهم خود در زندگی را ایفا کند.

می‌‌توان در پایان به این نکته اشاره کرد که با وجود اهمیت عوامل روانی و اجتماعی در از بین رفتن هویت فرزندان در نتیجۀ اعتیاد والدین، در پژوهش حاضر بیشتر عوامل اجتماعی برجسته و تلاش شده است این پدیده با رویکرد جامعه‌‌شناسانه بررسی شود.

روش پژوهش

با توجه به بدیع‌بودن موضوع و کم‌سابقه بودن پژوهش در موضوع ذکرشده، پژوهش حاضر به روش کیفی و با استفاده از روش نظریۀ بنیانی انجام شده است؛ درواقع، این رهیافت را افرادی انتخاب می‌‌کنند که با پروژه‌‌های کوچک‌مقیاس سروکار دارند، از داده‌‌های کیفی برای بررسی تعامل‌‌های انسانی استفاده می‌‌کنند، پژوهش اکتشافی انجام می‌‌دهند و به موقعیت‌‌های ویژه توجه دارند (ازکیا و ایمانی‌جاجرمی، 1390: 21). بنا به گفتۀ مبدعان این روش، نظریۀ زمینه‌‌ای یا بنیانی، نظریه‌‌ای است که به‌طور مستقیم از داده‌‌هایی استخراج شده است که در جریان پژوهش به‌طور منظم گرد آمده‌اند و تحلیل شده‌‌اند. در این روش، گردآوری داده‌‌ها، تحلیل و نظریۀ نهایی با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دار‌‌ند (استراوس و کربین، 1392: 34). بر این اساس تولید داده‌‌ها در میدان پژوهش و با استفاده از فنونی چون مصاحبۀ نیمه‌‌ساختاریافته، ثبت مشاهدات و یادداشت‌‌برداری انجام شده است. طول مصاحبه‌‌ها از یک ساعت تا دو ساعت و نیم متغیر بوده و به شکل حضوری انجام شده است. در این بستر روشی، تحلیل داده‌‌ها جریانی دوری است که به‌طور همزمان در میدان تولید داده‌ها انجام می‌شود یا بلافاصله پس از خروج از میدان شکل می‌‌گیرد. داده‌‌های به‌دست‌آمده در میدان، در گذر از 3 مرحلۀ تحلیلی شامل کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی یا هسته‌‌ای به اطلاعات معناداری تبدیل می‌‌شوند؛ به عبارت دیگر، در کدگذاری باز، مفاهیم و مقولات از داده‌‌های خام میدانی استخراج می‌‌شوند. این یافته‌‌ها در مرحلۀ کدگذاری محوری طی کشف ارتباطات منطقی میان آنها به الگو‌‌های پارادایمی تبدیل می‌‌شوند که هر یک معرف اشکالی از روابط میان مقولات با محوریت پدیدۀ اصلی‌اند. یافتن ارتباط میان مقولات و پدیده‌‌ها تا مرحلۀ نهایی که همان کدگذاری هسته‌‌ای یا انتخابی است، ادامه می‌‌یابد.

مشارکت‌کنندگان: در پژوهش‌‌های کیفی بر خلاف شیوۀ کمی، به افرادی که در فرایند پژوهش شرکت می‌‌کنند، فرد یا نمونه گفته نمی‌‌شود؛ بلکه به آنها مشارکت‌‌کننده یا مطلع می‌‌گویند (ازکیا و ایمانی‌جاجرمی، 1390: 61-60). در این بستر افراد به‌سبب اطلاعات، تجربه یا دیدگاهشان دربارۀ موضوع مطالعه‌شده، انتخاب می‌شوند و در جریان پژوهش مشارکت می‌‌کنند. بدین ‌‌منظور پژوهشگران برای جلب مشارکت افراد ضمن حضور در جلسات مراکز ترک اعتیاد سعی در اعتمادسازی متقابل با خانواده‌‌ها داشتند. برای رسیدن به این هدف، پژوهشگران متعهد شدند با رعایت اصل گمنامی، مانع افشای اطلاعات شخصی و ارتباطی افراد شوند و از آنها درخواست می‌کردند با تعیین زمانی برای مصاحبه، به پژوهشگران در رسیدن به اهداف خود یاری رسانند. همچنین در پژوهش حاضر از روش نمونه‌‌گیری هدفمند استفاده شده است. در این نوع نمونه‌‌گیری، افراد به‌دلیل اطلاعات، تجربه یا دیدگاهی انتخاب می‌‌شوند که در زمینۀ موضوع بررسی‌شده دارند. بدین ‌‌ترتیب خانواده‌‌هایی که در آنها پدر و مادر یا والدین درگیر سوءمصرف مواد بودند و در زمینۀ اعتیاد تجربه داشتند، برای نمونۀ پژوهش انتخاب شدند. نمونۀ پژوهش مدنظر شامل 40 نفر (فرزندان دارای والد یا والدین معتاد و مادران دارای فرزند و همسر معتاد) بوده است. انتخاب نمونه‌‌ها تا زمانی ادامه یافت که به اشباع نظری رسید و دیگر ادامۀ مصاحبه‌‌ها نکتۀ جدیدی را به پژوهش اضافه نکرد. در این پژوهش احتمال رسیدن به اشباع نظری با نمونه‌‌ای برابر با 40 نفر در نظر گرفته‌‌ شد (نجفی‎‌اصل، 1394: 55).

یافته‌‌های پژوهش

در این بخش داده‌‌های گردآوری‌شده با مصاحبه از نمونه‌‌ها، تجزیه و تحلیل شده‌اند. در مرحلۀ کدگذاری باز، مجموعه‌‌ای از مفاهیم استخراج شد؛ سپس در مرحلۀ کدگذاری محوری با بهره‌‌گیری از این مفاهیم، مقولات مدنظر شناسایی شدند که در جدول زیر مفاهیم و مقولات گرفته‌‎شده از آنها گنجانده شده‌اند.

جدول 1- مفاهیم و مقوله‌‌های مرحلۀ کدگذاری باز و محوری مصاحبه با فرزندان

درنهایت، با بررسی مفاهیم و مقوله‌‌های ذکرشده در مرحلۀ گدگذاری انتخابی، الگوی نهایی پژوهش به‌صورت زیر استخراج شد. یافته‌های این پژوهش در الگوی زیر (جدول 2) بدین شرح است:

جدول 2- الگوی نهایی پژوهش