Phenomenology of the Consequences of Women Heads of households' Perceptions of Social Support

Document Type : Research Paper

Authors

1 Ph.D. Student in Counseling, Department of Psychology and Counseling, Aras International Campus, University of Tehran, Tehran, Iran

2 Associate Professor, Division of Research and Assessment, Faculty of Psychology & Education, University of Tehran, Tehran, Iran

3 Assistant Professor, Department of Psychology and Counseling, Faculty of Psychology & Education, University of Tehran, Tehran, Iran

Abstract

Introduction
Today, the number of female heads of households is increasing all over the world, especially in Iran, while everyone agrees that they are a vulnerable group, which needs to be supported. This support is often provided by families and friends, as well as governmental and quasi-governmental institutions. However, it seems that their perceptions about these supports are more important than the supports themselves. This study was designed with the aim of investigating these women’s perceptions about social support.
 
 
Materials and Methods
In this research, which was conducted through the phenomenological method, 21 participants from among the women heads of households in Mashhad City were selected by using a targeted method in the fall of 2022. Then, the maximum distribution process was followed until the theoretical saturation was reached. The participants told their stories about the mentioned supports during a semi-structured interview. After the completion of the interview phase, all the narratives were carefully reviewed and coded to provide the necessary background for comparison, classification, and recognition of differences. Again, the extracted classes were examined to see if they had sufficient descriptive power and implications for the data. The process of modification and revision continued until it seemed that the modified classes were compatible with the interview data. Then, the above classes were examined with the aim of drawing the results
 
Discussion of Results and Conclusion
The findings showed that the women heads of households were basically supported by the three sources of family, friends, and governmental and semi-governmental institutions. These supports were provided in the forms of emotional, instrumental, informational, and financial supports based on proximity to the recipients. Families offered them emotional and economic supports, but opposed their presence in the public arena. Friends offered a wider range of support to these women, including emotional, advisory, economic, occupational, and spiritual supports. Also, government departments and non-governmental organizations helped to develop their professional skills by holding empowerment courses in addition to providing economic aids, while the economic assistance of these institutions, could provide reproduction of poverty and debt crisis for many of these women if it were not consistent with the perspective of poverty alleviation. The interviewees believed that the strangers’ supports would put them under suspicion, so they avoided being close to any sources of support that might harm them. Also, mistrust, instability, and poisoning of the atmosphere had cast a shadow on the lives of the majority of them. The majority of the female heads of households showed a priority to go to their families and friends to receive emotional supports and some of them turned to official institutions to receive economic supports. However, the cultural consequences of widowhood, divorce, or celibacy had caused most of their interactions with these women. Almost all of them did not trust men and wanted their temporary presence while "living apart" just to meet their needs in most cases. Therefore, the mistrust, instability, and poisonous nature of the relationships, especially relationship with the opposite sex, cast a shadow on their request for support from all the three sources of family, friends, and governmental institutions, which provided the basis for appearance of contradictory perceptions of these supports. The two main axes of "trying to distance" and "rethinking a relationship" covered their perceptions of receiving supports. Due to lack of trust, some of them tried to distance themselves from others and minimize their levels of communication in this plagued atmosphere, while some others had created a kind of rethinking in receiving social support, ignoring the people’s judgments around them, and looking to meet their needs. On the other hand, the majority of the female heads of households had transferred their links to some groups in cyberspace; yet, the concerns of the real world were still there for them, except that the virtual space had increased their powers of bargaining and choosing. At the beginning of the loss of a spouse, the widows mostly needed an emotional support and as the mourning period passed, they showed their financial, instrumental, and informational needs. The divorced women also needed more emotional support at the beginning of separation and then they craved for other supports. This was while the single women prioritized financial, instrumental, informational, and finally emotional independence, respectively. The results revealed that the society defined a new identity for the women, who had become the heads of households. Therefore, they defined their relations with the society in a special framework that they mostly did not benefit from. The feelings of rejection and isolation, pity, alienation, insecurity, and discomfort were among these consequences. In such an environment, these women tried to use various solutions, such as hiding their guardianship, returning to their paternal families, defining new relationships, distorting social relations, restoring their identities, and overcoming the anxiety and psychological disturbance caused by guardianship. Such a lived experience, on the one hand, isolated and rejected them from within their groups, but on the other hand forced them to expand the radius of their social relations to secure a living and establish new relationships outside their groups. Naturally, social class is a determining factor in obtaining the opportunities and facilities that people have and can be the source of different inequalities. Therefore, being in a social class is an inevitable part of people's identities. The meaning of social class penetrates deep into the psychological system and forms a part of how one feels about oneself and others. It seems that ever since the theories and literature related to women heads of households have been formed, examination of their perceptions in their social classes and the feelings that come along with them have been an omitted element. However, examining individuals in their social classes is important because they can be a source of inequality. In this direction and in the context of time, families, friends, and governments have tried to promote women heads of households, who are in lower classes, to higher classes with their supports. Many of these studies show that the dissolution of the marital relationship is basically a stressful stage in the life of every female head of household (Bastos, 2009), because when a woman takes charge of the family, she has to draw a new identity for herself and start "redefining the relationship with the world outside herself" and adapting to the new situation. Going towards her family, friends, and official and unofficial institutions and redefining the people she is used to hanging out with are among her new relationships. Even now her social relations expand towards an unreal world. Therefore, some of these women turn to activities in cyberspace, a space that is full of structural contradictions for them, just like the real world. The narratives of the studied women heads of households about social supports showed that they tended to be supported by their families and friends. This result confirmed Habermas’s idea in this field: “Basically, a distinction should be made between the rationality of the social system (official body) and the rationality of the life world (informal groups).”

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

یکی از مظاهر تمدن بشری، زندگی در خانواده است؛ زیرا چنین شکلی از زیست به او اجازه می‎‍دهد که امیال و غرایزی مانند عشق به همنوع و نیازهای جنسی را که در دورۀ پیش‌تمدنی[1] در قالب رمه‎‍های نخستین به ارضا می‌رسانیده است، در چارچوبی جدید و جامعه‌پسند تعریف کند. قالبی که از یک‌سو در مسیر ارضای تکانه‎‍های[2] او محدودیت ایجاد می‎‍کند و از سوی دیگر ضمن اینکه قدرت جمع را جایگزین قدرت فرد می‎‍کند، از دارایی‎‍های او و ازجمله خانوادۀ او نیز محافظت می‌کند (سید شریفی و همکاران، 1398). با این حال انسان آسوده‌خاطر کمی که به خود آمد، به این نتیجه رسید که در اثر هم‎‍خانگی با افرادی که در فرهنگ و تمدن از آنان با عنوان «خانواده»[3] یاد می‎‍شود، نوعی پیوند‎‍جویی[4] و جاذبۀ بین فردی به وجود آمده‎‍ است (نازک‎‍تبار و همکاران، 1394).

این بخش از زندگی بشر نیز به دلایلی، مانند ناملایمات طبیعی، نبود تناسب اخلاقی زوجین، مرگ یکی از آنان و پیمان‌‎‍شکنی زناشویی نتوانست خشنودی آرمانی، که او به دنبالش بود، را برایش فراهم کند؛ زیرا هریک از این عوامل، توان بالقوۀ گسست پیوند ازدواج را به‌همراه داشت. وضعیتی که در آن یکی از زوجین می‎‍بایست سرپرستی خویش و احیاناً فرزندانش را عهده‎‍دار شود؛ از این رو سرپرستی خانوار، واجد معنای جدایی و شکست در ازدواج، تجرد و بیوگی است. با این حال امروزه در پژوهش‌های مربوط به «سرپرستی»، با مسئله‎‍ای با عنوان «مردان سرپرسـت خـانوار»[5] مواجـه نیـستیم؛ گـویی سرپرست‌بودن و نان‎‍آوری مردان امری است که مقبول و مورد وفاق اجتماعی است و این سرپرستی زنان است که در طول تاریخ نوعی آسیب و مسئله به ‎‍شمار می‎‍رود (زارع و همکاران، 1398). هم‌اینک در پژوهش‌های مربوط به جنسیت و توسعه، شواهد موجود نشان می‎‍دهد زنان، سرپرستی یک‌سوم از خانوارهای جهان را به عهده دارند (روشنی و همکاران، 1399). همچنین مطابق پیش‎‍بینی‎‍های صندوق جمعیت سازمان ملل[6]، تخمین زده می‎‍شود که 30% از کل خانوارهای کشورهای در حال توسعه توسط زنان اداره می‎‍شوند (Julka, 2019) و برآورد می‌شود که این رقم در مناطق شهری، به‌ویژه در آمریکای لاتین و مناطقی از آفریقا به 50٪ هم برسد (Varley, 2016). در ایران نیز داده‎‍های آماری از روند رو به افزایش زنان سرپرست خانوار خبر می‎‍دهد. به‌طوری که براساس سرشماری نفوس و مسکن (1395) این گروه از زنان، سرپرستی 12% خانوارهای ایرانی را به عهده دارند (سید شریفی و همکاران، 1398)؛ بنابراین زنانی که به‌تنهایی زندگی می‌کنند و مسئولیت زندگی خود را به دوش می‌کشند، با عنوان «زنان سرپرست خانوار»[7] در جامعه معرفی می‎‍شوند (قدیری معصوم و همکاران، 1394).

امروزه تعاریف مختلفی از واژۀ «زنان سرپرست خانوار» وجود دارد؛ برای مثال در یک تعریف زنان سرپرست خانوار شامل زنان بیوه، مطلقه، همسر مردان معتاد، زندانی، مهاجر، از کار افتاده و معلول‎‍اند (غلامی و همکاران، 1398) و در تعریفی دیگر زن سرپرست خانوار، زنی است کـه مسئول معیشت خانوار است، حتی اگر مرد در همان خانه زندگی کند (امیرفریار و همکاران، 1388)؛ اما علـی‎‍رغـم تـلاش‎‍هـای صـورت‌گرفته برای تصریح مفهومی، رسیدن به یک اجماع نظر دربارۀ این تعاریف به دلایـلی دشـوار است؛ به‌طوری که سه مناقشۀ محوری در مفهوم زنان سرپرست خانوار وجود دارد (همتی و همکاران، 1397). در مرتبۀ نخست اینکه واژۀ زنان سرپرست خانوار واجد چه ابهاماتی است؟ دوم اینکه تشخیص زنان سرپرست خانوار براساس چه معیاری‎‍هایی صورت می‎‍گیرد؟ و سوم اینکه این گروه از زنان چه ادراکی از خود دارند؟

ابتدا اینکه، نوعی ابهام کلی در تمامی این تعاریف وجود دارد؛ به‌طوری که انتساب سرپرستی خانواده به زنان در نزد بسیاری از پژوهشگران مترادف با آسیب برداشت می‎‍شود؛ اما چنین موضوعی برای مردان مصداق ندارد. دوم اینکه در جوامع گوناگون بنا به معیارهای فرهنگی، تعاریف متفاوتی از زنان سرپرست خانوار شده ‎‍است (صادقی و همکاران، 1394). سوم اینکه در بیشتر بررسی‎‍ها، توجه کافی به ناهمگونی زنان بیوه، رهاشده، مجرد، دارای همسر مهاجر و یا زندانی و مطلقه نشده ‎‍است. پر واضح است که تجربۀ زیستۀ هریک از این زنان با دیگری متفاوت است.

محور مناقشۀ دوم در تعریف زنان سرپرست خانوار، متأثر از معیارهای تشخیصی است؛ به‌طوری که برخی از پژوهش‎‍ها، معیار سرپرستی خانواده را ازنظر اقتصادی مطمع نظر قرار می‎‍دهند (به‌طور مثال ویسانی و همکاران، 1393؛ مجدآبادی و همکاران، 1398؛ افشانی و همکاران، 1395) و سرپرستی را به‌مثابۀ شکل متفاوتی از زیست اقتصادی معمول در جوامع مردسالار تعریف می‎‍کنند. از سویی در پژوهش‎‍های دیگر، معیار انتساب واژۀ سرپرستی خانوار به زنان براساس نوع نقش‎‍های متعدد آنان تعریف می‎‍شود؛ بنابراین در این گونه از پژوهش‎‍ها سرپرستی به‌مثابۀ بازتعریف مناسبات اجتماعی-اقتصادی و تجربۀ احساسی مربوط با آن مدنظر قرار می‎‍گیرد (سعید‎‍منش و همکاران، 1398؛ حاجی‌حسنی و همکاران، 1400؛ سعیدیان و همکاران، 1391؛ سید شریفی و همکاران، 1398).

در مدل سوم، تعریف زنان سرپرست خانواده، متأثر از ادراک آنان از خودشان است. دوره‎‍ای از زندگی یک زن که به خواسته و یا به اجبار، مسئولیت‎‍ خود و فرزندانش را به عهده می‎‍گیرد، اصلی‎‍ترین دورۀ شکل‎‍گیری هویت یک زن سرپرست خانوار است (رفعت‎‍جاه و همکاران، 1395) که پس از گذشت زمانی اندک و یا طولانی، در پذیرش و ایفای نقش خود ماهر می‎‍شود (Kaufman & White, 2020). پر واضح است که واکاوی تجربۀ زیستۀ این زنان، هر پژوهشی را با ابتدایی‎‍ترین لایه‎‍های شکل‎‍گیری هویت ایشان مواجه می‎‍کند. به دیگر سخن این رویکرد، هستۀ مفهوم سرپرستی را به ما نشان می‌دهد که براساس آن هریک از این زنان، هویت خود را بر حول محور آن بنا می‎‍‎‍کنند. این در حالی است که الگوی زنانی که سرپرستی خانوادۀ خود را به عهده می‎‍گیرند، جهان‌شمول نیست و مفهوم سرپرستی در هر فرهنگی متفاوت با دیگری است (شالچی و همکاران، 1398)؛ بنابراین با چنین نگرشی است که سیمون دوبووار[8] (1973) می‎‍گوید: «زن، زن به دنیا نمی‎‍‎‍آید، بلکه ساخته می‎‍شود». به بیانی هرگونه فعالیت و نقش‎‍های جنسیتی در عرصه‎‍های اجتماعی و فرهنگی تولید می‎‍شود (Narayana et al., 2015: 57)؛ بنابراین فهم مفاهیم مرتبط با زنان سرپرست خانوار از نگاه خودشان می‎‍تواند به درک ساختارهای اجتماعی و امکان تعدیل و تغییر آنها کمک کند (شیانی و همکاران، 1398).

با این حال در طول تاریخ و تحت تأثیر ستم جنسیتی[9]، فرودستی و سرکوب زنان، که بخشی از شاخصۀ جامعۀ مردسالار بوده‎‍ است، توجه‎‍ای جدی به زنان و مخصوصاً به زنان سرپرست خانوار نشده و کمتر پیش آمده ‎‍‎‍است که پیش‌فرض‎‍های چنین رویکردی در سپهر جامعه به چالش کشیده شود. به همین سیاق نیز در نزد بسیاری از پژوهشگران تا مدت‎‍های مدیدی، شایستگی زنان سرپرست خانوار برای مشارکت در پژوهش مورد تردید قرار داشت (همتی و همکاران، 1397) تا اینکه از نیمۀ قرن گذشته و ظهور رویکردهایی همچون عدالت جنسیتی، فقرزدایی، رفاه[10] و جنسیت و توسعه[11] تحت تأثیر جنبش‎‍های فمینیستی[12]، دلایل موجهی پدید آمد تا مسئلۀ این گروه از زنان در کانون توجه پژوهشگران قرار گیرد و زمینه برای تغییر جهت به‌سمت انجام پژوهش‎‍های بیشتر در حوزۀ آنان فراهم شود؛ اما به‌ تدریج که نتایج این پژوهش‎‍ها در نشریات منتشر شد، واقعیت‎‍های تلخی از مصائب این گروه از زنان در گسترۀ وسیعی درخور توجه قرار گرفت و نتایج این پژوهش‎‍ها که عمدتاً به روش کمی انجام شده بود، مبنایی برای اصلاح گفتمان[13] در ساختار ثنویت مردانگی/زنانگی[14] و توزیع قدرت براساس جنسیت در بسیاری از کشورها شد و چالش‎‍هایی جدی را در پارادیم‎‍ مردمحوری[15] پدید آورد. با این حال نتایج پژوهش جولکا[16] (2019) و وارلی[17] (2016) نشان می‎‍دهد این گروه از زنان، «فقیرترین فقرای» جامعه‎‍اند. وضعیتی که به تعبیر دایانا پیرس (Lips, 2020) با زنانه‌شدن فقر[18]، نابرابری، شکاف جنسیتی و نمایش نامتوازن آن در تجربۀ زیستۀ زنان با وضعیت اجتماعی-اقتصادی پایین‎‍تر از مردان، پیوند دارد.

از سویی این واقعیت مسلم است که سرپرستی خانوار، در بر ‎‍دارندۀ معانی است که به هرکدام از طبقات جنسی در درون یک فرهنگ منتسب می‎‍شود (Wood & Eagly, 2019) و از سویی دیگر می‎‍توان فرض کرد که مؤثرترین عامل تأثیرگذار در سازگاری و پذیرش هویت جدید در نزد این گونه زنان، حمایت اجتماعی است که از سوی خانواده، دوستان و نهادهای دولتی و یا مؤسسات مردم‌نهاد دریافت می‎‍کنند (Donnelly & Twenge, 2017)؛ بنابراین طرح‌وارۀ حمایت‎‍های دریافتی، چارچوبی است که یک زن براساس آن نقش‎‍ سرپرستی را تعریف می‎‍کند و مبنای عمل خود قرار می‎‍دهد. در این زمینه بم (1981) معتقد است که سازگاری این گروه از زنان درواقع بازتابی طبیعی از طرح‌واره‍های حمایتی آنان است؛ زیرا آنان براساس این طرح‌واره‍‎‍ها زمینة اصلی رفتار و پردازش اطلاعاتشان را شکل می‎‍دهند. به دیگر سخن، فرض بم این است که هریک از ما به‌عنوان بخشی از ساختار دانش خود، طرح‌واره یا مجموعه‎‍ای از تداعی‎‍های مرتبط با خود داریم که محور تفکر و رفتار ما را شکل می‎‍دهد. در قلمروی فرهنگ ایران نیز یکی از طرح‌واره‍های اساسی در نزد زنان، میل به حمایت‌شوندگی از جانب مرد است. زن مسئول حفظ آرامش درون خانواده و مرد وظیفه‎‍اش تأمین نیازهاست؛ اما وقتی این ساختار به هم می‎‍ریزد، هریک از زوجین باید الزامات نقش جنس مقابل را ایفا کند. در چنین وضعیتی زن، سرپرستی خانواده را به عهده می‎‍گیرد (فروزان و همکاران، 1382). از سویی زنان سرپرست خانوار ازطریق تعاملاتی که با محیط اجتماعی دارند، شبکه‎‍ای از طرح‌واره‌‍های ذهنی را دربارۀ منابع حمایتی به دست می‎‍آورند. پر واضح است ادراکی که آنان از حمایت‎‍ اجتماعی دارند، در تجربۀ زیسته، روانی و اجتماعی آنان تأثیرگذار است (موسوی ‎‍جهان‎‍آبادی و همکاران، 1397؛ سعیدمنش و همکاران، 1398؛ سعیدیان و همکاران، 1391).

امروزه چالشی جدی میان پژوهشگران کمی و کیفی دربارۀ اعتبار یافته‎‍های تحقیقاتی وجود دارد. در حالی که پژوهش کمی در پی ارائۀ تعریف دقیق و روشن اصطلاحات و تولید فرضیه‎‍هایی است که بتوان آنها را از راه تجربه آزمود و نیز طالب استفاده از خاصیت قیاس‎‍پذیری و دقت ریاضی است، پژوهش‎‍های کیفی نافی همۀ آنهاست. محققانی که با رویکرد کیفی به تحقیق مشغول‌اند، چنین استدلال می‎‍کنند که بیشتر مطالعات کمی، مجموعه‎‍ای از بررسی‎‍های موردی و محدود به متغییرهایی خاص را از یک پدیده در بر می‎‍گیرند؛ بنابراین نتایج این بررسی‎‍ها نمی‎‍تواند به‌طور کامل پدیدارها و تجربۀ زیسته را در پژوهش‎‍های انسانی تبیین کند؛ زیرا آنها معرفت‎‍شناسی و پارادایمی را مطمح نظر قرار می‎‍دهند که قادر نیست تمامی ابعاد و تجربۀ زیستۀ مشارکت‌کنندگان را مورد مداقه قرار دهد و آنچه می‎‍تواند منظومۀ پنهان زندگی انسان را آشکار کند، باید واجد توجه به واقعیت‎‍های چندگانه در برابر یک واقعیت، ذهنیت در برابر عینیت، اجماع در برابر حقیقت و عقیده در برابر دانش باشد. همچنین به زعم آرچر، رویکردهای کمی موجب پیدایش دیدگاه ناقص و ناصوابی می‎‍شود؛ زیرا هرجا جبرگرایی بیشتری وجود داشته باشد، تصریح نیز کاهش می‎‍یابد. او معتقد است که کمیت پذیر نمودن، ماهیتاً امری محدودکننده است و به از دست دادن بخش عمده‎‍ای از اطلاعات دربارۀ کلیت یک پدیده منجر خواهد شد؛ از این رو پژوهشگرانی مانند  (Wood & Eagly, 2019) توصیه می‎‍کنند تا دیگر افراد، مسیری دیگر را برای ورود به جهان زیستۀ این گروه از زنان را بر خود هموار کنند؛ مسیری که در عرصۀ تحقیق از آن با عنوان پژوهش کیفی[19] یاد می‎‍شود. هرچند امروزه پژوهشگران کمّی‎‍گرا، به رغم نقدهایی که بر آنها وارد می‎‍شود، هنوز هم از الگوهای رسمی و مکانیکی استفاده می‎‍کنند که متضمن وجود فرضیه‌هایی دربارۀ زنجیره‎‍ای از روابط علّی و معلولی است، اما در مقابل عده‎‍ای از پژوهشگران پارادایم بدیلی، که رویکردی جامع و ریشه در پدیدار شناسی[20] دارد، را دنبال می‌کنند؛ زیرا آنان هم عقیده با هرسول[21]، فهم پدیده را در خالص‎‍ترین سطح، شامل یک تجربۀ مستقیم و مواجهه‎‍ای ادراکی با آن پدیده می‌دانند که در مقابل ساختارهای اندیشۀ طبیعی (شامل منطق) قرار می‌گیرد و وابسته به زبان و ارائۀ بیانی است (Auspurg et al., 2017).

بنابراین پرداختن به مفهوم تجربۀ زیستۀ زنان سرپرست خانوار از حمایت‎‍های اجتماعی، پرداختن به مفهومی است که خصیصۀ محوری آن آشکارا فاقد روش مطالعۀ اثبات‎‍گرایی[22] است و در برابر کاربست رویکردهای عقلانی مقاومت می‎‍کند (شعبانی‎‍ورکی و همکاران، 1389). ما نیز هم عقیده با چزارنیاوسکا (2021)، معتقدیم که زنان سرپرست خانوار در تعامل با دنیای اطرافشان، معانی ذهنی و بین ذهنی‌شان را خودشان خلق و با هم مرتبط می‌کنند؛ بنابراین با انجام این پژوهش در پی پاسخ به این سؤالیم که تجربۀ زیستۀ زنان سرپرست خانوار از حمایت اجتماعی در قالب چه مضامینی جای می‎‍گیرد؟

 

پیشینۀ پژوهش

هم‌اینک پژوهش‎‍های مختلفی مرتبط با جنبه‎‍های گوناگون زندگی زنان سرپرست‌ خانوار مانند آسیب‎‍شناسی اجتماعی، توانمندسازی، حمایت‌ اجتماعی، درمان‎‍های روان‌شناختی، تاب‎‍آوری، کیفیت زندگی، تحلیل تجربۀ ‌زیسته و غیره انجام می‌شود که بیشتر در زمرۀ پژوهش‎‍های کمّی قرار می‎‍گیرند. این مطالعات صرفاً یک بعد از زندگی آنان را بررسی می‌کند؛ در حالی که منظومۀ پیچیدۀ تجربۀ ‌زیستۀ این گروه از زنان، زوایای گوناگونی را در بر دارد که تکیه بر پارادیم‎‍های کمّی، صرفاً قادر است یکی از آنان را بررسی کند و دیگر ابعاد مغفول می‌ماند.

 یکی از ابعادی که در ایران بیشتر درخور توجه قرار گرفته ‎‍است، بررسی تأثیر حمایت اجتماعی بر میزان تاب‎‍آوری، تحمل فشارهای روانی و درنهایت بهزیستی روان‌شناختی (برای مثال پروندی و همکاران، 1398؛ نامنی و همکاران، 1398) و یا بررسی حمایت اجتماعی و ارتباط آن با سلامت اجتماعی (عاطفی هنزنی و همکاران، 1400؛ معیدفر و همکاران، 1386) و نیز تأثیر حمایت‎‍های اجتماعی بر تجربۀ زیستۀ این گروه از زنان (برای مثال ملاابراهیمی و همکاران، 1388) است که غالباً تعداد کثیری از آنها، در بستری مردانه صورت گرفته ‎‍است و علی‎‍رغم اینکه این گونه زنان عنصری فعال در اجتماع‌اند، شنیده نشده‎‍اند.

نتایج پژوهش برایان (2020) نشان می‎‍دهد زنان سرپرست خانوار به‌دلیل محدودیت شبکۀ تعاملات اجتماعی، سرمایۀ اجتماعی اندکی دارند که این امر نیز تأثیر نامطلوبی بر وضعیت روان‌شناختی آنان خواهد داشت. محدودیت مذکور گاهی متأثر از قطع روابط با اقوام همسر و خانوادۀ مبدأ و گاه ناشی از ترجیح تنهایی بر روابط با دیگران است (همتی و همکاران، 1397). این در حالی است که پیامدهای فرهنگی ناشی از طلاق و یا بیوگی نیز سبب نوعی طرد خودخواسته در آنان می‎‍شود؛ درنتیجه باعث شبکۀ محدود روابط بین فردی آنان می‎‍شود و تأمین نیازهای اجتماعی این گروه از زنان، دچار وقفه می‎‍شود. به این ترتیب آنان در پارادایم جدیدی از فقر اجتماعی نیز گرفتار می‌شوند (شادی‎‍طلب و همکاران، 1383).

از سویی نتایج مطالعۀ حیدرخانی و همکاران (1395) نشان می‎‍دهد ارتباط زنان سرپرست خانوار با افراد و سازمان‎‍های حمایت‌کننده، این اطمینان را به آنان می‎‍دهد که نیرویی آنان را حمایت می‎‍کند و می‎‍توانند مشکلات را با تکیه بر منابع حمایت‌کننده، با سهولت بیشتری از سر بگذراننـد (حیدرخانی و همکاران، 1395). همچنین با توجه به اینکه هریک از این زنان تجربۀ زیستۀ متفاوتی دارند، ادراک آنان نیز از این حمایت‎‍ها متفاوت است. در این زمینه هاپسی (1998) ادراکی را که زنان سرپرست خانوار از حمایت اجتماعی دارند، در چهار مضمون ارائه می‌کند. مضمون اول مبتنی بر ادراک شناختی آنان است؛ به این معنا که آنان معتقدند که ارزشمند، دوست‌داشتنی و مورد احترام و توجه و متعلق به شبکه‎‍ای از روابط و تعهدات متقابل‌اند. دومین مضمون به تأمین نیازهای آنان مربوط می‎‍شود. در این راستا پرسیدانو و هلر (1983) معتقدند که حمایت اجتماعی می‎‍تواند این نگرش را در زنان سرپرست خانوار ایجاد کند که نیازهای آنان تأمین می‎‍شود. در مضمون سوم، به اعتقاد هاپسی ادراک زنان سرپرست خانوار از حمایت‎‍های اجتماعی به رفتارها و هدف حمایت‌کنندگان گوناگون بستگی دارد. چهارمین مضمون مربوط به ادراک حمایت اجتماعی مبتنی بر شبکه‎‍های حمایت‌کننده است؛ زیرا پیوندهای اجتماعی این گروه از زنان ممکن است با افراد، گروه‎‍ها و اجتماعات بزرگی باشد که هریک به شیوه‎‍ای خاص از این گونه زنان حمایت می‎‍کنند (Hupcey, 1998). از سویی (Cohen and McKay, 1984) با بررسی مجموعه‎‍ای از مطالعات مرتبط با فرضیۀ ضربه‌گیر، دو نوع فرضیۀ قوی و ضعیف ضربه‎‍گیر را ارائه داده‎‍اند. فرضیۀ ضربه‎‍گیر قوی، آسیب روانی شدیدی را برای اشخاصی پیش‎‍بینی می‎‍کند که سطوح بالایی را از فشار تجربه می‎‍کنند؛ اما سطوح پایینی را از حمایت اجتماعی دارند؛ این در حالی است که نوع ضعیف فرضیۀ ضربه‎‍گیر پیش‎‍بینی می‎‍کند که با افزایش فشار، آسیب در میان افراد دارای سطوح بالای حمایت نیز افزایش پیدا کند؛ اما میزان این افزایش قطعاً کمتر از افرادی است که دارای سطوح حمایت پایین‌تری‌اند. در ادامه کوهن معتقد است که حمایت اجتماعی از سه طریق به افراد در مقابله با رویدادهای فشارزا کمک می‎‍کند. در مرتبۀ نخست اعضای خانواده، دوستان و دیگر منابع می‎‍توانند مستقیماً حمایت ملموسی به شکل منابع مادی در اختیار شخص قرار دهند. در مرتبۀ دوم منابع حمایت‌کننده می‎‍توانند با ارائۀ پیشنهادها، او را از حمایت اطلاعاتی خود برخوردار کنند و در مرتبۀ سوم، این منابع می‎‍توانند با اطمینان‌بخشی به فرد دربارۀ اینکه مورد علاقه، باارزش و محترم است، از او حمایت عاطفی به عمل آورند و موجب افزایش عزت نفس و خودپندارۀ مثبت در او شوند (حیدرخانی و همکاران، 1395).

بنابراین پر واضح است که تجربۀ زیستۀ مطلوبی که زنان سرپرست خانوار از حمایت‎‍های اجتماعی دارند، قادر است امنیت و سلامت روانی آنان را تأمین کند و درنتیجـه انتظـار ایـن افـراد از آینـده امیدوارانه‎‍تر و خوش‌بینانه‌‍تر خواهد شد (Auspurg et al., 2017; Chen et al., 2017)، اعتماد به نفسشان را افزایش (پروندی و همکاران، 1398) و افسـردگی‎‍شان را کاهش دهد (شیانی و همکاران، 1398؛ موسوی‎‍ جهان‌آبادی و همکاران، 1397؛ رفعت‎‍جاه و همکاران، 1395). همچنین می‎‍توان انتظار داشت حمایت‎‍های اجتماعی بتواند سطح تحمل و تاب‎‍آوری زنان سرپرست خانوار را در قبال فشار مضاعفی در آنان افزایش دهد که درنتیجۀ ایفای نقش‎‍های چندگانه به آنان وارد می‎‍شود (جلیلیان و همکاران، 1398). از سویی به‌طور سنتی در کشور ایران، زنان در عرصۀ خصوصی تعریف می‎‍شوند؛ اما امروزه زنانی که به دلایلی با فقدان همسر روبه‌رویند، خواسته و یا ناخواسته در سپهر عمومی بیشتر ظاهر می‎‍شوند. مضاف بر اینکه تغییرات اجتماعی و اقتصادی که از قرن گذشته، تحت تأثیر جنبش‎‍های فمینیستی در سراسر جهان به راه افتاده ‎‍است، زمینۀ حضور پررنگ‎‍تر آنان را در فعالیت‎‍های اجتماعی فراهم آورده‎‍ است (موسوی جهان‎‍آبادی و همکاران، 1397). با این‌ حال آنچه مسلم است، این است که نوع تجربۀ زیسته‎‍ای که این گروه از زنان از منابع حمایتی دارند، در سازگاری با عرصۀ خصوصی آنان نیز رابطۀ تنگاتنگی دارد (سید شریفی و همکاران، 1398)؛ زیرا بازتاب مناسبی که از حمایت‎‍های اجتماعی در سازمان ذهنی آنان شکل می‎‍گیرد، باعث می‎‍شود که احساس مورد حمایت قرار گرفتن و مورد اهمیت واقع شدن داشته باشند، احساساتی که قادرند در مواقع پریشانی و مواجهه با مشکلات ایشان را یاری کنند (Dinella, 2019). به تعبیری، اینکه ادراک آنان از حمایت‎‍های اجتماعی چگونه باشد، می‎‍تواند در آگاهی، مواجهه و حل مسائل، به آنان در ایفای نقش سرپرستی‎‍شان کمک کند؛ از این روست که گفت‌وگو و مصاحبه با این زنان و پرسش از زیست، بودگی‎‍ و حمایت‎‍های دریافتی‎‍شان و نیز پرسش از ادراکشان از این حمایت‎‍ها، مسیری است برای فهم عمیق‎‍تر اینکه چگونه می‎‍توانند در ایفای نقش سرپرستی خود موفق شوند.

در یک جمع‌بندی منسجم می‎‍توان این‌گونه استنباط کرد که اساساً پژوهشگران از دو نظر مسئلۀ زنان سرپرست خانوار را بررسی کرده‌‎‍اند. گروهی از آنان محور بحث خود را بر مسائل زنانگی قرار می‌دهند و آن را در بستر مفاهیمی مانند نابرابری، ظلم، مسئلۀ مادری و تحصیلی فرزندان بررسی می‎‍کنند. دسته‎‍ای دیگر، بحث محوری خود را بر مفاهیم فقر و رفاه قرار می‌دهند و به مسئلۀ زنان سرپرست خانوار به‌سان یکی از انواع گروه‌ها و اقشار آسیب‎‍پذیر می‌نگرند و در نگرش خود تفاوت ایدئولوژیکی میان موضوع این گروه از زنان با مسائل دیگری چون افراد از کار افتاده و بیکاران قائل نمی‎‍شوند. با این حال امروزه وضعیت نامطلوب بسیاری از این زنان و خانوارهای تحت تکفل آنان، که بیشتر کودکان خردسال و یا دانش‌آموزان مدرسه‎‍رو هستند، حاکی از ناکارآمدی نظام‎‍های حمایتی است؛ بنابراین نقد و بررسی حمایت‎‍هایی که از این گروه از زنان به عمل می‎‍آید، یکی از دغدغه‌هایی است که در پژوهش‌های زنان سرپرست خانوار دیده می‎‍شود. به‌طور مثال در پژوهش نصیری و عبدالملکی (1395)، پروندی و عارفی (1398)، قربانی و انصاری (1398)، همایی و سیاحی (1399)، سفیری و دیگران (1399) و میری و زنجانی (1399)، با رویکردهایی مواجه می‎‍شویم که در آنها نسبت‌به قوانین و خدمات اجتماعی نقدهایی وارد می‎‍شود و با اندازه‎‍گیری شاخص‎‍هایی مانند وضعیت تأمین موادغذایی و امکانات آموزشی، نشان می‎‍دهند این قوانین موجب فقیرترشدن زنان سرپرست خانوار شده ‎‍است و بنابراین با طرح ادعایی در این زمینه خواستار بازنگری قوانین و کمک بیشتر به این خانواده‌ها شده‎‍اند.

نوع دیگری از مطالعات انجام‌شده مانند پژوهش همتی و کریمی (1397)، کرمخانی و همکاران (1399)، آلسیون (2010) و طارق بشیر (2018) بر زندگی روزمرۀ این گروه از زنان تمرکز دارند و بر اندیشه‌ها و کنش‎‍های به‌ظاهر بسیار پیش پا افتاده، تأکید خردبینانه‎‍ای دارند. در رویکرد این گروه از پژوهشگران، زندگی زیسته، حیات عادی و روزمرۀ زنان سرپرست خانوار در این جهان است که آنان خود را هر لحظه در آن می‌یابند. به اعتقاد کوهن (2017) این رویکرد، رابطۀ غیر بی‌اعتنا و محسوسی با ابژه و یا رابطۀ بیرونی مبتنی بر ضرورت یا «دادگی» نیست، بلکه جزء لایتجزایی از لحظۀ متغیری از رخداد در حال وقوع تجربه‎‍ورزی است که در آن آنچه هست و آنچه باید باشد، از یکدیگر جدایی‌ناپذیرند. این ارزش‎‍ها و معناهای محوری، جزء ذاتی روابط و فعالیت‎‍های زیست روزمره‎‍اند؛ بنابراین مشارکت جسم‎‍مند ما در جهان همان چیزی است که به‌طور مؤثر، تقسیم‎‍بندی سوژه/ابژه را مورد تردید قرار می‎‍دهد (به نقل از مهارتی و دادخواه، 1399).

با این حال مسلم است که نظریه‎‍های موجود در این زمینه، بیشتر مأخوذ از تجارب چنین زنانی در فرهنگ‎‍های دیگر است (سید شریفی و همکاران، 1398)؛ بنابراین مطالعه‎‍ای پدیدارشناسانه در این زمینه، امکان بیشتری برای نزدیک‌شدن به نوعی مفهوم‌پردازی ایرانی از حمایت‎‍هایی را فراهم خواهد کرد که این گونه زنان در طی زمان ادراک می‎‍کنند.

 

روش‎‍شناسی پژوهش

 مرلوپونتی[23] (2005) معتقد است که برای شناخت جهان باید به تجربۀ زیسته و به خود اشیا بازگردیم؛ زیرا انسان در مقام سوژه نمی‎‍تواند فارغ از زمان و مکان باشد. تجارب او، تجارب جهان است و جهان به تجارب او معنا می‎‍بخشد (قنبری، 1396: 147-168). در این پژوهش نیز از این نظر که هدف اصلی، واکاوی تجربۀ ‌زیستۀ زنان از حمایت‌های اجتماعی است، از روش پدیدارشناسی استفاده شده ‎‍است. محدودۀ زمانی این مطالعه، زمستان 1400، میدان و گسترۀ آن، شهر مشهد و شرکت‌کنندگان زنانی بودند که به‌علت فوت، بیماری، طلاق، مهاجرت، زندانی‌شدن همسر، ازدواج‌نکردن و درنهایت داشتن همسری بی‌کفایت، هم‌اکنون سرپرست خانوارند. در این پژوهش انتخاب شرکت‌کنندگان به شیوۀ هدفمند و با استفاده از روش‌های نمونه‌گیری ملاکی[24] و با بیشینۀ پراکنش[25] انجام شد؛ بنابراین در ابتدا لازم بود ملاک‎‍هایی به‌منظور انتخاب افراد شرکت‌کننده تعیین شود تا براساس آن شرکت‌کنندگان به‌صورت هدفمند انتخاب شوند. نتایج مطالعۀ (یوسفی، 1388) نشان می‌دهد در شهر مشهد، به‌دلیل تنوع فرهنگی و اجتماعی بالا، سیال‌بودن جمعیت شهری و نقل و انتقالات فرهنگی ناشی از سفرهای زیارتی، جدایی‎‍گزینی‎‍های اجتماعی[26] در آن کاملاً رویت‌شدنی است. بر همین اساس نیز ملاک‌هایی برای ورود و خروج شرکت‌کنندگان در این پژوهش تعیین شد. ملاک‌های ورود شرکت‌کنندگان به پژوهش عبارت بودند از: 1). سکونت در شهر مشهد در 5 سالۀ اخیر؛ 2). سابقۀ سرپرستی به مدت حداقل 5 سال؛ 3). دارابودن حداقل تحصیلات ابتدایی؛ 4). واجد حداقل 25 سال و حداکثر 50 سال سن. همچنین ملاک‌های خروج عبارت بود از: 1). سکونت‌نداشتن دائم در شهر مشهد در طی 5 سالۀ اخیر؛ 2). سابقۀ سرپرستی کمتر از 5 سال؛ 3). فقدان تحصیلات؛ 4). سن کمتر از 25 سال و بیشتر از 50 سال. از سویی، با توجه به اینکه هدف این مطالعه احصای ادراک حمایت اجتماعی تمامی زنان سرپرست خانوار با حداکثر پراکنش بود، شرکت‎‍کنندگان نیز از سطوح گوناگون طبقات منزلت اجتماعی شهر مشهد انتخاب شدند. این در حالی است که به‌منظور دستیابی به مضامین ادراک شرکت‌کنندگان از حمایت‎‍های اجتماعی، براساس تجارب زیستۀ آنان، منبع اصلی داده‎‍ها، گفت‌وگوهای عمیق در قالب مصاحبۀ نیمه‌ساختارمند با شرکت‎‍کنندگان بود. پر واضح است که در انتخاب شرکت‌کنندگان، ملاحظات اخلاقی پژوهش (رضایت ‌آگاهانه و آزاد، رعایت حریم‌ خصوصی، راز‎‍داری اطلاعات شرکت‎‍کنندگان و آزادی در ترک مشارکت) نیز کاملاً رعایت شد.

 

 

جدول1- ویژگی‎‍های فردی مشارکت‎‍کنندگان

Table1- Demographic characteristics of the participants

شماره

سابقۀ سرپرستی

تحصیلات

کد

سن

وضعیت تأهل

تعداد فرزند

وضعیت اشتغال

محل سکونت (مناطق شهرداری)

1

6

دیپلم

I-01

28

مجرد

0

شاغل

2

2

5

دپیلم

I-02

31

متأهل

3

بیکار

7

3

11

ابتدایی

I-03

34

مطلقه

2

شاغل

4

4

5

دیپلم

I-04

41

مجرد

0

بیکار

8

5

6

ابتدایی

I-05

37

بیوه

1

بیکار

11

6

5

دیپلم

II-01

29

مجرد

0

شاغل

2

7

10

دیپلم

II-02

43

مجرد

0

بیکار

4

8

7

لیسانس

II-03

25

مجرد

0

شاغل

9

9

5

دیپلم

II-04

32

مطلقه

2

بیکار

2

10

7

دیپلم

II-05

41

بیوه

4

بیکار

6

11

6

ابتدایی

III-01

26

مطلقه

2

بیکار

12

12

5

لیسانس

III-02

37

مطلقه

3

شاغل

1

13

8

دیپلم

III-03

25

بیوه

1

بیکار

3

14

6

ابتدایی

III-04

39

مطلقه

4

شاغل

5

15

5

سیکل

III-05

45

مجرد

0

شاغل

7

16

9

لیسانس

IIII-01

27

متأهل

1

بیکار

12

17

5

ابتدایی

IIII-02

39

مطلقه

3

شاغل

3

18

5

دیپلم

IIII-03

41

بیوه

4

بیکار

11

19

7

ابتدایی

IIII-04

27

مطلقه

0

شاغل

5

20

10

دیپلم

IIII-05

37

متأهل

2

شاغل

8

21

8

دیپلم

IIIII-01

29

مجرد

0

بیکار

6

 

 

سؤالات اصلی مصاحبه به‌گونه‎‍ای طراحی شد که بتواند هدف اصلی پژوهش، که احصای دیدگاه‎‍های متنوع شرکت‌کنندگان بود، را استخراج کند؛ بنابراین مهم‌ترین سؤالات مطرح‌شده عبارت بودند از: لطفاً دربارۀ حمایت‌هایی که می‎‍شوید، توضیح دهید؟ از چه منابعی حمایت می‎‍شوید؟ چه احساسی نسبت‌به هریک دارید؟ آیا فکر می‎‍کنید که از این حمایت‎‍ها به‌خوبی استفاده کرده‎‍اید؟ چه کاستی‎‍هایی در این حمایت‎‍ها می‎‍بینید؟ چه چالش‌هایی در روند دریافت حمایت داشته‎‍اید؟ مدت انجام هر مصاحبه، به‌طور میانگین90 دقیقه بود و نظر به اینکه انتخاب مشارکت‌کنندگان براساس قاعدۀ اشباع بود، محقق در بیست و یکمین مورد به اشباع رسید.

داده‎‍های حاصل از مصاحبه، با روش کُلایزی[27] تحلیل و در هفت مرحلۀ زیر به‌ترتیب اجرا شد. در مرحلۀ نخست اطلاعات مکتوب حاصل از مصاحبه‎‍ها چندین مرتبه خوانده شد تا محتوای کلی آنها درک شود. در مرحلۀ دوم جملات مهم از متن کلی استخراج شد. به‌دلیل اینکه اطلاعات با درصد اهمیت کمتر از دست نرود، این جملات در فایل‎‍هایی جداگانه ذخیره شدند؛ زیرا ممکن بود در مراحل بعدی به کار آیند. در مرحلۀ سوم برای هر جملۀ مهم، یک توصیف کوتاه نوشته شد. این فرآیند را دو نفر به‌صورت جداگانه انجام دادند و سپس معانی حاصل با هم ترکیب و در قالب عباراتی توصیفی طبقه‎‍بندی شدند. در مرحلۀ چهارم جملات توصیفی که در مرحلۀ قبل به دست آمده بود، در درون دسته‎‍های مختلف فرموله‌بندی و در سطح توصیفی کدگذاری شدند؛ سپس مفاهیم تدوین‌شده مجدداً به دقت مطالعه و براساس تشابه، مضامین آنها دسته‌بندی شد. به این‌ طریق، دسته‎‍های موضوعی از مضامین تدوین‌شده تشکیل شد. در مرحلۀ پنجم، نتایج به‌منظور توصیف جامعی از تجربۀ زیستۀ شرکت‌کنندگان با هم ترکیب شدند تا مضامین کلی‎‍تری به وجود آید. در مرحلۀ ششم، توصیف جامعی از تجربۀ زیستۀ زنان سرپرست خانوار شرکت‌کننده در قالب کدهای تفسیری ارائه شد و در مرحلۀ نهایی، تبیین یافته‌های نهایی در قالب شبکۀ مضامین ارائه شد. این در حالی بود که به‌منظور تأمین دقت[28] در این پژوهش، از راهبردهایی استفاده شد که خلاصۀ آنها در جدول زیر ارائه شده ‎‍است.

 

جدول2- ملاک‌های مرتبط با ارزیابی پژوهش کیفی و اقدامات انجام‌شده برای تأمین آنها در پژوهش حاضر

Table 2- The criteria related to the evaluation of qualitative research

عنوان ملاک

اقدام در مطالعۀ حاضر برای تأمین آنها

صحت یا روایی درونی

به‌منظور افزایش صحت داده‌ها، از سه نفر از مددکاران بهزیستی کمک گرفته شد تا به بررسی و میزان باورپذیری تفسیرهای به عمل آمده از سوی پژوهشگر بپردازند.

انتقال‌پذیری در مقابل روایی بیرونی

به‌منظور افزایش انتقال‌پذیری یافته‌ها، از راهبرد (چندسویه‌سازی داده‌ها) با استفادۀ هم‌زمان از اسناد و داده‌های روایتی حاصل از مصاحبه (چندسویه‌سازی بررسی‌کننده/پژوهشگر)، با استفاده از دستیار پژوهشی در فرآیند گردآوری، تحلیل و تفسیر داده‌ها، (چندسویه‌سازی‌ محیطی) با انجام مصاحبه‌ها در مکان و زمان‌های متفاوت شامل ادارۀ بهزیستی، اتاق مشاوره، مرکز خدمات کمیتۀ امداد) استفاده شد تا بر میزان باورپذیری تفسیرهای به عمل آمده، افزوده شود.

وابستگی و اتکاپذیری

سعی شد تا با تهیۀ شواهد همسان مورد قبل، دربارۀ پدیدۀ مورد مطالعه، به‌گونه‌ای مشروح و دقیق، رویه‌های مورد مطالعه، زمینه و شرایط پژوهش توصیف شود.

تأیید‌پذیری

سعی شد تا با توضیح جزئیات کافی از فرآیند جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها، تأییدپذیری یافته‌ها تأمین شود.

قانع‌سازی خواننده

به‌منظور قانع‌سازی خوانندگان، از رویه‌هایی مانند «به‌کارگیری اصطلاحات شرکت‌کنندگان در گزارش پژوهش کیفی»، «استفاده از توضیحات دقیق» و «نحوۀ ارائۀ پرسش‌ها» استفاده شد.

 

 

 

ارائۀ یافته‎‍ها

تحلیل روایت و مصاحبۀ شرکت‌کنندگان از تجربۀ زیستۀ حمایت‎‍های اجتماعی که دریافت می‌کنند، به چهار مضمون اصلی منجر شد که به شرح زیر ارائه می‎‍شود.

 

  • مضمون اول: تجربۀ زیستۀ حمایت‎‍های اجتماعی

 تمرکز این مضمون بر ادراکی است که این‌گونه از زنان به‌طور کلی از حمایت‎‍های اجتماعی دریافت‌شده دارند. مطالعۀ حاضر به‌دنبال پاسخ به این سؤال بوده ‎‍است که زنان سرپرست خانوار از حمایت‎‍های اجتماعی دریافت‌شده، چه برداشتی دارند؟

در این مضمون اندیشۀ کلیدی که بر انواع حمایت‎‍ها تمرکز می‎‍کند، این است که این حمایت‎‍ها از چهار طریق «حمایت مالی»، «ابزاری»، «عاطفی» و «اطلاعاتی» به زنان سرپرست خانوار ارائه می‎‍‎‍شود. یافته‎‍ها نشان داد نوع حمایتی ‎‍که یک زن سرپرست خانوار دریافت می‎‍کند، ادراکش را نیز در نوسان قرار می‎‍دهد. تعدادی از زنان مصاحبه‎‍شونده روایت کرده‎‍اند که بعد از طلاق و یا فوت همسرشان، به‌شدت به حمایت عاطفی نیاز داشتند. این نوع زنان نوعی احساس تنهایی را بعد از سرپرستی خانوار تجربه کرده‎‍اند. گروهی از این زنان سعی کردند تا احساس تنهایی حاصل از جداشدن و یا فقدان را با دریافت حمایت‎‍های عاطفی از خانواده و دوستان جبران کنند؛ به‌طوری که سرمایۀ روانی را که قبلاً بر همسر‎‍شان متمرکز بوده است، به‌سمت خانواده و دوستان سوق می‎‍دهند. مشارکت‌کنندۀ III-03 در این باره می‌گوید:

«بعد از اینکه همسرم فوت کرد، احساس کردم که تمام پشتوانه‎‍ام را از دست داده‎‍ام. کاملاً احساس تنهایی می‎‍کردم و نیاز داشتم تا با یک دوست و یا خواهرم درد دل کنم».

در نقطۀ مقابل، مشارکت‎‍کنندۀ  II-04می‎‍گوید:

«بعد از اینکه از همسرم جدا شدم خیلی از اقوام با من قطع ارتباط کردند. یکبار که دلیلش را سؤال کردم، گفتند که به‌خاطر اینکه به خرج نیفتی نمیام. شاید که می‎‍خواستند از من حمایت کنند، ولی این چه نوع حمایتی است دیگه».

زنان سرپرست خانواری که با این نوع حمایت‎‍ها مواجه‎‍اند، دچار یک تناقض احساسی می‎‍شوند. از یک طرف، از سوی دوستان و اقوام خویش حمایت عاطفی و یا مادی می‌شوند و از طرف دیگر احساس می‌کنند که مورد ترحم قرار گرفته‎‍اند. مشارکت‎‍کنندۀ IIII-03 در این‎‍ باره می‎‍گوید:

«از وقتی همسرم فوت کرده ‎‍است حتی برادر و خواهرانم هم خیلی کم به خونه‎‍ام می‎‍آیند، می‌گن تو بیا ولی ما کم میایم. دلیلشون هم اینه که نون و زندگی من با مال بچه‎‍های یتیم گره خورده و درست نیست که نون بچه یتیم رو بخورند».

درنتیجه گروهی از مصاحبه‌شوندگان برای میزان و نوع حمایت‎‍های درخواستی خود، تمهیداتی را اندیشیده‎‍اند. مشارکت‌کنندۀ IIII-02 در این ‎‍باره می‎‍گوید:

«هم دوست دارم که از طرف دوستان و خانواده‎‍ام حمایت بشوم و هم اینکه اصلاً مایل نیستم احترامم از بین برود؛ بنابراین یکی از کارهایی که می‎‍کنم این است که اولاً به هرکسی رو نمی‎‍اندازم؛ دوماً واقعاً همان چیزی که لازم دارم را درخواست می‎‍کنم؛ حتی بعضی اوقات فقط لازم دارم از دوستانم اطلاعاتی دربارۀ موضوعی بگیرم».

داده‎‍های حاصل از مصاحبه نشان داد تجربۀ زیستۀ مشارکت‌کنندگان در طیف متکثری قرار دارد. از یک‌سو در بین مصاحبه‌شوندگان، زنان سرپرست خانواری بودند که نه دریافت ذهنی‎‍شان و نه نوع منابع حمایتی، آنان را محدود نکرده‎‍ است. اینان روزانه، حجم گسترده‎‍ای از حمایت‎‍ها را از منابع گوناگون دریافت می‎‍کنند و هیچ برداشت منفی از این حمایت‎‍ها ندارند. مشارکت‌کنندۀ II-05 تأکید دارد که:

«من خودم به‌خوبی می‎‍دانم که چه وقت چه چیزی را از چه کسی بخوام. بعضی چیزها مثل پول رو نمیشه از دوستان خواست، بهتره این رو از خانواده بخوام. ولی بعضی از موارد دیگه مثل اینکه کدوم کلاس برای آموزش فرش‌بافی خوبه رو دوستانم دارند و باید از آنها بگیرم».

از سوی دیگر برخی از زنان سرپرست خانوار در این محتاط بودند که از چه منابعی درخواست حمایت و یا اینکه چه نوع حمایتی را درخواست کنند. مشارکت‌کنندۀ III-01 می‎‍گوید:

«خیلی از اوقات به مشکل مالی برخورد می‎‍کنم، ولی نمی‎‍شود این موضوع را با غریبه‎‍ها در میان گذاشت. به نظرم ما زنان باید بدونیم که از چه کسی طلب کمک کنیم».

زنان سرپرست خانواری که از تجربۀ زیستۀ سنتی فاصله دارند، حمایت‎‍های مالی را از دوستان و یا نهادهای دولتی درخواست می‎‍کنند؛ بنابراین هرگونه تغییر در منبع حمایتی، ادراک آنان را از حمایت دچار آسیب می‎‍کند. شرکت‌کنندۀ III-02 و II-05 می‎‍گوید:

«من هروقت نیاز به حمایت مالی داشته باشم، قطعاً اول از خانواده‎‍ام و مخصوصاً پدر و مادرم درخواست می‎‍کنم. چون اگر بفهمند که من چیزی از دیگری خواسته‎‍ام و به آنها نگفته‎‍ام ناراحت می‎‍شوند».

«با دوستام راحت‎‍ترم؛ چون بهتر می‎‍تونند من رو درک کنند. چند باری هم که مشکل داشتم، سعی کردم ازطریق دوستام حلش کنم. خانواده رو نمیشه توی هر زمینه‎‍ای وارد کرد و ازشون چیزی خواست».

همچنین نتایج، نوعی تغییر جهت را در ادراک مصاحبه‎‍شوندگان از حمایت‎‍های دریافتی‎‍شان نشان می‎‍دهد؛ به‌طوری که هریک از آنان سطوح متفاوتی از تمایز تا آمیختگی را به فراخور موقعیتی تجربه می‎‍کنند که در آن قرار دارند. برخی از آنها مشتاق‌اند تا حمایت مالی را صرفاً از دایرۀ ارتباطی محدود خود، مانند خانواده بخواهند و برخی دیگر دایرۀ منابع حمایتی خود را به خارج از خانواده و به‌گونه‎‍ای نامتمایز (برای مثال دوستان و نهادهای دولتی) گسترش می‎‍دهند. مشارکت‎‍کنندۀ IIII-04 می‎‍گوید:

«خدا رو شکر، پدرم وضعیت مالی خوبی دارد، از این بابت نگرانی ندارم. از این همه حمایتی که از من می‎‍کنند شرمسارم. ولی به نظرم بهترین اقدامم بعد از اینکه از همسرم جدا شدم این بود که به خانۀ پدرم آمدم».

و یا مشارکت‌کنندۀ IIII-03 می‎‍گوید:

«پدرم یک کارگر سادۀ ساختمانی است، وضع مالی خوبی ندارد، بعد از اینکه همسرم فوت کرد مانده بودم که با 4 تا بچه چکار کنم، به خانۀ پدر شوهرم رفتم، آدم‎‍های خوبی هستند، طبقۀ بالا (یک واحد آپارتمان) را در اختیار خودم و بچه‎‍ها گذاشتند، هرچیزی که برای خانۀ خودشان می‎‍خرند، برای ما هم می‎‍گیرند».

در مقابل مشارکت‎‍کنندۀ II-04 می‎‍گوید:

«از اینکه طلاق گرفته بودم خجالت می‎‍کشیدم. به همین دلیل فکر اینکه به خانۀ پدرم بروم را نداشتم. یکسال بود که فقط با تلفن با خانواده‎‍ام ارتباط داشتم. برایم سخت بود. در این مدت هم ازنظر عاطفی و هم ازنظر مالی، دوستانم کمک بسیار خوبی برایم بودند».

نتایج مصاحبه‎‍ها نشان می‎‍دهد درخواست حمایت مالی از مردان، در طیفی گسترده، امتناع از هرگونه گفت‌وگوی حمایت‌طلبانه تا درخواست از آنها بدون در نظر گرفتن جنسیتشان قرار می‎‍گیرد. مشارکت‌کنندۀ III-03 می‎‍گوید:

«دوست نداشتم که بعد از فوت همسرم دستم جلوی خانواده‎‍ام دراز باشد. به همین دلیل سراغ کار رفتم، تا بالاخره کار خوبی توسط همسر دوستم در یک کارخانه پیدا کردم».

بنابراین رد حمایت مردان، برای آنان متضمن ادراکی دوسوگرایانه است و آنـان را در فضـای متکثری قرار می‎‍دهد که به درک پراکنده و مشوشـی از این حمایت‎‍ها منجر می‎‍شود. در این باره مشارکت‌کنندۀ II-03 می‎‍گوید:

«همۀ مردها برام یکسان نیستند؛ اما از هر مردی هرجا که لازم باشه درخواست کمک می‎‍کنم. فقط سعی می‎‍کنم همیشه با مردانی باشم که نخواهند برام مشکل‌ساز بشن».

با این حال کلیدواژۀ اصلی در ارتباط با حمایت دریافتی از سمت مردان، «بی‌اعتمادی» در نزد بیشتر مصاحبه‌شوندگان بود. تقریباً همۀ مصاحبه‌شوندگان، چه آنان که لاجرم بعد از همسرشان با مردان دیگر مناسبات اجتماعی داشته‎‍اند و چه آنانی که هیچ ارتباطی در این زمینه با مرد دیگری را تجربه نکرده‎‍اند، از درخواست کمک از مردان اجتناب می‎‍کردند؛ زیرا معتقد بودند یک زن بدون شوهر، در جامعۀ سنتی-مذهبی بیشتر در مظان اتهام است؛ بنابراین در یک نظم پساسنتی، زن وقتی که سرپرست خانوار می‌شود، لاجرم در هویت شخصی خود بازاندیشی می‎‍کند و هویت جدید و متمایزی از گذشته برای خود خلق می‎‍کند.

 

 

  • مضمون دوم: عزت نفس

 تمرکز این مضمون بر ادراکی است که این زنان از عزت نفسشان نسبت‌به حمایت‎‍های اجتماعی دریافت‌شده دارند؛ بنابراین این قسمت مطالعۀ حاضر، به‌دنبال پاسخ به این سؤال بوده ‎‍است که زنان سرپرست خانواری که حمایت‎‍های اجتماعی را دریافت می‎‍کنند، چه ادراکی از عزت نفسشان دارند؟

نتایج نشان دادند طیفی گسترده از احساس سرخوردگی تا عزت نفس بالا، در ادراکی که این حمایت‎‍ها در زنان شکل می‎‍دهند، در روایت‎‍هایشان آشکار است. عده‎‍ای احساس رضایت فوق‎‍العاده‎‍ای از خود، در قبال حمایت‎‍های دریافت‌شده دارند. در این ‎‍باره مشارکت‌کنندۀ IIII-04 می‎‍گوید:

«در طول زندگی مشترک با همسرم، او همیشه به من می‎‍گفت که بی‌عرضه هستی و اگر از من جدا بشی از گرسنگی می‎‍میری، ولی تصمیم گرفتم جدا بشم و الان بعد از چند سال به خودم می‎‍بالم که توانستم زندگی‎‍ام را با کمک خانواده‎‍ام و کمی هم از بهزیستی جمع و جور کنم».

اما مشارکت‌کنندۀ  III-01از احساس خُردشدنش می‎‍گوید:

«شش سال است که با دو تا بچه از همسرم جدا شدم. بیشترین مشکلم اجارۀ خونه بود. بعد از چند سال که تحت پوشش بهزیستی قرار گرفتیم، تقاضا دادم که وام بدهند و زمینی که از پدرم در حاشیۀ شهر است را بسازم. بعد از یکسال موافقت‌ کردن که خودشان خانه را بسازند. با اینکه یک خونۀ کوچک ساختند و خوشحال بودم، ولی روز افتتاح یک عده مسئول آمدند روستا و کلی عکس و فیلم گرفتند، فکر می‎‍کنم اگر کسی نمی‎‍دونست که من تحت پوشش بهزیستی هستم، با این کارشون همه فهمیدند و از این بابت شرمنده‎‍ام».

زنانی نیز از سود و زیان حمایت‎‍هایی که از آنان می‎‍شود، سخن دارند. در این ‎‍باره مشارکت‌کنندۀ II-04 می‎‍گوید:

«چهار سال است که در یک کارخانه مشغول به کار شدم. رئیسم خیلی از من حمایت می‎‍کند، ولی کاملاً می‌فهمم که با نیت نادرستی این حمایت‎‍ها را از من می‎‍کند. از این بابت ناراحتم و اصلاً می‎‍خوام از من نه حمایت کند و نه فکر بد».

تعدادی از مصاحبه‌شوندگان معتقدند حمایت افرادی غیر از خانواده، حتی کارکنان ادارات از یک زن بدون شوهر در جامعه، آنان را در مظان اتهام قرار می‎‍دهد. به‌ همین دلیل دست به انزوایی خودخواسته می‎‍زنند. طردی که آنان را از داشتن فرصت‎‍های رشد، که برای اکثریت جامعه مهیاست، باز می‎‍دارد. مشارکت‎‍کنندۀ I-03 در این ‎‍باره می‌گوید:

«10 سال است که از خانۀ پدرم بیرون آمدم و خودم مستقلاً زندگی می‎‍کنم. ابتدا همۀ مردان فامیل و حتی دوستان خانوادگی به بهانه‎‍های مختلف می‎‍خواستند که کمکم کنند، ولی تقریباً همۀ آنها پیشنهاد ازدواج موقت بهم می‎‍دادند. اینجا بود که تصمیم گرفتم هرچند که به کمکشان نیاز دارم، از بیانش خودداری کنم».

چنین نگرش‎‍هایی نسبت‌به حمایت‎‍های اجتماعی، به زعم نارایانا و همکاران (2015)، موقعیت و قدرت چانه‎‍زنی متفاوتی به زنان سرپرست خانوار می‎‍بخشد؛ به‌طوری که در بین مصاحبه‎‍شوندگان، افرادی حضور داشتند که احساس خوبی نسبت‌به حمایت‎‍های اجتماعی داشتند؛ بنابراین رابطۀ خود را با خانواده، دوستان و نهادهای دولتی حفظ کرده و حتی آن را توسعه داده‎‍اند. نظر مشارکت‌کنندۀ II-05 در این‎‍ باره این است:

«از اینکه کسانی هستند که هنوز به فکر افراد دیگر هستند، خوشحالم. این نشون می‎‍ده که هنوز انسانیت و شرافت در جامعه وجود داره».

نتایج نشان داد به‌طور کلی همۀ مصاحبه‌شوندگان از حمایت‎‍های اجتماعی دریافت‌شده راضی‎‍اند و حس خوبی را از این حمایت‎‍ها دریافت می‎‍کنند؛ هرچند معتقدند در برخی از موارد حرمت نفسشان آسیب می‎‍بیند. شرمساری از دریافت خدمات از یک‌سو و احساس رضایت از رفع نیازشان از سوی دیگر، دو نقطۀ متعارض طیف تجربۀ زیستۀ زنان سرپرست خانوار از خود ارزشمند‎‍‎‍یشان است. عده‎‍ای به‌دلیل حفظ حرمت خود، از دریافت این حمایت‎‍ها اجتناب می‎‍کنند و خود را از منابع حمایتی دور نگه می‎‍دارند؛ اما عده‎‍ای دیگر ادراک مثبتی به دریافت حمایت از سوی دیگران دارند.

 

  • مضمون سوم: ادراک حمایت، براساس رفتار حمایت‌کننده

در این قسمت سؤال اصلی آن است که مصاحبه‌شوندگان ادراکشان از حمایت اجتماعی براساس رفتار حمایت‌کننده چگونه است؟ مصاحبه‌شوندگان این پژوهش بر مسموم‌بودن رفتارهای حمایت‌کنندگان مرد، اعم از مردانی که خویشاوندند و یا کارکنان مرد در ادارات دولتی متفق‌القولند؛ به‌طوری که پیشنهاد حمایت از سوی مردان، محیطی سرشار از ریسک و ناامنی را همچون زنجیره‎‍ای به هم پیوسته گرداگرد آنان برایشان فراهم کرده و اهداف حمایت‌کننده را در هاله‎‍ای از ابهام فرو برده ‎‍است. مشارکت‌کنندۀ II-02 می‎‍گوید:

«تا جایی که امکان دارد نداشتن همسر را از مردان پنهان می‎‍کنم؛ حتی در اداراتی که برای دریافت کمک می‎‍روم وقتی که می‌فهمند همسر ندارم، سؤالات دیگری ازم می‎‍پرسن».

شاید همین ترس از شکستن مرزهای شخصی است که بعضی از زنان سرپرست خانوار را به جدایی‎‍گزینی مجبور می‎‍کند. به اعتقاد خانوادۀ درمانگران ساختاری، هر فرد و خانواده‎‍ای مرزهایی را به شکلی نامرئی به دور خود دارد که همواره مایل است اطلاعات و فعالیت‎‍های شخصی و خانوادگی‎‍اش را در درون مرز خویش حفظ کند. به تعبیری هر سیستم خانوادگی تلاش دارد تا به‌وسیلۀ مرزبندی، برخی از اطلاعات را درون خود نگه دارد و با تعاملات خویش مرز خود را با جامعه تنظیم می‎‍کند. زنان سرپرست خانوار نیز از این قاعده مستثنا نیستند. مشارکت‌کنندۀ I-05 در این ‌باره می‎‍گوید:

«تا حد امکان طوری رفتار می‎‍کنم که به فکرشان نرسد که ازم سؤالات شخصی بپرسند و حتی وقتی متوجه شوم که فردی، مخصوصاً یک مرد قصد دارد از زندگی خصوصی‎‍ام سر در بیاورد، ازش فاصله می‎‍گیرم».

اما آنچه ناامنی فضای حمایتی را برای زنان سرپرست خانوار دوچندان می‎‍کند، فضای سنتی-مذهبی در خرده‌فرهنگ‎‍های موجود در جامعه است. مشارکت‌کنندۀ IIII-02 می‎‍گوید:

«فضای اجتماعی اصلاً برای یک زن مطلقه مناسب و امن نیست. تو ارتباط با همکارها باید مراقب نحوۀ پوشش‎‍ام و کلامم باشم. باید خودم نباشم. هرچقدر زن شوهرداری آرایش کنه طوری نیست، ولی اگر یک زن تنها یک ذره به خودش برسد همه فکر می‌کنن خبریه».

به‌طور مثال هنوز هم در مناطقی از ایران «رسم زنِ برادرستانی» رایج است؛ به نظر می‎‍رسد زنان سرپرست خانواری که در چنین جوامع سنتی زندگی می‎‍کنند، دچار نوعی تناقض ارتباطی و حمایتی می‎‍شوند. از یک طرف، ابتدا مورد طرد زنان اقوام خویش، که احساس خطر کرده‎‍اند، قرار گرفته‌اند و از طرف دیگر به‌وسیلۀ شوهران همین زنان کنترل می‎‍شوند که خود را نسبت‌به همسر برادر خود مسئول و درنهایت متعصب می‎‍دانند. مشارکت‌کنندۀ III-03 در این باره می‎‍گوید:

«دقیقاً از فردایی که همسرم فوت کرد، مادر شوهرم به گوشم می‎‍خواند که تو جوانی و نباید با غریبه ازدواج کنی، پسر بزرگش را برایم در نظر گرفته‎‍ بود. علی‌رغمی که اصلاً تمایلی به ازدواج نداشتم، نمی‎‍دانستم به کسانی که این‌قدر به من نزدیک هستند چطور بفهمانم که نحوۀ زندگی کردنم دست خودم است».

عده‎‍ای از مصاحبه‌شوندگان اعتقاد داشتند که مرزهای شخصی برای یک زن سرپرست خانوار نه‌تنها از سوی مردان، از سوی زنان هم مورد تجاوز واقع می‎‍شود و به‌طور معمول زنان نیز به‌راحتی به خوشان اجازۀ ورود به حریم شخصی یک زن بدون همسر را می‎‍دهند. مشارکت‌کنندۀ III-04 در این ‎‍باره می‎‍گوید:

«در همان اوایلی که از همسرم جدا شده‎‍ بودم، در یک مجلسی که افراد غریبۀ زیادی هم حضور داشتند، ناگهان یک خانمی بدون مقدمه شروع به نصیحتم کرد و گفت که گذشت کن و به زندگیت برگرد؛ در حالی که اصلاً موضوع را نمی‎‍دانست که همسرم مرا به‌زور طلاق داده‎‍ است، نمی‎‍دانم این دیگه چه جور حمایت و نصیحتی است».

از سویی روایت برخی از مصاحبه‌شوندگان، حکایت از آن دارد که تعدادی از آنان مرزهای وسیع‌تری را برای خود در نظر می‎‍گیرند و درنتیجه روابط گسترده‎‍تری در عرصۀ عمومی دارند. این گروه از زنان حمایت‌های بیشتری را از منابع حمایتی دریافت می‎‍کنند. مشارکت‌کنندۀ IIII-05 می‎‍گوید:

«چرا یک زن نتونه از دیگران درخواست کمک کنه، به نظرم اشکالی نداره. فقط مهم اینه که سعی کنه به خودش آسیبی وارد نکنه».

همچنین علی‌رغم اینکه مصاحبه‌شوندگان استراتژی‎‍های متفاوتی را در قبال حمایت‎‍هایی داشتند که از آنان می‎‍شد، فضای حمایتی خود را بر بی‌اعتمادی نسبت‌به افراد اطراف خود، فضای زندگی واقعی، فضای مجازی و به‌خصوص بی‌اعتمادی نسبت‌به مردان بنا کرده بودند. پر واضح است که چنین چارچوبه‎‍ای برایشان تداعی‌کنندۀ «ناامنی فضای حمایتی» را به‌همراه خواهد داشت.

 

  • مضمون چهارم: پیوندهای اجتماعی

داده‎‍های حاصل از مصاحبه با مشارکت‌کنندگان نشان داد در تجربۀ زیستۀ زنان سرپرست خانوار، یکی از مضامین اصلی، سطح پیوندها و مناسبات اجتماعی و درنتیجه تعامل آنان با دیگر اعضای جامعه است. روایت مصاحبه‌شوندگان از تجربۀ زیسته‎‍شان نشان داد که «همنوایی» و «کناره‎‍جویی» دو محور اصلی پیوندهای اجتماعی‎‍ آنان را تشکیل می‎‍دهند. مشارکت‎‍کنندۀ III-04 می‎‍گوید:

«محیط کارمان صمیمی هست، به همین دلیل با بعضی‎‍ها واقعاً صمیمانه دوست شدم، سعی می‎‍کنیم که به درد هم بخوریم».

تعدادی از مصاحبه‌شوندگان نیز بیان کردند که بعد از طلاق و یا فوت همسرشان، پیوندشان به‌خصوص با دوستانشان به‌طور چشمگیری افزایش یافته ‎‍است؛ زیرا این پیوند برای آنان در مواقع بحرانی به‌عنوان «ضربه‎‍گیر روانی» عمل کرده ‎‍است. مشارکت‌کنندۀ II-02 در این ‎‍باره می‎‍گوید:

«چند سال قبل مادرم از دنیا رفت و بعد از اینکه پدرم فوت کرد واقعاً حال خوبی نداشتم. اگر دوستانم کنارم نبودند نمی‎‍دونم دست به چه کاری می‎‍زدم».

این در حالی است که تعداد درخور توجه‎‍ای از مصاحبه‌شوندگان نیز روایت کردند که پیوند اجتماعی‎‍شان بعد از طلاق و یا فوت همسرشان، کاهش چشم‎‍گیری داشته است؛ زیرا از زنان و مردان اطراف خود بازخورد مناسبی را دریافت نکرده‎‍اند؛ درنتیجه به‌تدریج پیوندهای اجتماعی خود را گسسته و به «طردی اجتماعی درون‎‍زاد» دست زده‎‍اند. مشارکت‎‍کنندۀ IIII-03 می‎‍گوید:

«بعد از فوت همسرم، هرجا که می‎‍رفتم می‎‍دیدم که موقع برگشتن ساکم رو پر از لباس‎‍های کهنۀ خودشون می‎‍کنند و یا مثلاً مواد غذایی می‎‍دادند. با اینکه واقعاً فشار مالی داشتم ولی چند باری بهشون گفتم که نیازی ندارم، ولی می‎‍گفتند که ما برای ثوابش این کارها رو می‎‍کنیم؛ بنابراین تصمیم گرفتم که رفت و آمدم رو کم کنم».

به نظر می‎‍رسد که چنین زنانی در گسترۀ سنتی جامعه دچار نوعی تناقض ذهنی شده‎‍اند؛ از یک‌سو به‌شدت تحت فشار اقتصادی قرار دارند، از سوی دیگر عزت نفس خود را در معرض آسیب می‎‍بینند؛ درنتیجه دست به انتخاب «گسست از پیوندهای اجتماعی» می‎‍زنند؛ بنابراین هر‎‍گاه حمایت اطرافیان، به کاهش حرمت نفس و امنیت اجتماعی آنان منجر شود، ماحصل آن گسستن از پیوندهای اجتماعی است.

 نتایج این پژوهش نشان داد در حالی که تعداد زیادی از این زنان که دفعتاً و یا به‌تدریج ایفاگر نقش‎‍های دوگانۀ زنانگی/مردانگی شده‎‍اند و بیش از دیگر زنان به حمایت‎‍ نیاز دارند، همگام با قاعدۀ جهانی‌شدن شبکه‎‍های اجتماعی[29]، پیوندهای خود را به گروه‎‍هایی از فضای مجازی منتقل کرده‎‍اند. با این حال تناقضی که این پیوندها در جهان واقعی برایشان دارد، در فضای مجازی نیز پابرجاست، با این تفاوت که در فضای مجازی قدرت چانه‎‍زنی و انتخاب آنان افزایش یافته است و هرگاه که احساس کنند به حرمتشان و یا امنیتشان آسیب وارد می‌شود، قادرند گروه خود را ترک کنند. مشارکت‌کنندۀ I-03 می‎‍گوید:

«بعد از اینکه از همسرم جدا شدم، توی فضای مجازی چند نفر از دوستان دوران تحصیلم رو پیدا کردم. هرکدام به کاری مشغول شده‎‍ بودند. یکی از آنها تبلیغات شیرینی خانگی می‎‍کرد. وارد گروهم کرد و پس از مدتی برام سفارش می‎‍گرفت، اوایل که یاد نداشتم خودش به من یاد می‎‍داد، ولی بعد که راه افتادم خودم مستقیماً سفارش می‌گرفتم. همین باعث شد که بتونم ازنظر مالی خودم رو جمع و جور کنم».

از سوی دیگر مشارکت‎‍کنندۀ III-05 می‎‍گوید:

«چند وقت بود که از دوستان قدیمی‎‍ام خبری نداشتم تا اینکه به‌طور اتفاقی گروهی رو پیدا کردم که چند نفرشان آنجا بودند، اوایل از آمدنم به گروه راضی بودم، تا اینکه بعد از مدتی چند نفر از مردان گروه به صفحۀ شخصی‎‍ام پیام می‎‍دادند. احساسم این بود که ماندن در این گروه داره به امنیتم آسیب می‎‍زنه؛ بنابراین تصمیم گرفتم که بیام بیرون؛ چون تا بفهمند که زنی بی شوهر هستی، مزاحمت‎‍ها شروع میشه».

روایت مصاحبه‌شوندگان از تجربۀ زیسته‎‍شان در پیوندهای اجتماعی نشان می‎‍دهد زنان سرپرست خانواری که از تحصیلات بالاتری برخوردارند، قادرند با اطمینان بیشتری حمایت‎‍هایی را از فضای مجازی به دست آورند. پر واضح است که زنانی که مدارج تحصیلی بالاتری را کسب کرده‎‍اند، توانایی بالاتری در کاربرد مهارت‌های ارتباطی دارند. علاوه بر اینکه تحصیلات بالاتر، توان استفاده از نرم‌افزارها و اپلیکشین‎‍های بیشتری به فرد می‎‍دهد و درنتیجه قدرت او را در انتخاب و چانه‌زنی در فضای مجازی افزایش می‎‍دهد. از سویی بسیاری از زنان سرپرست خانوار به‌منظور درآمد‌زایی به تبلیغ در فضای مجازی نیاز دارند و هرچه سواد‎‍شان در استفاده از فضای مجازی بیشتر باشد، تبلیغات رسانه‎‍ای‌شان نیز مؤثر‎‍تر، سطح ارتباط با مخاطبان گسترده‎‍تر و دنبال‌کنندگان بیشتری در فضای مجازی برایشان فراهم است. مشارکت‎‍کنندۀ III-02 می‎‍گوید:

«از زمانی که تونستم یک تلفن همراه درست و حسابی بخرم، شروع کردم به تبلیغات به زبان انگلیسی برای ایرانیان خارج و درآمد خوبی پیدا کردم. چند تا گروه زدم و محصولات هنری‌ام رو که در اوقات فراغت می‌سازم را در آنها می‌فروشم».

با این حال چه در تجربۀ زیستۀ واقعی و چه در فضای مجازی، کلیدواژۀ اصلی برای آنان، «عدم امنیت» است. علاوه بر اینکه متغیرهای دیگری مانند گمنامی حمایت‌کننده و سستی نظارت بر شبکه‎‍های اجتماعی به عمیق‎‍ترشدن احساس عدم امنیتشان دامن می‎‍زند، بنابراین برایشان چاره‎‍ای نمی‎‍ماند به‌جز اینکه به‌سمت مؤسساتی مانند سازمان‎‍های دولتی و یا مردم‌نهاد[30] بروند که نظارت بیشتری بر عملکرد آنان حاکم است. این در حالی است که عمکلرد این سازمان‎‍ها نیز خالی از نقد نیست؛ زیرا اولاً نظر به اینکه رویکرد فعلی سازمان‎‍های فوق و به عبارت عام‎‍تر، نگرش‎‍های فرهنگی جامعه به‌سمت حمایت از این زنان در قالب کمک‎‍های خیریه‎‍ای است و دوماً به دلیل تکیه بر تفکر برنامه‎‍ریزان بالادست که آشنایی کافی با هزارتوی تجربۀ زیستۀ زنان سرپرست خانوار ندارند، حمایت‌ها بیشتر متمرکز بر کمک‌های مالی است. تعدادی از این زنان از حمایت‎‍های مالی، که می‎‍شوند، رضایت دارند. مشارکت‎‍کنندۀ II-05 می‎‍گوید:

«با پیگیری‎‍های که کردم توانستم یک وام نسبتاً خوبی از ادارۀ بهزیستی بگیرم و خونه‎‍ام را بازسازی کنم و حداقل از این بابت خیالم آسوده بشه».

و یا مشارکت‎‍کنندۀ IIII-05 می‎‍گوید:

«چند سال هست که شوهرم به‌علت تصادف نمی‎‍‎‍تونه کار کنه و الان هم تحت پوشش بهزیستی هستیم. یکی دو سال بعد یک وام خوداشتغالی تونستم بگیرم و با کمک دوستانم هم کمی پول جور کردم. تونستم یک ماشین بگیرم. وقت‎‍هایی که کارهای دیگه‎‍ام رو انجام دادم، می‎‍رم آژانس بانوان کار می‎‍کنم. خوب شد. هم وسیلۀ نقیلۀ خونه هست و هم کمک خرج خونه».

طراحان این گونه حمایت‎‍ها معتقدند که اعتبارات اندک و یا وام‎‍های کم و یا بدون بهره، زنان سرپرست خانوار را به‌لحاظ اقتصادی توانمند می‎‍کند و منزلت، اعتماد به نفس و توان چانه‎‍زنی آنها را در اجتماع افزایش می‎‍دهد و نیز معتقدند که به اعتبارات خُرد، صرفاً به‌منظور کاهش فقر و پایداری مالی نباید توجه کرد، بلکه این اقدام دارای ساختار حلزونی‌شکل قدرتمندی است که ازطریق نشانه‌گرفتن اهداف برنامه‎‍های برابری جنسیتی سبب توانمندسازی اقتصادی، سیاسی و درنهایت افزایش رفاه زنان سرپرست خانوار می‎‍شود؛ اما در مقابل، پژوهشگرانی مانند برایان (2020) معتقدند که این ابزارها و مساعدت‎‍ها به‌جای تأکید بر پس‎‍انداز و سرمایه‎‍گذاری بر اعطای وام استوار است. به عبارتی، به‌جای هدف‎‍گذاری استقلال مالی بیشتر برای زنان سرپرست خانوار، وابستگی آنان به اعتبارات را بیشتر کرده است که این امر به‌ویژه برای افراد فاقد سرمایه خطرناک است و حتی در شرایط بحرانی، شکل جدیدی از فقر، با عنوان «بحران بدهی یا بدهکاری» را خلق می‎‍کند. مشارکت‎‍کنندۀ I-04 در این باره می‎‍گوید:

«از وقتی که این وام سنگین رو برداشتم یکی از نگرانی‎‍هام اینه که چطور آخر ماه قسطم رو بدم. هرچند که سعی کردم همه رو پرداخت کنم، ولی باور کنید یک هفته به موعد قسطم مونده استرس دارم که چطور و از کجا پرداخت کنم. البته وام رو خرج بی‎‍خود نکردم و گذاشتم روی رهن خونه. ولی به هر حال این استرس همیشه با منه».

در این ارتباط مشارکت‌کنندۀ III-03 می‎‍گوید:

«حالا که فکرش رو می‎‍کنم، به این نتیجه می‎‍رسم که نباید وام می‎‍گرفتم و یا حداقل قبل از گرفتن وام باید فکری براش می‎‍کردم. یک سالی است که وام رو با معرفی بهزیستی از بانک گرفتم ولی فقط تونستم دو تا از قسط‎‍ها رو پرداخت کنم. وام هم خرج شده. موندم که چطوری قسط‎‍ها رو بدم».

بنابراین روایت‎‍هایی این چنین، بیانگر آن است که ارائۀ وام‎‍ها و اعتبارات خُرد، همواره سبب کاهش فقر و رفع محرومیت نشده و علاوه بر وابستگی زنان سرپرست خانوار، گاهی سبب ایجاد چالش‎‍ها و مسائل متعددی مانند بحران بدهی‎‍ها، هدررفت منابع مالی دولت و وابستگی فزآیندۀ متقاضیان شده ‎‍است. این در حالی است که نقد جدی بر این سازمان‎‍ها، فقدان طرحی هوشمندانه به‌منظور تقویت پیوندهای اجتماعی این زنان است.

 

 

جدول3- ادراک زنان سرپرست خانوار از حمایت اجتماعی

Table 3- Perception of female heads of the household from social support

مضامین

زیرمضامین

عبارت‌های مهم

حمایت‌های اجتماعی

حمایت مالی

حمایت ابزاری

حمایت اطلاعاتی

حمایت عاطفی

·                     دریافت کمک اقتصادی

·                     استفاده از ابزار دیگری برای معاش

·                     فراگیری فنون شغلی و شرکت در کارگاه

·                     دریافت مساعدت‌های عاطفی در هنگام ضرورت

خودارزشمندی

کاهش خودارزشمندی

اولویت‌بخشی به رفع نیازها

·                     احساس سرخوردگی در قبال دریافت حمایت

·                     شرمساری از دریافت خدمات حمایتی

·                     احساس رضایت از رفع نیاز

ادراک حمایت، براساس رفتار حمایت‌کننده

بی‌اعتمادی نسبت‌‌به مردان

تلاش برای حفظ‌ مرزهای شخصی خود

·                     حمایت مردان با هدف رفع نیازهای خود

·                     شکستن مرزهای خصوصی توسط مردان و زنان

ارتباط‎‍های اجتماعی

همنوایی

کناره‌جویی

·                     افزایش مناسبات

·                     طرد اجتماعی درون‌زاد

 

 

درمجموع تحلیل روایت‎‍ مشارکت‎‍کنندگان به شناسایی چهار مضمون دربارۀ منابع حمایت اجتماعی و چهار مضمون دربارۀ انواع حمایت‎‍های اجتماعی که ادراک می‎‍کنند و درنهایت سه مضمون دربارۀ پیامدهای حمایت‎‍های اجتماعی انجامید.

 

شکل 1- شبکۀ مضامین و زیرمضامین ادراک حمایت اجتماعی در زنان سرپرست خانوار

Fig 1- Network of themes and sub-themes of perception of social support in female heads of household

 

 

خلاصه و نتیجه‌ 

 مطالعۀ حاضر تجربۀ زیستۀ زنان سرپرست خانوار را از حمایت‎‍های اجتماعی، که دریافت می‎‍کنند، کاوش کرده و به چهار مضمون از این حمایت‎‍ها دست یافته است. نتایج این مطالعه نشان داد تقریباً همۀ مصاحبه‌شوندگان حمایت‌های اجتماعی را مثبت ارزیابی می‎‍کنند؛ با این حال این حمایت‎‍ها در طیفی گسترده ادراک می‎‍شود که یک سمت آن احساس رضایت به‌دلیل تأمین نیازهایشان و در سمت مقابل سرخوردگی و شرمساری وجود دارد. برای عده‎‍ای این حمایت‎‍ها موجب هتک حرمتشان می‎‍شود و به همین دلیل از دریافت آن اجتناب می‎‍کنند؛ اما عده‎‍ای دیگر نگاهی متفاوت دارند و نظر به اینکه به‌شدت به حمایت نیازمندند، آن را فرصتی برای خود فرض می‎‍کنند. فصل مشترک بیشتر آنان حفظ شرافت و نجابتشان است. براساس روایت مشارکت‌کنندگان، می‎‍توان نوع ادراکشان را استنباط کرد. این زنان در هنگام نیازمندی به فراخور موقعیتی که در آن قرار دارند، رفتارهای حمایت‌طلبانۀ متفاوتی را برمی‎‍گزینند؛ رفتارهایی که به تعبیر پارسونز[31]، در طیفی از آمیختگی تا تمایز قرار دارد (گی‎‍روشه، 1391). در این ‎‍باره تعدادی از مصاحبه‌شوندگان معتقد بودند که حمایت افرادی غیر از خانواده، می‎‍تواند آنان را در مظان اتهام قرار دهد؛ بنابراین از نزدیک‌شدن به هرگونه منبع حمایتی، که احتمال آسیب برایشان باشد، پرهیز می‎‍کردند. مضاف بر اینکه بی‌اعتمادی، بی‌ثباتی و مسموم‌بودن فضا، بر زندگی بیشتر آنان سایه انداخته و زمینۀ اجتناب از دریافت این حمایت‎‍ها را در نزد آنان فراهم آورده‎‍ است. روایت مصاحبه‌شوندگان از حمایت‎‍های دریافتی نشان داد از یک‌سو به‌شدت تحت فشار اقتصادی قرار دارند و از سوی دیگر عزت نفس خود را در معرض آسیب می‎‍بینند؛ درنتیجه دست به انتخاب «گسست از پیوندهای اجتماعی» می‎‍زنند؛ درنتیجه، وقتی که فرد به «طرد خواسته» و یا «ناخواستۀ» خویش دست می‎‍زند، به‌تدریج پیوندهای قبلی را هم می‎‍گسلد و از حمایت‎‍های احتمالی این پیوند‎‍ها نیز محروم می‌شود (Lavoic, 2016).

نتایج پژوهش حیدرخانی و همکاران (1395) تأکید می‎‍کند که اولاً دریافت حمایت عاطفی با سلامت روانی زنان سرپرست خانوار، رابطۀ مستقیمی دارد و ثانیاً حمایت ابزاری و احساسی در زنان احساسات متفاوتی را شکل می‎‍دهد. مشارکت‌کنندگان این پژوهش نیز روایت کردند که بعد از قبول سرپرستی و ایفای هم‌زمان نقش پدری و مادری و یا زن و شوهری، به چهار نوع حمایت مالی، عاطفی، اطلاعاتی و ابزاری نیاز دارند. با این حال به تعبیر کافمن (2020)، نوع حمایت‎‍هایی که اجتماع از یک زن سرپرست خانوار می‎‍کند، او را وادار می‎‍دارد که در ادراکشان از حمایت‎‍های چهارگانۀ فوق در نوسان باشند.

نتایج این پژوهش نشان داد ایفای نقش در دو ساحت زنانگی و مردانگی در مرتبۀ نخست آنان را به‌شدت حمایت‎‍های مالی و در مرحلۀ بعد به حمایت عاطفی نیازمند کرده ‎‍است؛ اما با توجه به اینکه زندگی و تجربۀ زیستۀ این زنان در ایران از یک تناقض ساختاری رنج می‎‍برد، آنان نیز برای دریافت این حمایت‎‍ها بین ماندن در کنار منابع حمایتی و یا رفتن از نزد آنان در نوسان‌اند؛ بنابراین دو محور اصلی «تلاش برای فاصله‎‍گیری» و «بازاندیشی رابطه‎‍ها»، بیشتر مناسبات اجتماعی آنان را برای دریافت حمایت پوشش می‎‍دهد. تعدادی به دلایلی، مانند اعتمادنداشتن تلاش می‎‍کنند تا از دیگران فاصله بگیرند و سطح ارتباطات خود را در این فضای آفت‌زده به حداقل برسانند و عده‎‍ای دیگر، نوعی بازاندیشی را در دریافت حمایت‎‍های اجتماعی ایجاد کرده، نگاه و قضاوت اطرافیان را نادیده گرفته و به دنبال رفع نیازهایشان‌اند.

مصاحبه‌شوندگان این پژوهش بر مسموم‌بودن رفتارهای حمایت‌کنندگان و به‌خصوص مردان، اعم از مردان خویشاوند و یا کارکنان ادرات متفق‎‍القولند. درنتیجه ترس از شکستن مرزهای شخصی است که بعضی از آنان را به تعبیر مینوچین (1981) به جدایی‎‍گزینی مجبور می‎‍کند (گلدنبرگ و همکاران، 1398)؛ به‌طوری که پیشنهاد هر‎‍گونه حمایتی را از سوی افراد غریبه و مخصوصاً مردان را در فضایی سرشار از ریسک و ناامنی تجربه می‎‍کنند؛ بنابراین برای این زنان اهداف حمایت‎‍کنندگان نیز در هاله‎‍ای از ابهام فرو رفته‎‍ است. در هر صورت «ارتباط با جنس مخالف»، چالش‌برانگیزترین بُعد دریافت کمک و حمایت برای این زنان است. روایت مصاحبه‌شوندگان نشان می‌دهد آنان را می‎‍توان در این زمینه به سه دستۀ کُندروها، میانه‎‍روها و تُندروها تقسیم کرد. اجتناب از دریافت حمایت، به‌دلیل ترس از برچسب‌خوردن، استراتژی کُندروها، ریسک‌کردن یا به عبارت عامیانه، «یواشکی» حکایت میانه‎‍روها و «بی‌توجه به حرف مردم»، سرانجام تندروهاست؛ اما آنچه فضای حمایتی تنگ را برای این زنان دو چندان می‎‍کند، نگرش‎‍های سنتی-مذهبی در فرهنگ‎‍های موجود در جامعه است؛ زیرا در چنین نگرش‎‍هایی تأکید زیادی بر شرافت، نجابت و حفظ مرزی‎‍های شخصی یک زن می‎‍شود.

یافته‎‍های این پژوهش نشان داد «همنوایی» و «کناره‎‍جویی» محورهای اصلی در پیوندهای اجتماعی‎‍ زنان سرپرست خانوار است. از یک‌سو برای تعدادی از مصاحبه‎‍شوندگان پیوندشان به‌عنوان «ضربه‎‍گیر روانی» عمل کرده ‌است، ولی پیوند اجتماعی‎‍ تعدادی از آنان نسبت‌به گذشته، کاهش چشم‎‍گیری داشته است؛ زیرا بازخورد مناسبی را دریافت نکرد‌ه‎‍اند. این در حالی است که بیشتر زنان سرپرست خانوار پیوندهایشان را به گروه‎‍هایی در فضای مجازی منتقل کرده‎‍اند، اما دغدغه‎‍های دنیای واقعی هنوز هم برایشان پابرجاست، با این تفاوت که فضای مجازی قدرت چانه‌زنی و انتخابشان را افزایش داده ‎‍است؛ درنتیجه تعدادی از آنان روی به‌سمت دریافت کمک و حمایت از سازمان‌های دولتی نهاده‎‍اند. سازمان‎‍هایی که محور حمایتشان کمک‎‍های مالی است و مسیری را برای رشد مناسبات اجتماعی این گروه از زنان پیش‌بینی نکرده‎‍‎‍اند؛ زیرا به تعبیر کولکارنی (2021) اساساً اعتبارات خُرد و یا وام‎‍های کم و یا بدون بهره، زنان سرپرست خانوار را خود به خود به‌لحاظ اقتصادی توانمند نمی‎‍کند. نتایج این پژوهش نیز نشان داد اعتبارات جزئی و وام‎‍های کم و یا بدون بهره، بدون برنامه‎‍ای مدون، وابستگی آنان را به اعتبارات بیشتر کرده و شکل جدیدی از فقر، با عنوان «بحران بدهی یا بدهکاری» را برایشان خلق کرده ‎‍است.

 

ملاحظات اخلاقی

این مقاله از رسالۀ دکتری نویسندۀ اول، در پردیس بین‎‍المللی ارس دانشگاه تهران به شمارۀ مصوبۀ 149856مورخۀ 8/3/1400 استخراج شده‎‍ است که کلیۀ اصول اخلاقی در پژوهش‌های انسانی در آن رعایت شده ‎‍است. در روند انجام این پژوهش هیچ‌گونه حمایت مالی از سوی افراد حقیقی و یا حقوقی صورت نگرفته ‎‍است. نویسندۀ اول دانشجوی دکتری، نویسندگان دوم و سوم، به‌ترتیب راهنمای اول و دوم و نویسندۀ چهارم مشاور رساله بوده‎‍اند. در انتها از سازمان بهزیستی، کمیتۀ امداد، بنیاد شهید و امور ایثارگران و دفتر امور زنان و خانوادۀ استانداری خراسان رضوی به‌جهت همکاری تشکر و قدردانی می‌کنیم. این در حالی است که قطعاً بدون همکاری زنان سرپرست خانواده، به‌عنوان شرکت‌کنندگان اصلی، انجام این پژوهش میسر نبود؛ از تمامی این زنان بزرگوار سپاسگزاریم.

 

تعارض در منافع

نویسندگان اظهار می‎‍دارند که پژوهش حاضر، تعارض منافعی با شخص یا سازمان خاصی ندارد.

 

[1] Precivilization

[2] Drive

[3] Family

[4] Affiliation

[5] Male Headed Households

[6] United Nations Fund for Population Activities(UNFPA)

[7] Female Headed Households

[8] Simone de Beauvoir

[9] Gender Oppression

[10] Welfare

[11] Gender &development

[12] Feminism

[13] Discourse

[14] Masculinity/Femininity

[15] Androcentrism

[16] Julka

[17] Varley

[18] Feminisation of poverty

[19] qualitative research

[20] Phenomenology

[21] Husserl

[22] Positivism

[23] Merleau-Ponty

[24] Sampling Criterion

[25] Maximum variation

[26] Spatial Social Segregation

[27] Colaizzi method

[28] Ensuring Rigor

[29] Social media

[30] Non governmental Organization (NGO)

[31] Parsons

References

افشانی، ع. ‎‍و فاتحی، ا. (1395). «توانمندی زنان سرپرست خانوار و عوامل اجتماعی ـ فرهنگی مرتبط با آن: مطالعۀ زنان زیر پوشش کمیتۀ امداد امام خمینی(ره) شهر تبریز»، ‎‍زن و جامعه، 7، (3)، 19-38.
امیرفریار، م.؛ فروزان، س. و حسینی، س. (1388). «بررسی سلامت روان زنان سرپرست خانوار تحت پوشش سازمان بهزیستی شهر تهران»، پژوهش اجتماعی، 2 (3)، 117-137.
پروندی، ع. و عارفی، م. (1398). «پیش‎‍بینی بهزیستی روان‌شناختی براساس امیدواری و حمایت اجتماعی ادراک‌شده در زنان سرپرست خانوار»، مطالعات زن و خانواده، 7 (2)، 89-114.  
جلیلیان، ن. و پاپ‎‍زن، ع. (1398). «موانع و محدودیت‎‍های موفقیت طرح‎‍های خودکفایی و کارآفرینی کمیتۀ امداد امام خمینی(ره)، مورد: زنان سرپرست خانوار دهستان هرسم، شهرستان اسلام‎‍آباد غرب»، اقتصاد فضا و توسعۀ روستایی، 8(24)، 65-78. 
حاجی‌حسنی، م. و اختیاری امیری، ر. (1400). «توانمندسازی زنان سرپرست خانوار استان چهار محال و بختیاری برای حضور در بازار کار»، مطالعات پلیس زن، 34(15)، 30-50.
حیدرخانی، ه.؛ حقیقتیان، م.؛ قنبری، ن. و پرندین، ش. (1395). «بررسی تأثیر ابعاد مختلف حمایت اجتماعی بر سلامت اجتماعی زنان سرپرست خانوار در مناطق روستایی شهرستان کرمانشاه»، مطالعات توسعۀ اجتماعی- فرهنگی، 5(2)، 31-57.
رفعت‎‍جاه، م. و ربیعی، م. (1395). «مطالعۀ تجربۀ ایفای هم‌زمان نقش شغلی–خانوادگی در زنان سرپرست خانوار با تأکید بر زنان دست‎‍فروش مترو»، رفاه اجتماعی، 16(62)، 143-186. 
روشنی، ش.؛ تافته، م.؛ خسروی، ز. و خادمی، ف. (1399). «شرایط تأثیرگذار بر وضعیت زندگی زنان سرپرست خانوار در ایران و راهکارهای کاهش آسیب‌ها»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 9 (3)، 693-717.
زارع، ر. و صفری دشتکی، م. (1398). «طراحی و تبیین مدل پارادایمی کارآفرینی اجتماعی با رویکرد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار (مطالعة موردی: کمیتة امداد امام خمینی(ره) استان فارس)»، زن در توسعه و سیاست، 17(1)، 147-171.
سعید‎‍منش، م. و مداینی، ل. (1398). «اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر افسردگی و اضطراب و تاب‌آوری زنان افسردۀ سرپرست خانوار شهر تهران»، مطالعات ناتوانی، 9(5)، 1-9.  
سعیدیان، ف. و نیلی، م. (1391). «بررسی تأثیر آموزش ابراز وجود بر سازگاری اجتماعی و خودپندارۀ مثبت زنان سرپرست خانوار»، مطالعات روان‌شناسی بالینی، 2(6)، 1-26.  
سفیری، خ.؛ احیایی، پ. و مرکزی، آ. (1399). «بررسی جامعه‌شناختی احساس طردشدگی زنان در بین خانواده‌های زن سرپرست تحت پوشش ادارۀ بهزیستی شهر مشهد». مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، 18(1)، 65-104.
سید شریفی، م.؛ نوابی‎‍نژاد، ش. و فرزاد، و. (1398). «مقایسۀ اثربخشی رویکرد هیجان‎‍مدار و طرح‌وارۀ درمانگری بر خودکارآمدی والدگری مادران سرپرست خانواده». علوم روان‌شناختی، 18(76)، 407-415.  
شادی‎‍طلب، ژ. و گرایی‎‍نژاد، ع. (1383). «فقر زنان سرپرست خانوار»، پژوهش زنان، 1(8)، 49-70.  
شالچی، س. و عظیمی، م. (1398). «مطالعۀ زنانه‌شدن فقر در ایران 1365 تا 1395». پژوهش زنان، 10(2)، 113-142.
شعبانی‎‍ورکی، ب. و کاظمی، ص. (1389). «پژوهش کیفی؛ روش یا بوش»، راهبرد فرهنگ، 19(54)، 33-58.
شیانی، م. و زارع، ح. (1398). «فراتحلیل مطالعات زنان سرپرست خانوار در ایران»، مطالعات جامعه‎‍شناسی، 26 (2)، 67-97.
صادقی، ر. و ولدوند، ل. (1394). «جنسیت و مهاجرت: تحلیل جامعه‎‍‏شناختی تفاوت‌های جنسیتی در مهاجرت‏های داخلی در ایران»، جامعه‎‍شناسی معاصر، 4(7)، 55-78.   
عاطفی ‎‍هنزنی، ق.؛ شکربیگی، ع. و احمدی، ا. (1400). «تدوین مدل سلامت اجتماعی براساس حمایت اجتماعی و اعتماد اجتماعی در زنان سرپرست خانواده»، مطالعات ناتوانی، 11(34)، 1-10.
غلامی، س.؛ احمدی، س. و محمدی، ح. (1398). «تأثیر آموزش برنامۀ سبک زندگی اسلامی بر میزان آگاهی از مؤلفه‌های سبک زندگی و تغییر الگوی رفتاری خانواده در زنان سرپرست خانوار». زنان و خانواده، 14(74)، 7-22.
فروزان، س. و بیگلریان، ا. (1382). «زنان سرپرست خانوار: فرصت‌ها و چالش‌ها». پژوهش‎‍نامۀ زنان، 1(5)، 203-234.
قدیری معصوم، م. و احمدی، ا. (1394). «سازه‎‍های مؤثر بر موفقیت صندوق‎‍های اعتبارات خرد در توانمندسازی اقتصادی زنان روستایی شهرستان فیروزکوه»، پژوهش‎‍های جغرافیای انسانی، 47(4)، 752-772.
قربانی، ف.؛ انصاری، ح. و محسنی، ر. (1398). «فراتحلیل جامعه‌شناختی نیازها و اولویت‌های زندگی زنان سرپرست خانوار با تأکید بر احساس امنیت اجتماعی». مطالعات امنیت اجتماعی، 10(57)، 1-37.
قنبری، م. (1396). «مرلوپونتی و گردش دیالکتیکی پدیدارشناسی». شناخت، 76(10)، 147-168.
کرمخانی، ش.؛ شکربیگی، ع. و رحمانی خلیلی، ا. (1399). «تحلیل تجربۀ زیستۀ زنان سرپرست خانوار از زلزلۀ استان کرمانشاه». زن در توسعه و سیاست، 18(3)، 431-462.
گلدنبرگ، ا. و گلدنبرگ، ه. (1398). خانواده‌درمانی، ترجمۀ حمیدرضا حسین‌شاهی براواتی و سیامک نقش‌بندی، تهران: روان.
گی، ر. (1391). جامعه‌شناسی تالکوت پارسونز، ترجمۀ عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: نی. 
مجدآبادی، ا.؛ نیک پیما، ن.؛ حضرتی گنبد، س.؛ نوری، ف. و نوعی محمدباقر، ا. (1398). «کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار در ایران: یک مطالعۀ مروری»، پژوهش پرستاری ایران، 11(62)، 58-65. 
معیدفر، س. و حمیدی، ن. (1386). «زنان سرپرسـت خـانوار: نگفتـه‎‍هـا و آسـیب‎‍هـای اجتمـاعی»، علوم اجتماعی، 32(15)، 130-145.  
ملاابراهیمی، ع. و روشنفکر، ا. (1388). «نگرشی بر حضور زنان لبنانی در عرصۀ فرهنگی»، پژوهش‎‍نامۀ زنان، 1(2)، 107-117.  
مهارتی، ی. و دادخواه، م. (1399). معرفی و ارزیابی نظریه مطالعات فرافرهنگی هافستد. مجله راهبرد فرهنگ، 13(50)، 199-225.
موسوی جهان‌آبادی، ع.؛ طیبی، ز.؛ مهرام، ب. و مدرس غروی، م. (1397). «الزامات و چالش‎‍های اجرایی و اخلاقی پژوهش با کودک: ارائۀ نمونۀ الگوی مشارکتی برای پژوهش در حوزة جنسیت»، تفکر و کودک، 9 (1)، 115-146.
میری، ه.؛ زنجانی، ح. و ذالقدر، خ. (1398). «مقایسۀ تأثیر حمایت‌های اجتماعی بر سلامت اجتماعی زنان سرپرست و غیرسرپرست خانوار شهر مشهد». علوم روان‌شناختی، 18(84)، 2295-2302.
نازک‎‍تبار، ح.؛ ملانیا جلودار، ش. و حسینی درونکلایی، س. (1394). «تحلیلی بر نوسازی و کارکرد خانواده در استان مازندران»، مطالعات زن و خانواده، 3(2)، 121-149.  
نامنی، ا.؛ کشاورز افشار، ح.؛ حیدری، ح. و فطوره‎‍چی، ش. (1398). «اثربخشی تلفیق دو رویکرد واقعیت‌درمانی و معنادرمانی به شیوۀ گروهی بر کیفیت زندگی و سازگاری روان‌شناختی زنان سرپرست‌ خانوار»، پژوهش‎‍های کاربردی روان‌شناختی، 10(1)، 83-96. 
نصیری، ف. و عبدالملکی، ش. (1395). «تبیین ارتباط حمایت اجتماعی ادراک‌شده با کیفیت زندگی با نقش میانجی استرس ادراک‌شده در زنان سرپرست خانوار شهر سنندج»، جامعه‎‍شناسی کاربردی، 27(4)، 99-116.   
ویسانی، ی.؛ دل‎‍پیشه، ع.؛ سایه‌میری، ک.؛ نادری، ز. و سهراب‎‍نژاد، ع. (1393). «ارتباط کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار با وضعیت اقتصادی-اجتماعی آنان»، مددکاری اجتماعی، 3(1)، 27-33.  
همایی، ر. و سیاحی، م. (1399). «اثربخشی آموزش توانمندسازی فردی برخودکارآمدی، کارآفرینی و انسجام خانواده در زنان سرپرست خانوار». زن و جامعه، 11(44)، 289-308.
همتی، ر. و کریمی، ز. (1397). «زنان مطلقه و تجربۀ سرپرستی خانوار: یک پژوهش کیفی (نمونۀ موردی زنان مطلقۀ سرپرست خانوار شهر فارسان)»،  پژوهش‎‍نامۀ زنان، 9(24)، 181-211.  
یوسفی، ع. (1388). «تأملی بر مرزبندی اجتماعی فضای شهری مشهد: طبقه‎‍بندی منزلتی نواحی شهر مشهد»، علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، 2(14)، 61-91.
 
References
Allison, G., and Dodson, B. (2010). Urban advantage or Urban penalty? A case study of female-headed households in a South African city. New York: National Center for Biotechnology Information, U. S. National Library of Medicine Press.
Afshani, S.A.R., and Fatehi, E. (2017). An investigation of socio-cultural factors influencing women householder abilities in the city of Tabriz.Women and Society, 7(27), 19-38 [In Persian].
Amirfaryar, M., Forozan, S., and Hosseini, S. (2009). Study on the mental health of women heads of households covered by the welfare organization of Tehran. Social Research Journal. 2(3), 117-137. [In Persian]
Atefi-Hanzani, A., Shekarbeigi, A., and Ahmadi, A. (2021). Development of social health model based on social support and social trust in women heads of family. Journal of Disability Studies, 11 (34), 1-10 [In Persian]
Auspurg, K., Iacovou, M., and Nicoletti, C. (2017). Housework share between partners: Experimental evidence on gender-specific preferences. Journal of Social Science Research, (66), 118-139.
Bem, S.L. (1981). Gender schema theory: A cognitive account of sex typing. Journal of Psychological Review, 88(4), 354-364.
Bryan, L. (2020). Women’s support networks: A review of the literature. Journal of Women & Aging, 32(1), 1-16.
Bryan, L.A., Fitzpatrick, J., Crawford, D.W., and Fischer, J.L. (2001). The role of network support and interference in women's perception of romantic, friend, and parental relationships. Sex Roles, 45, 481-499.
Cohen, S., and McKay, G. (1984). Social support, stress and the buffering hypothesis: A theoretical analysis. In A. Baum, S. E. Taylor, & J. E. Singer (Eds.), Handbook of psychology and health (pp. 253-267). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Chen, F., Bao, L., Lin, Z., Zimmer, Z., Gultiano, S., and Borja, J. (2017). Double burden for women in mid-and later life: evidence from time-use profiles in Cebu, the Philippines. Journal of Ageing and Society, 38(11), 2325-2355.
Dinella, L.M., Fulcher, M., and Weisgram, E.S. (2019). Sex-typed personality traits and gender identity as predictors of young adults’ career interests. Journal of Archives of Sexual Behavior, 43(3), 493-504.
Donnelly, K., and Twenge, J.M. (2017). Masculine and feminine traits on the Bem Sex-Role Inventory, 1993–2012: A cross-temporal meta-analysis. Sex Roles, 76(9-10), 556-565.
Czarniawska, B., Cwikla, M., and Pałasz, M. (2021). Posthumanism and management. non-human, more-than-human, and posthuman organizing. Culture Management, 23(1), 111-116.
Forozan, S., and Biglerian, A. (2001). Women head of household: opportunities and challenges. Women's Journal, 1 (5), 203-234 [In Persian].
Gay, R. (2011). Talcott parsons sociology, Trans by. Abdul-Hossein Nikgohar, Tehran: Ney. [in Persian]
Ghanbari, M. (2017). Merleau-ponty and dialectical turn of phenomenology. Journal of Recognition, 10(1), 147-168 [In Persian].
Gholami, S., Ahmadi, S., and Mohammadi, H. (2018). Effect of teaching Islamic lifestyle program on the level of awareness of lifestyle components and changing the family behavior pattern in female heads of the household. Women and Family Quarterly, 14 (74), 7-22 [in Persian]
Ghorbani, F., Ansari, H., and Mohseni, R.A. (2019). Sociological meta-analysis of the needs and priorities of the lives of female headed households with an emphasis on the sense of social security, Societal Security Studies, 10(1), 1-37. [In Persian]
Goldenberg, I., and Goldenberg,  H. (2016). The therapeutic family, translated: Hamid Reza HosseinShahiBarvati and SiamakNaqshbandi, Tehran: Ravan. [In Persian]
Haji Hasani, M., and EkhtiariAmiri, R. (2021). Empowering women heads of households in chaharmahal and bakhtiari province for participate in labor market. Women Police, 15(34), 29-50 [In Persian].
Hemmati, R., and Karimi Z. (2018). Divorced Women and Family Supervision Experience: A Qualitative Study (Case study: divorced family-headed women of Farsan. Women Studies, 9(24), 181-211. [In Persian]
Heydarkhani, H., Hekhritian, M., Ghanbari, N., and Parandin, S. (2015). Investigation of the effect of different dimensions of social support on the social health of women heads of households in rural areas of Kermanshah. Journal of Social and Cultural Development Studies. 5 (2), 31-57 [In Persian]
Homaei, R., and Sayyahi, M. (2021). The effectiveness of individual empowerment training on Self-efficacy, entrepreneurship and family cohesion in female heads of the household of Ahvaz. Quarterly Journal of Woman and Society, 11(44), 289-308. [In Persian]
Hupcey, J. E. (1998). Clarifying the social support theory– research linkage. Journal of Advanced Nursing, 27(6), 1231– 1242.
Jafari, A., Jafari, S., and Hosseini, S. (2016). Effectiveness of psychological empowerment in reducing anxiety and improving the executive functions of women with addicted husbands. Culture Quarterly of Counseling and Psychotherapy. 8(32), 89-109 [In Persian]
Jalilian, N., and Popzen, A. (2018). Obstacles and limitations to the success of the self-sufficiency and entrepreneurship projects of the Imam Khomeini (RA) Relief Committee, the case of women heads of households in Harsam district, Islamabad Gharb city, Space Economy and Rural Development Quarterly. 8(24), 65-78 [In Persian]
Julka, N. (2019). Social support and education groups for single mothers: a randomized controlled trial of a community-based program. Canadian Medical Association Journal, 173(12), 145-165.
Karamkhani, S., Shekarbeigi, A., and Rahmani, E. (2020). Analysis of lived experience of female-headed households from Kermanshah earthquake. Woman in Development & Politics, 18(3), 431-462. [In Persian]
Kaufman, G., and White, D. (2020). What makes a good job? gender role attitudes and job preferences in Sweden. Journal of Gender, 32(4), 279-294.
Kulkarni, V.S. (2021). Women’s empowerment and microfinance: An Asian perspective study. Journal Occasional Paper, 13, 1-42
Lavoie, M. (2016). Crisis financia, distribution de renda e reflação pelos lazáros. Cadernos do Desenvolvimento, 10 (16), 147–170.
Lips, H. M. (2020). Sandra bem: Naming the impact of gendered categories and identities. Sex Roles, 76(9-10), 627-632.
Majd-Abadi, A., Nikpeyma, N., Hazrati Gondad, S, .Noori, F., and Noei Mohammad-Bagher, E. (2019). Quality of life of head-of-household women iniran: a review study. Iranian Nursing Research,14 (5), 58-65 [In Persian].
Maharati, Y., and Dadkhah, M. (2020). A review on Hofstede Culture’s Consequences study. Strategy for Culture, 13(50), 199-225 [In Persian].
Minuchin, S. (1981). Family therapy techniques. Harvard University Press.
Miri, H. S., Zolghadr, K., and Qasemi A. (2020). A comparison of the effect of social support on the social health of female - headed and non - headed households in mashhad. Journal of Psychological Science, 18(84), 2295-2302. [In Persian]
Moidfar, S., and Hamidi, N. (2013). Women head of the household: unsaid and social damage. Social Sciences Letter, 15(33), 131-158 [In Persian].
Molla Ebrahimi, E., and RoshanFakhr, A. (2008). An attitude towards the presence of Lebanese women in cultural fields. Women In Culture And Art (Women's Studies), 1(2), 107-117 [In Persian].
Moussavi Jahanabadi, A.S., Tabibi, Z., Mahram, B., and ModaresGharavi, M. (2019). The comprehension of femininity in private and public realms by 3 to 6-year-old children in Mashhad. Journal Of Social Sciences, 15(2), 305-343 [In Persian].
Nameni, E., Keshavarz, H., Heydari, H., and Fatoorchi, S. (2019). The effectiveness of combining reality therapy and logo therapy approaches on the quality of life and psychological adjustment of female householders. Applied Psychological Research, 10(1), 83-96 [In Persian].
Narayana, N., Nair, M. K. S., and Legwale, O.C. (2015). Factors determining savings of women-headed households in botswana. International Journal of Economic Issues, 8(2), 55-62.
Nasiri, F., and Abdulmaleki, Sh. (2015). Explaining the relationship between perceived social support and quality of life with the mediating role of perceived stress in women heads of households in Sanandaj. Journal of Applied Sociology, 27 (4), 116-99 [In Persian]
Naz-Tabar, H., Melania Jolodar, S., and Hosseini Doronkalai, S. (2014). An analysis of the modernization and functioning of the family in Mazandaran province. Women and Family Studies Quarterly, 3 (2), 121-149 [In Persian]
Parvandi, A., and Arefi, M. (2018). Prediction of psychological well-being based on hope and perceived social support among women-headed households. Woman and Family Studies, 2(14), 89-114 [In Persian].
Procidano, M., and Heller, K. (1983). Measures of perceived social support from friends and from family: Three validation studies. American Journal of Community Psychology, 11(1), 1-24.
Qadiri Masoum, M., and Ahmadi, A. (2014). Effective structures on the success of microcredit funds in the economic empowerment of rural women in Firouzkoh. Human Geography Research Quarterly, 47 (4), 752-772 [In Persian].
Rafatjah, M., and Rabiei, M. (2016). Studying the experience of playing the role of the job - family by female-headed households with an emphasis on subway female peddlers. Refahj.16 (62), 143-186 [In Persian].
Rowshani, S., Tafte, M., Khosrav, Z., and Khademi, F. (2020). Effective conditions on female-headed households’ life in iran and solutions to reduce injuries. Quarterly Journal of Social Studies and Research in Iran, 9(3), 693-717 [In Persian].
Sadeghi, R., and Valadvand, L. (2015). Gender and migration: A sociological analysis of gender differentials in internal migration in Iran. Contemporary Sociological Research, 4(7), 55-78 [In Persian]
Saeidmanesh, M., and Madayeni, L. (2019). Mindfulness-based cognitive therapy on depression, anxiety and resilience of depressed female –headed households in Tehran. Disability Studies. 9(1), 1-8 [In Persian].
Safiri, K., Ehyaei, P., and Markazi, A. (2020). Sociological study of the sense of exclusion in female-headed households supported by welfare office in Mashhad. Women's Studies Sociological and Psychological, 18(1), 65-104. [In Persian]
Seyyed Sharifi, M., NavabiNezhad, S., and Farzad, V. (2019). Comparison of the effectiveness of emotional - focused and schema therapy approach on the self-Efficacy of parenting in mothers of the household head, Journal of Psychological Science, 18(76), 407-415 [In Persian].
Saedyan, F., and Nili, M.R. (2011). Investigating the effect of self-expression training on social adjustment and positive self-concept of women heads of households. Clinical Psychology Studies, 1(5), 1-26 [In Persian].
Shabani-Verki, B., and Kazemi, S. (2010). Qualitative research, Rosh or Bush. Culture Strategy Quarterly, 19 (54), 33-58 [In Persian].
Shadi-Talab, J., and Gara-Najad, A. (2002). Poverty of female household heads. Women's Research Quarterly, 1 (8), 49-70 [In Persian].
Shalchi, S., and Azimi, M. (2019). The feminization of poverty in Iran In the last three decades. Women Studies, 10(28), 113-142 [In Persian].
Shiyani, M., and Zare, H. (2020). A meta-analysis of female-headed household studies in Iran. Sociological Review, 26(2), 67-97 [In Persian].
Tariq Bashir, D., and Singh, R. (2018). Working conditions of female-headed households in jammu and kashmir, with special reference to district budgam. International Journal of Research & Review, 24, 153-163.
Varley, A. (2016). Women heading households: Some more equal than others?. Journal World Development, 24(3), 505-520.
Veisani, Y., Delpisheh, A., Sayehmiri, K., Shahbazi, N., Naderi, Z., and Sohrabnejad, A. (2014). Relationship between socioeconomic status and quality of life in the female-headed households. Socialworkmag, 3(1), 27-33 [In Persian].
Wood, W., and Eagly, A.H. (2019). Two traditions of research on gender identity. Journal of Sex Roles, 73(11-12), 461-473.
Yousefi, A. (2009). Thinking about the social demarcation of the urban space of Mashhad: status classification of the districts of Mashhad city. Journal of Social Sciences of Ferdowsi University of Mashhad, 2 (14), 61-91 [In Persian]
Zare, R., and Safari Dashtaki, M. (2019). Design of a social entrepreneurship paradigm model with an approach to empowerment of female household heads, imam khomeini relief foundation, fars province (Case Study: The Imam Khomeini relief foundation of fars province. Woman in Development and Politics, 17(1), 147-171 [In Persian].
Journal of Applied Sociology
Volume 34, Issue 1 - Serial Number 89
Journal of Applied Sociology, Vol. 34, Issue 89, No. 1, Spring 2023
April 2023
Pages 113-138

Files

Share

How to cite

Statistics