Scrutinizing Generation Z's Interpretation of Social Justice: A Case Study in Khomeinishahr, Iran

مقدمه و بیان مسئله

اصطلاح عدالت اجتماعی به توزیع عادلانۀ منابع اجتماعی بین همۀ مردم و نیز برابری و انصاف در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اشاره دارد. این اصطلاح بر ابزارهایی تمرکز دارد که جوامع منابع خود را که شامل کالاهای مادی و همچنین مزایای اجتماعی، حقوق و حمایت‌ها است، ازطریق آنها تخصیص می‌دهند (Chapin, 2017).  این مفهوم و چیستی آن از دیرباز دغدغۀ انسان‎ها بوده و اندیشمندان علوم مختلف را در پی فهم چیستی آن به کنکاش واداشته است. جدل بر سر مفهوم عدالت اجتماعی و چگونگی اجرا و پیاده‎سازی آن در سطح جوامع مختلف منجر به پیدایش نظریه‏های مختلف در این زمینه شده است.

در کشور ما هم مفهوم عدالت اجتماعی مناقشه‌برانگیز بوده ‎است و بحث‎های مختلفی را در جوامع علمی، سیاسی و در بطن جامعه به‎دنبال داشته است. ندیری و شکوری (1390) اذعان می‎کنند که اثر تفاوت نسلی در برداشت از عدالت اجتماعی بیشتر از سایر مؤلفه‎هایی نظیر جنسیت، طبقه و تحصیلات است. نتایج پیمایش بنیاد ایپسوس[1]  در میان 29 کشور بیان می‎کند که جوانان بیشتر از نسل‏های قبل از خود باور دارند که نابرابری موضوع مهم کشورشان است. آنها همچنین فکر می‎کنند که جنسیت‎ خودشان از یکی گروه‎هایی است که امروزه با بیشترین تبعیض روبه‎رو است. باور به اینکه موفقیت شخصی وابسته به شایستگی و تلاش است، بیشتر در میان نسل‎های قدیمی‎تر رایج است تا میان نسل‎های جوان و کمترین میزان این باورمندی در میان نسل Z است. همچنین نسل Z بیشتر از نسل‎های پیش از خود به تبعیض علیه زنان تأکید دارد (Taylor, 2024). براساس تعربف فرهنگ لغت کمبریج^[2] نسل Z به متولدین اواخر دهۀ 1990 میلادی و اوایل دهۀ 2000 میلادی اطلاق می‏شود. میلر^[3](1992) و سوییفت^[4] و همکاران (1995) به ‎نقل از ویسر^[5](2001) دربارۀ اهمیت پژوهش دربارۀ ادراک و نگرش به عدالت اجتماعی عنوان می‎کنند که تلاش برای درک تجربی از عدالت اجتماعی به توسعۀ مفهوم عدالت اجتماعی کمک می‌کند. چنین تلاشی نه‌تنها مطلوب است، بلکه درواقع در توسعۀ نظریۀ عدالت اجتماعی به‌عنوان راهنمای عمل برنامه‌ریزی ضروری است.

1. باتوجه‌به اینکه این باورتوسط بنیاد ایپسوس در کشورهای مختلف بررسی شده و جهانی است می‌توان آن را به جامعۀ هدف این پژوهش نیز تعمیم داد که برداشت نسل‎ها در شهر بررسی‌شده هم متفاوت است؛ بنابراین، دراین پژوهش تفسیر نسل z از مفهوم عدالت واکاوی شده است. شناخت و فهم چیستی مفهوم عدالت اجتماعی در میان نسل Z می‎تواند به مددکاران ‌اجتماعی، جامعه‌شناسان، برنامه‌ریزان و سیاست‎گذاران کمک کند که در برنامه‎ها، اقدامات و سیاست‌های خود به نگرش شهروندان نسل جدید به عدالت اجتماعی توجه کنند تا از این طریق بتوانند ضمن برنامه‎ریزی‎های دقیق‎تر و مبتنی بر شواهد، مشارکت شهروندان را در این برنامه‎ها و سیاست‏ها جلب کنند و به این سبب، موجب کارایی بیشتر و بهتر این برنامه‎ها و سیاست‎ها شوند و درنهایت بتوان به عدالت تصدیق‌شدۀ این نسل به‎عنوان شهروندان نوظهور دست ‎یافت. پژوهش حاضر، تجربه‎های نسل Z را از عدالت اجتماعی بررسی می‎کند، تفسیر ایشان را از مفهوم عدالت اجتماعی واکاوی می‎کند و درنهایت راهکارهای ایشان‌ را برای دستیابی به عدالت اجتماعی در سطح جامعه مطالعه می‎کند.
2.  
3. چارچوب مفهومی

هگل[6]، عدالت را آن‎ چیزی می‎داند که دولت می‎گوید. در مقابلِ او برتراند راسل[7]، هیوم[8] و ویلی[9] اکثریت را ملاک قرار داده‎اند و بیان کرده‎اند که عدالت چیزی است که وجدان جمعی یا اکثریت قاطع مردم، آن را عدالت بداند. راسل می‎گوید عدالت امری است که اگر اجرایی شود، کمترین نارضایتی را ایجاد کند (کاتوزیان، 1386). معنای عدالت نزد مردم تا آنجا اهمیت دارد که ارسطو[10] (1358) تفاوت دیدگاه مردم از عدالت را یکی از دلایل مهم انقلاب‌ها برمی‎شمارد و بیان می‎کند که گرچه همۀ مردم در ضرورت برابری نسبی و دادگری هم‌عقیده هستند، ولی از دادگری و برابری معنای یکسانی را درک نمی‎کنند.

4. مرکز عدالت اجتماعی و اقتصادی[11] (2005) بیان می‎کند که اصطلاح عدالت اجتماعی بیانگر عدالت اقتصادی نیز هست و عدالت اجتماعی را این‎گونه تعریف می‎کند: «فضیلت اخلاقی است که ما را به سمت تعاملات انسانی سازمان یافته‎ای که به آن نهاد می‌گوییم، هدایت می‎کند. هنگامی که نهادهای اجتماعی به شکل عادلانه سازمان یافتند، امکان دستیابی به چیزی را می‎دهند که هم از دید فردی و هم در ارتباطمان با دیگران برایمان مفید است. همچنین عدالت اجتماعی بر عهدۀ یکایک ما مسئولیت فردی قرار می‎دهد تا با دیگران برای ایجاد و بهبود نهادهایمان به‌عنوان ابزاری برای رشد شخصی و اجتماعی همکاری کنیم.» (گلیکن، 1392).
5. بنا به نظر راسینسکی[12] (1987) عدالت در نظر اندیشمندان به چهار شکل است: نخست توزیع براساس شایستگی یا فردگرایی اقتصادی؛ دوم، توزیع ب اساس انصاف؛ سوم، توزیع براساس نیاز و چهارم، توزیع براساس توزیع برابر (سالارزاده امیری و حسینی، 1387).
6. مطابق نظر جان استوارت میل عدالت اجتماعی یا عدالت توزیعی یعنی اینکه جامعه باید رفتار یکسان با تمام کسانی داشته باشد که شایستگی یکسانی دارند (غنی‎نژاد، 1379). کینگزلی دیویس[13] و ویلبرت مور[14] (1945) نظریۀ خود را در چارچوب کارکردگرایی بیان کردند. دیویس و مور وجود قشربندی در جوامع و دلیل رتبه‌بندی متفاوت در نظام پاداش‌ها را در یک جامعه بیان می‎کنند. دیویس و مور دو معیار را برای تعیین میزان پاداش‎هایی معین کردند که به موقعیت‎های خاص تعلق می‏گیرد: 1- اهمیت کارکردی وظیفه (نادربودن موقعیت ازنظر کارکردی و میزان وابستگی سایر موقعیت‏ها به این موقعیت)؛ 2- کمیابی افراد مستعد در انجام وظیفه یا میزان آموزش لازم. درنتیجه قدرت و امتیاز یک موقعیت به دلیل اهمیت کارکردی و کمیابی پرسنل در دسترس برای آن موقعیت خاص است (هورست، 1398). در جامعه‎ای که در آن رقابت آزاد وجود دارد، افرادی که منابع یکسانی به جامعه می‎دهند، در برابر آن دستمزدی دریافت می‎کنند. هرچقدر فرد منابع بیشتر و ارزش بیشتری به کارفرمای بالقوه بدهد، خدمت و دستمزد بیشتری را تقاضا می‏کن. (هورست، 1398 به نقل از Thurow, 1969; Leftwich, 1977)؛ بنابراین، عواملی مانند آموزش، مهارت‎ها و هوش، مؤلفه‎های بهره‎وری هستند که در تعیین دستمزدهای فرد نقش مهمی دارند (هورست، 1398 به نقل از Thurow, 1969).

ارسطو (1358) در کتاب سیاست خود، مفهوم عدالت توزیعی را بیان می‎کند. به دید ارسطو، عدل توزیعی این است که افراد در جامعه نباید مطلقاً برابر باشند، بلکه باید متناسب با سهم ایشان در خدمت به اجتماع شایستگی ایشان تعیین گردد. ارسطو خدمت به جامعه را فضلیت محسوب می‎کند و هرگونه معیار دیگر در تعیین شایستگی افراد برای برخورداری از مناصب حکومتی را بی‌اعتبار می‌شمارد. رویکرد توزیع پاداش‎ها و مزایا بر طبق انصاف، توزیع را به استحقاق‎هایی مرتبطت می‌سازد که از کنش‎هایی نظیر کار سخت سرچشمه گرفته باشد (سالارزاده امیری و حسینی، 1387). مطابق با نظر آدامز[15] (1963) یک موقعیت منصفانه موقعیتی است که برون‎داد افراد با درون‎داد آنها متناسب باشد. افراد در سازمان و جامعه درون‎دادهای خود را ازقبیل سطح تحصیلات و استعداد با برون‎دادی که به دست می‎آورند، ازقبیل ترفیع و میزان درآمد با افراد دیگر در موقعیت‎ها، سازمان‎ها و جوامع دیگر مقایسه می‎کنند و اگر در این مقایسه دریابند که بین برون‎داد و درون‎داد آنها و دیگران تناسب وجود ندارد، احساس بی‎عدالتی خواهند کرد (سالارزاده امیری و حسینی، 1387). این‎ حالت با نظریه‎های محافظه‌کارانه ازقبیل نظریۀ سرمایۀ انسانی و کارکردگرایی منطبق است که عنوان می‎کنند که افراد باید آنچه را از جامعه برداشت کنند که به ‎آن می‎دهند (هورست، 1398).

مطابق رویکرد سوسیالیستی عدالت اجتماعی، عدالت اجتماعی آن است که همۀ مردم در هر وضع و شرایطی که هستند و به هر شکلی که در جامعه عمل می‎کنند و هر استعدادی که دارند، باید عیناً همانند یکدیگر زندگی کنند و هرکس باید به اندازۀ استعدادش کار کند، ولی باید به اندازۀ نیازش درآمد داشته باشد. درواقع ملاک توزیع در جامعۀ اتوپیایی مارکس، نیازهای افراد است و نه شایستگی‎هایی که مبتنی بر استعداد طبیعی به ‌دست می‌آورند (سالارزاده امیری و حسینی، 1387). جان رویمر[16] (1382) در کتاب برابری فرصت، این اعتقاد را بیان می‌کند که باید عرصۀ بازی هم‌سطح گردد؛ به‎این معنا که جامعه باید آنچه را که در توان دارد، در راستای هم‎سطح‌کردن عرصۀ بازی به‎کار گیرد و منظور از آن، ایجاد موقعیتی در جامعه است که در آن همۀ افراد از فرصت‎های برابر برخوردار باشند. وی معتقد است هم‎سطح‌کردن عرصۀ بازی مستلزم این است که کمبود کسانی را که از سبدهای پست‏تری از منابع درونی برخوردار هستند با یک پیمانۀ اضافی از منابع بیرونی جبران شود (حاتمی‌نژاد و راستی، 1385). جان رالز[17] (2009) یکی از نظریه‌پردازانی است که بر اصل نیاز تأکید زیادی دارد. هدف رالز ارائۀ مفهومی از عدالت است که نظریۀ مشهور قرارداد اجتماعی را بسط و اعتلا دهد. او این‌گونه بیان می‎کند که اصول عدالت اجتماعی برای ساختار اساسی جامعه موضوع توافق اولیه است.

7. رالز دو اصل را برای عدالت نام می‎برد:

• هر شخص باید در دسترسی به گسترده‎ترین نظام جامع آزادی‎های اساسی حق برابر داشته باشد، به‎گونه‎ای که آزادی با دیگران منافاتی نداشته باشد (اصل آزادی) (هزارجریبی، 1390). آزادی‎های اساسی که رالز در نظر دارد، همان آزادی‌های اساسی هستند که نوعاً در رویکرد لیبرالی به فلسفۀ سیاسی می‎توان یافت؛ حق رأی و حق اشتغال در مناصب عمومی، آزادی بیان و اجتماعات، آزادی اندیشه، آزادی وجدان و آزادی شخصی که شامل آزادی از سرکوب روانی و آسیب جسمانی می‎شود (اسحاقی و احمدیه، 1399).
  8. 2- نابرابری‎های اجتماعی و اقتصادی به‎گونه‎ای سامان یابند که از این نابرابری‎های اجتماعی و اقتصادی: الف) محرومین بیشترین نفع را داشته باشند (اصل تفاوت)؛ ب) به مشاغل و مناصبی متصل باشند که ازنظر فرصت در شرایط برابر و منصفانه به روی همه گشوده باشند (اصل فرصت برابر).
  9. از دیدگاه رالز، اصل آزادی بر اصل دوم اولویت دارد. یعنی آزادی تعریف‌شده در اصل اول را نمی‎توان فدای منافع اجتماعی و اقتصادی کرد (هزارجریبی، 1390). رالز همچنین معتقد است که توزیع نابرابر منابع به این دلیل است که چنانچه منابع به‌طور برابر توزیع شود، افراد با توانایی‎های زیاد خود کار نخواهند کرد و درنتیجه منابع کمتری ازطریق مالیات‎ها دردسترس فقیرترین افراد قرار خواهد گرفت (فابر (1390) به نقل از اسحاقی و احمدیه، 1399). رالز با این توصیف، درحقیقت برای برابرکردن فرصت‎ها امتیازاتی به برخی افراد مستعد می‎دهد تا بتواند بیشترین سود را (ازطریق مالیات‎ها) برای افراد کم‎توان ایجاد کند و این‌گونه اصل برابری فرصت را به اصل تفاوت ترجیح و در اولویت قرار می‎دهد و پذیرش اصل تفاوت راهی برای رسیدن به فرصت برابر شناخته می‎شود (اسحاقی و احمدیه، 1399).
  10. برداشت عدالت به معنای مساوات‌طلبی را در اندیشۀ روسو[18]، مارکس[19] و انگلس[20] می‎توان مشاهده کرد (افروغ، 1390). زاهدی‎اصل (1400) به نقل از قابل (1383) یکی از تعابیر عدالت از نگاه مددکاری جامعه‎ای را ایجاد فرصت‎های برابر و برطرف‌کردن یا کاهش فاصله‎ها و متعادل‌کردن زندگی برمی‎شمرد. همچنین از نگاه فمینیسم[21]، یکسان‌انگاری جنسی ارزش پایۀ عدالت است (واعظی، 1383). بنابر نظر بهیمراو رامجی آمبدکار[22] عدالت اجتماعی دارای سه مؤلفۀ آزادی، برابری و برادری است. اولین جزء، آزادی است. دومین مولفۀ عدالت اجتماعی برابری است. این بدان معناست که همۀ انسان‌ها از یک ذات هستند، همۀ انسان‌ها باهم برابر هستند و همه از حقوق اساسی و آزادی برابر برخوردار هستند. سومین مؤلفۀ عدالت اجتماعی برادری است. به نظر او، فردگرایی همیشه وجود دارد و موجب هرج‌و‌مرج در جامعه می‎شود؛ زیرا افراد به دلیل منافع خاص خود به‌گونه‏ای رفتار می‎کنند که منفعت دیگران را نادیده می‎گیرند و درنتیجه یک خود غیراجتماعی و حتی ضداجتماعی ایجاد می‎کنند. ولی در مقابل، در اصل برادری، فرد را وادار می‎کند که خود را با خیر و صلاح دیگران بشناسد؛ درنتیجه خود را در حال رقابت و مبارزه با دیگران نمی‎بیند و این برادری است که از ایجاد هرج‌ومرج در جامعه جلوگیری می‎کند و به حفظ نظام اخلاقی در میان انسان‌ها کمک می‎کند (Block-4 Social Justice, 2018).

برایان ترنر[23] (1986) در کتاب برابری خود چهار نوع برابری اساسی را مشخص می‎کند که عبارت‌اند از:

• برابری انسان‎ها: دیدگاهی‎است که بیان می‎کند اساساً همۀ ما یکسان هستیم و در جایگاه انسان از ارزش برابری برخوردار هستیم؛
• برابری فرصت‎ها: باوری است که دسترسی به غایات ارزشمند را برای همۀ انسان‎ها آزاد قلمداد می‎کند؛ یعنی هر فردی توانایی رسیدن به موقعیت‎های ارزشمند را دارا است و مانعی بر سر راه او قرار ندارد؛
• برابری شرایط: دیدگاهی است که بیان می‎کند همه از موقعیت نخستین یکسانی برخوردار هستند یا به عبارت دیگر امکانات رشد و دسترسی به موقعیت‌ها برای همه به‎صورت برابر فراهم است؛
• برابری نتایج یا پیامدها: یا به‌عبارتی‌دیگر برابری درآمدها که رادیکال‎ترین و احتمالاً مناقشه‌برانگیزترین نوع برابری است و منظور از آن، نتایج و درآمد برابر برای همۀ افراد است (به نقل از هورست، 1398).

علاوه‌بر تعاریف فوق، برخی از اندیشمندان حوزۀ عدالت اجتماعی دیدگاهی مرکب به عدالت اجتماعی داشته‌اند؛ برای نمونه، دیوید میلر[24] سه اصل را برای عدالت اجتماعی نام می‎برد: نخست، عدالت براساس نیاز‎ها به معنای توزیع منابع مادی براساس نیازها با تأکید بر نیازهای اساسی؛ دوم، عدالت براساس حقوق به معنای تساوی در برابر قانون و رعایت حقوق انسان‎ها و سوم، عدالت براساس شایستگی‎ها به معنای آنکه هرکس در جایگاه و موقعیتی قرار بگیرد که شایستگی آن‎ را دارد (زاهدی‎اصل، 1400 به نقل از سیم‎بر، 1378).

11. با مرور بر نظر‎یه‏های موجود در باب عدالت اجتماعی می‎توان گفت که دیدگاه‎های مختلف و گاهی متضاد دراین‎باره وجود دارد که ناشی از زاویه‏های متفاوت نگرش به مبحث عدالت اجتماعی ‎است. اقتصاددانان و نظریه‎‏پردازانی که دیدگاهی اقتصادی به عدالت اجتماعی دارند، تأکید بیشتری بر شایستگی و فردگرایی دارند. در مقابل، جامعه‎شناسان و متخصصین اجتماعی دیدگاهی جمع‏نگر به عدالت اجتماعی دارند و مصلحت عمومی را مقدم بر مصلحت شخصی قلمداد می‎کنند. این دید‎گاه‎ها را براساس وجه افتراق آنها می‎توان در چهار پارادایم توزیع برابر، توزیع براساس نیاز، توزیع براساس شایستگی و توزیع براساس انصاف طبقه‎بندی کرد. همچنین براساس نظر ترنر (1986) می‎توان گفت که عدالت اجتماعی در چهار بخش مختلف بررسی می‎شود: عدالت در ارزش‌گذاری انسان‎ها، عدالت در شرایط اولیۀ رشد، عدالت در دسترسی به فرصت‎های رشد و درنهایت عدالت در دستیابی به پیامدها و نتایج.
12. معمولاً یک نسل را با عنوان گروه سنی بیان می‌کنند که شامل افرادی هم‎سن است که در مکانی مشابه زندگی می‎کنند و دارای تجربه‎های زندگی، تاریخی و اجتماعی مشابه هستند (دلخواه و همکاران، 1399 به نقل از Mannheim, 1970). مطابق بر تعاریف دیکشنری کمبریج، «بیبی‎ بومر‎ها[25]» افرادی هستند که در دوران ازدیاد ولادت‎ها پس از جنگ جهانی دوم بین سال‎های 1947 تا 1960 میلادی به دنیا آمده‎اند. پس از آن، نسل X هستند که به متولدین دهۀ 1960 و 1970 میلادی اشاره دارد. نسل Y افرادی هستند که در دهۀ 1980 میلادی و اوایل دهۀ 1990 میلادی متولد شده‌اند و در ادامه، نسل Z در اواخر دهۀ 1990 میلادی و اوایل دهۀ 2000 میلادی پا به عرصۀ ظهور گذاشت. براساس یافته‎های کاتز[26] و همکاران که از سال 2017 با نسل Z مصاحبه کرده‎ است، ویژگی‎های این نسل را این‎گونه بیان می‎کنند: به‎طور معمول نسل Z افرادی خودمحور[27] هستند که عمیقاً به دیگران اهمیت می‎دهند؛ برای جامعه‌ای متنوع تلاش می‎کنند؛ بسیار مشارکتی و اجتماعی هستند؛ برای انعطاف‌پذیری، ارتباط، اصالت و رهبری غیرسلسله‌مراتبی ارزش قائل هستند و درعین‌حال نگران مسائل به‌ارث‌رسیده‎ای مانند تغیرات اقلیمی هستند و به کاری که دربارۀ آن مسائل باید انجام شود، نگرش عمل‎گرایانه‎ای دارند. آنها تسهیلات اولیه با ابزارهای دیجیتال قدرتمند ایجاد کرده‎اند که به آنها امکان می‎دهد که به خود متکی باشند. ازآنجایی‌که می‎توانستند از سنین کودکی دربارۀ مردم و فرهنگ‎های سراسر جهان بیاموزند، احترام بیشتری برای تنوع و اهمیت هویت‌پذیری متحصربه‌فرد خود قائل هستند. آنها بیشتر از افراد نسل‎های مسن‎تر قوانین و قدرت را زیر سؤال می‎برند؛ زیرا آنها عادت دارند، آنچه را پیدا کنند که خودشان نیاز دارند (De White, 2022).
13.  
14. مروری بر مطالعات پیشین

تاکنون پژوهش‌های بسیاری در رابطه با احساس و ادراک عدالت اجتماعی صورت پذیرفته ‌است؛ بااین‌حال، خلأ پژوهشی مستقل در رابطه با برداشت نسل Z از عدالت اجتماعی احساس می‎شود.

15. دشتیاری و همکاران (1400) بیان می‎کنند که درجۀ انگیزش اجتماعی عدالت اجتماعی در بین زنان متفاوت است و آنها با دو مقولۀ تقدیرگرایی و مطالبه‌گرایی نوع حساسیتشان را به برقراری عدالت اجتماعی بیان می‎کنند. زنان همچنین با دو مقولۀ هسته‎‌ عدالت اجتماعی را تفسیر می‎کنند: 1- عدالت اجتماعی انصاف‎‌گرایانه که در توزیع منابع، لیاقت و شایستگی افراد را لحاظ می‌کند؛ 2- عدالت اجتماعی مساوات‎‌گرایانه که زن را طفیل مرد و جامعه تفسیر می کند. طاهری و همکاران (1394) بیان می‏کنند که رابطۀ مثبتی بین عدالت اجتماعی ادراک‌شده از سوی مردم و تسهیلات ویژۀ فرزندان شاهد و ایثارگر وجود دارد؛ به این معنا که کاهش یا افزایش هرکدام از متغیرهای مستقل، بر میزان عدالت ادراک‌شدۀ مردم تأثیر دارد. مردم ارائۀ تسهیلات ویژه همچون تسهیلات رفاهی، بهداشتی و آموزشی را حق قانونی فرزندان شاهد و ایثارگر می‎دانند، ولی دربارۀ ایجاد فرصت‎های شغلی توسط دولت برای آنها دچار شک و تردید هستند. ذوالفقاری و حسن‎زمانی (1393) بیان می‎دارند که میان نگرش به عدالت اجتماعی و نوع دین‎داری دانشجویان رابطه وجود دارد، به‎گونه‎ای که دین‎داری عقلانی‎تر و متجددانه‎تر دانشجویان، نگرش لیبرالیستی‎تری به عدالت اجتماعی را برای آنها به همراه داشته است و برعکس دین‎داری سنتی‌تر، منجر به نگرش سوسیالیستی‎تر دانشجویان به عدالت اجتماعی شده است. همچنین جنس و سن افراد در شکل‌گیری نگرش آنها مؤثر بوده‌ است، به‎گونه‎ای که زنان نگرش سوسیالیستی‎تری از مردان به عدالت اجتماعی دارند و افزایش سن با نگرش‎های لیبرالیستی افراد رابطۀ مستقیمی داشته است و درمجموع ازنظر نوع نگرش، دانشجویان مطالعه‌شده نگرشی رالزی به عدالت اجتماعی داشته‎اند. ندیری و شکوری (1390) عنوان می‎کنند که اثر تفاوت نسلی در برداشت از عدالت اجتماعی بیش از جنسیت و طبقه و تحصیلات است؛ یعنی مطابق نظر جامعه‌شناسان معرفت رویدادهای مختلفی چون انقلاب، جنگ و توسعه به‌عنوان رخدادهای عینی مختلف، ارزش های مختلفی را به وجود آورده‎اند که نسل‎های در سن جامعه‌پذیری خود را از نسل‌های دیگر متفاوت ساخته‎اند. میرسندسی (1389) بیان کرده است که مردم عدالت تک‌بُعدی مبتنی بر یکی از اصول استحقاق یا نیاز را تأیید نمی‎کنند، بلکه اعتقاد دارند نظریۀ عدالت باید مجموعی از هر دو اصل باشد. صدیق سروستانی و دغاقله (1387) بیان می‎کنند که ادارک شهروندان با هیچ‌کدام از تعریف‎های مرورشده مطابقت ندارد، بلکه سازه‎ای چندبُعدی است و احساس می‎کنند که عدالت در دوران معاصر در سطح جامعه تحقق نیافته‎ است. چن[28] و تانگ[29] (2021) عواملی را که بر نگرش مددکاران اجتماعی در تایوان نسبت‌به عدالت اجتماعی تأثیر می‌گذارد، بر روی نمونه‌ای متشکل از 276 مددکار اجتماعی بررسی کردند. یافته‎ها نشان می‎دهد که سال‏ها تجربۀ کاری، آموزش حقوق بشر و مشارکت قبلی در اعتراضات اجتماعی عوامل مهم تعدیل‌کنندۀ حمایت از عدالت اجتماعی هستند. ما[30] و همکاران (2022) اشاره می‎کنند که مردم تمایل دارند از سیستم باور ذهنی خود برای مشاهدۀ عدالت اجتماعی استفاده کنند. همچنین افکار عمومی به‌طورکلی بیشتر بر عدالت توزیعی و کمتر بر عدالت رویه‎ای تمرکز دارد. همچنین تعداد فزاینده‎ای از جوانان توجه بیشتری به فرایندهای سیاست‌گذاری و عدالت‌رویه‌ای نشان دادند. کوهن^[31](2019) عنوان می‎کند که سطوح زیادتر نابرابری دستمزد درک‌شده با اعتقاد ضعیف‎تر (قوی‏تر) به اصول شایسته‌سالارانه (غیرشایسته‌سالارانه) در تعیین دستمزد افراد مرتبط است. همچنین آن دسته از افرادی که سطح زیادی از نابرابری دستمزد را درک می‌کنند، تمایل بیشتری به حمایت از سیاست‌های توزیع مجدد و مالیات‌های تصاعدی دارند. درمجموع، یافته‎های وی نشان می‌دهد که سطوح زیاد نابرابری دستمزد درک‌شده پتانسیل تضعیف مشروعیت نتایج بازار را دارد. پژوهش ایم[32] (2014) نشان می‌دهد که نابرابری شدید درآمد روستایی_شهری در چین منجر به نابرابری بزرگ منطقه‌ای_آموزشی و سطوح آموزشی پایین‌تر در مناطق محروم منجر به گرایش‌های روانی_اجتماعی محافظه‌کارانه ساکنان شده است و دیدگاه تساهل‌گرایانه‎ای به نابرابری دارند. همچنین اقتدارگرایی و گرایش به برتری اجتماعی بر نگرش به نابرابری و بازتوزیع تأثیر می‌گذارد. همچنین، آموزش تأثیر بسیار مهمی در ایجاد تفاوت در الگوهای تمایل روانی_اجتماعی روستاییان و شهرنشینان دارد.
16. تاکنون تحقیقاتی در رابطه با عوامل مرتبط با ادراک و احساس عدالت اجتماعی انجام و ارزیابی شده‎اند و عوامل مختلفی نظیر جنسیت، سن، تحصیلات، دین‎داری و... را مؤثر بر احساس و ادارک عدالت اجتماعی دانسته‎اند. ندیری و شکوری (1390) اثر تفاوت نسلی در برداشت از عدالت اجتماعی را بیشتر‏ از مؤلفه‏های دیگر بیان می‏کند. صدیق سروستانی و دغاقله (1387) و میرسندسی (1389) نیز به تفاوت شناخت مردم از مفهوم عدالت اجتماعی با نظریه‎ها و دیدگاه‎های موجود اشاره نموده‎اند. باتوجه‌به تحقیقات صورت‌گرفته و با وجود‎ پژوهش دربارۀ تفاوت نسلی در ادراک از عدالت اجتماعی، تاکنون پژوهشی اختصاصی دربارۀ تفسیر نسل Z از مفهوم عدالت اجتماعی صورت نگرفته ‎است.
17.  

روش

18. پژوهش پیش ‎رو مطالعه‎ای کیفی با روش پدیدارشناسی است که در سال 1402 در خمینی‎شهر اصفهان انجام گرفته‎ است. این شهر به این دلیل انتخاب گردیده ‎است که محل زندگی پژوهشگر بوده و به دلیل قرابت فرهنگی پژوهشگر با جامعۀ آن موجب کاهش مقاومت مشارکت‎کنندگان در امر جمع‎آوری داده‏ها می‎شده ‎است. معیار ورود باتوجه‌به تعریف نسل Z در فرهنگ لغت کمبریج، و معادل‌سازی آن متولدین 1377 الی 1387 تعیین گردیدند. به‌منظور نمونه‎گیری، روش نمونه‎گیری در دسترس و هدفمند و با حداکثر تنوع استفاده شد. برای حفظ تنوع در نمونه‌گیری تلاش شد که مشارکت‎کنندگان از اقشار و محلات مختلف شهر باشند که فرهنگ و پایگاه‎های اجتماعی و اقتصادی متفاوت را پوشش دهند. همچنین مشارکت‌کنندگان از میان متولدین تمامی سال‎های بازۀ زمانی اشاره‌شده و با جنسیت متفاوت انتخاب شدند. جمع‎آوری داده‎ها تا دستیابی به اشباع ادامه یافت که درنهایت، با انجام 16 مصاحبۀ عمیق این امر محقق شد. مشخصات شرکت‎کنندگان در این پژوهش به این‎شرح است:

جدول 1- مشخصات مشارکت‌کنندگان

Table 1- Participants’ characteristics

باتوجه‌به راهبرد و رویکرد پژوهش، ‎برای گردآوری داده‎ها از روش مصاحبۀ عمیق استفاده شد. این مصاحبه‎ها به‌صورت رودررو در مکان‎های عمومی نظیر پارک انجام گرفت و آن ‎دست از مشارکت‎کنندگانی که به دلایل مختلف حاضر به مصاحبۀ حضوری نبودند، به‎صورت صوتی و بر بستر شبکه‏های اجتماعی مصاحبه انجام شد که هر مصاحبه در حدود 20 الی 45 دقیقه به‎طول انجامید. پژوهشگر با این سؤال که «چه تجربه‏ای از رویایی با عدالت دارید» فرایند مصاحبه ‎را شروع کرد و در ادامه سؤالاتی نیز درخصوص چیستی عدالت و همچنین راهکار آنها برای گسترش عدالت در جامعه مطرح نمود. مشارکت‎کنندگان با آگاهی و رضایت کامل در این پژوهش شرکت و رضایت خود را شفاهی در بدو مصاحبه اعلام نمودند. درصورت نارضایتی هیچ‏گونه تهدید یا تطمیع درخصوص جلب مشارکت آنان صورت نگرفت. برای حفظ محرمانگی، اطلاعات هویتی افراد اخذ نگردید و اسامی غیرواقعی برای آنان استفاده شده است. نخست متن مصاحبه‎ها در نر‌م‎افزار Microsoft Word تایپ و پیاده‎سازی شده و سپس، برای پیشبرد سریع‎‌تر و دقیق‎تر فرایند تحلیل از نرم‎افزار MAXQDA 2020 استفاده شده ‌است. در فرایند تحلیل ابتدا ازطریق کدگذاری، مفاهیم اولیه استخراج شد. سپس با خوانش چندبارۀ متن مصاحبه‏ها و مفاهیم استخراج‌شده و حصول اطمینان  از صحت و شیوایی مفاهیم، مفاهیم مشابه درهم ادغام شدند. پس ‎از آن الگوهایی را در میان کدهای استخراج‌شده شناسایی نمودند و مقوله‎ها شکل داده شدند. درنهایت، مقوله‌های مشابه با یکدیگر مضامین اصلی را تشکیل دادند.

20. به‌منظور اعتمادپذیری و حفظ اطمینان از درستی فرایند پژوهش و یافته‏ها چهار معیار اعتبارپذیری، انتقال‌پذیری، قابلیت اطمینان و تأییدپذیری استفاده شده‏اند. به‌منظور تأیید اعتبارپذیری پژوهش، صدای مشارکت‎کنندگان به‌صورت کامل و شفاف ضبط شده ‎است که امکان مرور آ‏نها را فراهم می‎سازد و پس از تایپ مصاحبه‏ها به‌منظور اطمینان از درستی موارد تایپ‌شده فایل مصاحبه‏ها مجدداً بازبینی شد. همچنین‎ مفاهیم برداشت‌شده از گفته‎های مشارکت‎کنندگان، به خودشان منتقل شد تا اطمینان حاصل شود که مفاهیم درستی از صحبت‎های ایشان استخراج شده است. در این پژوهش تلاش شده است تا به‌منظور انتقال‌پذیری پژوهش، شرایط و مشخصات پژوهش به‌صورت شفاف ارائه شود. همچنین‎ مشخصات مشارکت‎کنندگان ذکر شده است که با حداکثر تنوع در سن، جنس و از محلات مختلف شهر با پایگاه‏های اجتماعی-اقتصادی متفاوت انتخاب شده‎اند. از مفاهیم گویا و شفاف استفاده شده است تا معنای مشترکی را برای همۀ افراد تداعی کند. برای اطمینان‌پذیری، داده‎های خام با اجازۀ مشارکت‌کنندگان ثبت و ضبط شده و امکان بازبینی و مرور آنها در تمامی فرایند تحلیل برای پژوهشگر فراهم بوده ‎است و درنهایت به‌منظور تأییدپذیری پژوهش، امکان صحت‎سنجی یافته‏ها و دسترسی خوانندگان به رویۀ کدگذاری و نحوۀ استنتاج مفاهیم، مفاهیم مستخرج و مضامین در ادامه ذکر گردیده است. پیش ‏از آغاز فرایند گرد‎آوری داده‎ها پژوهشگر با واکاوی سوگیری‎های خود، از دخول آنها به فرایند گرد‏آوری و تجزیه‌و‌تحلیل داده‏ها پیشگیری کرد. تمامی فرایند پژوهش و همچنین‎ تجزیه‌و‌تحلیل داده‎ها با نظر متخصصین پژوهش کیفی به‌عنوان اساتید راهنما و مشاور پایان‎نامه صورت پذیرفته ‎است.
21.  
22. یافته‎ها
23. در ابتدا داده‌های پژوهش بررسی شدند که 45 مفهوم بدون تکرار استخراج شد. از این 45 مفهوم، 9 مقولۀ فرعی و درنهایت 3 مقولۀ اصلی طبقه‎بندی شد که در ادامه به تفصیل به هریک پرداخته شده است.

جدول 2- مفاهیم، مقوله‎های فرعی و مقوله‎های اصلی

Table2- Concepts, subcategories and main categories

تجربۀ تبعیض

24. تجارب فردی، بسترساز شکل‌گیری تفسیر افراد از پدیده‏ها و وقایع است. تجارب مشارکت‎‌کنندگان نیز موجب شکل‏گیری نگرش آنان به عدالت اجتماعی شده ‎است. نسل مطالعه‌شده در پاسخ به سؤال «تجربۀ شما در برخورد با عدالت چیست؟» تجارب تبعیض‎آمیزی را در محیط خانواده، در اقتصاد و همچنین حین تحصیل بیان کردند.

جدول 3- تجربۀ تبعیض

Table 3- Discrimination experience

26.                  

27.                تجربۀ اقتصادی تبعیض

28. مشارکت‏کنندگان هرچند که هنوز به‎طور کامل درگیر مسائل اقتصادی نشده‎اند، ولی تبعیض‎ها را در حوزۀ اقتصاد نیز تجربه کرده‎اند. برابری دستمزد با ‎وجود شایستگی متفاوت از‎جملۀ این تجارب است که ناقض اصل استحقاق ثانویه است. یکی از مشارکت‎کنندگان دراین‏باره می‎گوید:

«من سطح تجربه و علم و همه چیم تو همون حیطه‎ای که کار می‎کردم از یکی بالاتر بود و کسی که هیچ تجربه‎ای توی این کار نداشت و هیچ سابقه‎ای نداشت، دقیقاً حقوقامون برابر بود.» (سهیل، 21ساله)

همچنین مشارکت‎کنندگان تبعیض‎ها را در پایگاه اجتماعی_اقتصادی تجربه می‎کنند، به‎گونه‎ای که میثم 16ساله می‎گوید:

«[دوستام] خودشونو بالا می‌گیرند. انگار تو زیردستشی. (با خنده) من همیشه پایینی بودم.»

مشارکت‎کنندگان در بحث معیشت نیز تجربه‎هایی از مشکلات خود بیان می‎کنند. طاها 20 ساله بیان می‎کند:

29.               «الان مثلاً دوتا دندونام خرابه. نمی‌شه درست کنم. بابام می‌گه درست کن، ولی خب خودم زورم می‌شه. خب سه‎میلیون‎ونیم از کجا بیارم.»

30.                تجربۀ تبعیض در خانواده

خانواده نیز به‌عنوان اولین محیطی که آدمی در آن ورود می‎کند، رفتار تبعیض‎آمیز را از خود نشان می‎دهد. این تبعیض گاه از نوع تبعیض جنسی است و گاه بدون این نوع تبعیض پدیدار می‎شود. رعنا 19ساله می‎گوید:

«خب. وقتی بابام فهمید که دخترم، بعد خب دختر دوست نداشت. وقتی که به دنیا اومدم، سرم نیومد تو بیمارستان. بعد اینو خودمم چند سال بعد فهمیدم که خاله‎هام بهم گفتند. بعد خب وقتی که 7 سالم بود، داداشم به دنیا اومد. وقتی داداشم به دنیا اومد، خوب قطعاً رفت سرشو خیلی خوشحال بود. بعد این خودش یه بی‌عدالتیه که هر وقت بحثش میاد، این یاد من می‌افته.»

31. مرضیه 15ساله هم تجربه‎ای را از تبعیض مادربزرگ خود بین نوه‎ها بیان می‎کند و می‎گوید:

«من خودم از وقتی که یادم میاد یا خانوادمو شناختم، این تبعیض رو احساس کردم و ناعدالتیه به‎نظر من و هرچه قدرم می‌گذره بیشتر می‌شه. مثلاً تفاوت یه مادربزرگ بین نوه‎هاش که رو من هم خیلی تأثیر گذاشت. و این ناعدالتی رو من خیلی احساس کردم. بین من و شخصی که هم‎‏سنم بود، هم‎جنسم بود، زیبایی و رنگ پوستش با من در یک ‎حد بود، تفاوت قائل می‌شد؛ درصورتی‌که این کار اشتباه بود و من این ناعدالتی کوچک رو تا الان هم احساس کردم و واقعاً ضربه‎های بزرگی رو به آدم وارد می‌کنه.»

آزادی‌های دختران مقولۀ دیگری است که رفتار تبعیض‌آمیز خانواده را به همراه داشته‎ است و دختران با محدودیت‎هایی مواجهه هستند. الناز 23ساله دراین‌باره می‎گوید:

«در مورد این [تجربۀ تبعیض] باید بگم که مثلاً تو خانوادۀ ما بین دختر و پسر یکم فرق گذاشته ‎می‌شه. نه که مثلاً ازلحاظ محبت و دوست‌داشتن و اینا مثلاً بگند آره پسرا رو بیشتر دوست داره، نه. ازنظر آزادی؛ مثلاً آزادی که پسر داره، دختر نداره.»

محمد 23ساله هم معتقد است که در خانواده‎ها رفتار تبعیض‌آمیزی با دختران می‌شود و آزادی آنها محدود می‎گردد. وی بیان می‎کند:

«خیلی موقع‌ها بوده که خیلی از تایمایی که بیرون بودیم، خیلی از دوستایی که داریم، حسرت داشتن که آقا چرا شما الان بیرونید، ولی ما نمی‌تونیم. مثلاً پسری می‌تونی بیرون باشی، ولی ما نمی‌تونیم.»

32.                 

33.                تبعیض در محیط آموزش

34. بارزترین تجربۀ مشارکت‎کنندگان از تبعیض، تجارب رخ‌داده در محیط‎های آموزشی اعم از مدرسه و دانشگاه است که در این میان، سهمیه‎های کنکور پررنگ‎ترین تجربۀ ناخوشایند ایشان است. مشارکت‎کنندگان تبعیض اساتید میان دانشجویان، قوانین تبعیض‌آمیز دانشگاه علیه دختران و تبعیض دانشگاه میان دانشجویان بومی و غیربومی را در دانشگاه تجربه کرده‎اند. همچنین از نتیجه‎گرابودن سیستم آموزشی بدون در نظر گرفتن فرایند، تجارب ناخوشایندی را بیان می‎کنند. الهام 20ساله تجربۀ خود از کنکور را این‎گونه بیان می‏کند:

«برای کنکور بود که خیلی حس شد. این‎ بود که کنکور داشتیم. من و دوستم به یک اندازه درس خوندیم، تست زدیم و تلاشمونو کردیم. بعد از اینکه کنکور دادیم، هر دومون رتبه‎هامون به یک ‎اندازه شده‎ بود، ولی چون دوستم از امتیاز برخوردار بود، چند رقم از کنکورش افتاد و از دانشگاه شهرکرد، انتتقالی گرفت به اصفهان. منم دانشگاه روزانه آوردم، ولی دانشگاه نزدیک به اینجا نبود، جای دور می‎افتادم.»

35. رعنا 19ساله هم تجربۀ برخورد با قوانین تبعیض‎آمیز دانشگاه را مرور می‎کند و می‎گوید:

«مثلاً خوابگاه به ما گفت باید ساعت 8 شب برگردین. بعد گفتم خب پسرونش چه‎جوریه؟ گفت اون پسرونش تا ساعت یازدهه. بعد گفتم که چرا ما دخترا مثلاً باید ساعت هشت بیاییم، اونا یازده بیاند.»

رستا 21ساله تجربۀ نتیجه‏گرایی مدرسه را بارزترین تجربۀ تبعیض خود قلمداد می‎کند و می‎گوید:

«موقعی که مدرسه بودم، نقاشیم از همه خیلی بهتر بود. انشا نویسیم از همه خیلی بهتر بود. کلاً ذهنیت کرۀ سمت راستم که هنریه خیلی بیشتر و بهتر بود و هست. توی مدرسه ما یه امتحانی رو دادیم که کی انشاش بهتره یا کی بهتر نقاشی می‌تونه بکشه. یکی از دوستای من که اصلاً بلد نبود هیچ انشایی بنویسه، متأسفانه باهم دیگه اومدیم توی یک گروه و اون قبول شد. چرا؟ خب چون من یک ‎ذره کمک بهش کرده ‎بودم و خب اون کلاً قبول شد برای امتحان. بعد دیگه این کلاً موند توی ذهنم که چرا اون موقع عدالته برقرار نشد.»

عدالت اجتماعی دوبخشی

36. در بررسی داده‎های پژوهش در پاسخ به سؤال «معنای عدالت اجتماعی چیست؟» به مقوله‎هایی دست می‎یابیم که مفهومی درهم‎تنیده از پارادایم‎های موجود عدالت اجتماعی را ارائه می‌کند. مشارکت‏‎کنندگان تفسیری دوبخشی به مبحث عدالت‎اجتماعی دارند؛ آنها نخست معتقد به برابری‎های ابتدایی هستند که ذیل مقولۀ «برابری اولیه» گردآوری می‎گردند و در ادامه، به استحقاق و شایستگی‎هایی اشاره دارند که «استحقاق ثانویه» نام می‏پذیرند. این دو مفهوم به تنهایی برداشت ناقصی از عدالت اجتماعی مطلوب نسل Z را بیان می‎کند و لازم است به عنوان یک کل واحد به آن نگریسته شود.

جدول 4- عدالت اجتماعی دوبخشی

Table 4- Dual-aspect social justice

37.                 

38.                برابری اولیه

39. برابری اولیه مجموعه‎ای از مفاهیمی است که توضیح دهندۀ شرایط اولیۀ لازم برای افراد در پیش از دستیابی به نتایج و پاداش‎هاست که مخالف هرگونه ارجحیت و ناترازی میان مردم است. شرایط اولیه، بسترهای رشد انسان است که زمینۀ دستیابی به موقعیت‎های گوناگون زندگی را با بهره‎گیری از فرصت‌های موجود فراهم میسازد که درنهایت، موجبات دستیابی انسان به پاداش‎ها، غنائم و سایر نتایج انتظاررفته را مهیا می‌کند.
40. مشارکت‎کنندگان معتقد به برابری انسان‏ها بدون توجه به معیارهای ثانویه‎ای همچون جنس، ثروت و تحصیلات هستند. آنان معتقدند که انسان ورای هرگونه خصیصه‎ای به‌صرف انسان‌بودن ارزشمند است و نباید با معیارهای گوناگون، آنان را ارزش‌گذاری کرد و تبعیض قائل شد؛ برای نمونه محمدتقی 25ساله نظر خود را این‎گونه بیان می‌‎کند:

«همۀ آدما باهم برابر باشند دیگه [به همۀ آدما به یه دید نگاه بشه توی سطح جامعه]. هیچ پیش‌فرض ذهنی (سطح تحصیلاتشون، میزان ثروتشون، جایگاهشون) وجود نداشته باشه که آدمارو از هم جدا کنه.»

41. همچنین نباید هیچ‎گونه تبعیضی در متن و اجرای قوانین وجود داشته ‎باشد؛ خواه این تبعیض نشئت‌گرفته از خصایص ذاتی آنها همچون جنسیتشان باشد، خواه ناشی از خصایص اکتسابی‎شان همچون قدرت و ثروتشان. مشارکت‌کنندگان به برابری کامل و بدون قیدوشرط آدمیان در پیشگاه قانون معتقد هستند؛ مانند آ‌نچه که الهام 20ساله شرح می‌دهد:

«عدالت ازنظر اینکه خب یه سری قانون‌های دادگاه هست که یکیش که می‌دونم اینکه قتل زن نصف دیۀ مرده، ولی استادمون این‌طور می‎گفت که مرد نان‎آور خانوادس به‌خاطر همین باید دیه‎اش این‎طور باشه؛ ولی خب من باهاش موافق نیستم؛ به‌خاطر اینکه خیلی از خانم‌ها هستند که به‌جای یک مرد هم کار می‎کنند و نان‎آور خانواده هستند.»

42. تمامی مردم باید به حداقل کیفیت لازم برای زندگی دسترسی داشته ‎باشند و هیچ‌کس نباید از این حداقل کیفیت محروم بماند. محمدتقی 25ساله می‌گوید:

«عدالت یعنی اینکه حداقل همه بتونند، اون حداقل چیزهایی که توی ذهنشونه که بتونن یه زندگی آروم داشته باشند رو پیدا کنند.»

43. همچنین باید شرایطی برابر برای رشد و تعالی در اختیارشان باشد و اگر در این میان افراد نیازمندی وجود داشت که در سطحی ضعیف‌تر از سایرین قرار گرفته‎اند، لازم است با کمک‎ به آنها، ایشان را هم‎تراز با سایرین کرد. مرضیه 25ساله دیدگاه خود را این‎گونه عنوان کرد:

«توی بعضی مواقع اونی‎که بیشتر تلاش می‌کنه هیچ‌وقت نمی‌تونه به سطح بالا برسه؛ مثلاً من یک مثال بزنم، یک فردی که توی یک خانوادۀ عادی بزرگ شده، درس می‎خونه، تلاش می‎کنه، ولی پولی نداره که مهاجرت کنه یا پولی نداره که برای خودش یک کسب‌وکاری رو راه بندازه؛ ولی یک بچه‎ای که توی خانوادۀ پول‎دار بزرگ شده، با کمترین تلاش می‏تونه بیشترین امکانات رو داشته باشه. خب اینجا تفاوت ایجاد می‌شه و نابرابری به وجود میاد.»

44. علاوه‎بر موارد فوق، نسل مطالعه‌شده برابری فرصت تحصیل بدون هیچ‌گونه رانت و امتیازات خاص را ازجمله ملزومات عدالت اجتماعی قلمداد می‎کنند. الهام 20ساله دراین‌باره می‎گوید:

«موقعی که دو نفر می‎روند کنکور می‎دهند، قطعاً باید براساس اون چیزی که خودشون و یافته‎هاشون دارند، نتیجه‎گیری بشه نه که بیاد بی‌عدالتی بشه و اون‎که از امتیاز برخورداره توی یک دانشگاه دولتی خیلی خوب درس بخونه، اونی‎که امتیاز نداره نه؛ مثلاً رقم امتیازش خیلی زیاد شده و نتونسته از اون امتیازی که اون فرد مقابل برخوردار بوده استفاده بکنه. درصورتی‌که هر دوشون به یک اندازه درس خوندند، ولی همین امتیاز باعث بی‎عدالتی شده؛ یعنی از جنبۀ آموزشی نباید ازش استفاده کرد.»

45.                 

46.                استحقاق ثانویه

47. برخلاف بخش اول از مفهوم عدالت اجتماعی که مشارکت‏کنندگان به برابری تام تأکید داشتند، مشارکت‌کنندگان با نفی برابری در دستیابی به موقعیت‎ها و نتایج، شایستگی و استحقاق افراد را لازمۀ رسیدن آنان به موقعیت‎ها و نتایج ارزشمند می‌دانند. مشارکت‏کنندگان معتقد هستند که افراد باید باتوجه‌به شایستگی‎هایشان در موقعیت‎ها قرار بگیرند و هیچ‎گونه رانت و امتیاز ویژه‎ای برای ایشان فراهم نباشد. مریم 20ساله با انتقاد به وضعیت موجود عدالت اجتماعی می‎گوید:

«مثل الان نباشه که کسی که مثلاً مدرکشو با پارتی‎بازی گرفته با کسی‏که تلاش خودش بوده، اون الان راننده اسنپه، اون آقازاده‎ای که مدرکش و جایگاهش با پارتی‌بازیه الان بهترین امکانات رو داره.»

48. پس از آن، افراد باتوجه‌به شایستگی، میزان کار و میزان تلاششان به پاداش‎ها‎ و دستمزد دست ‎یابند. افراد با میزان شایستگی برابر و با میزان کار برابر باید دستمزد برابری نیز دریافت کنند و هیچ شخصی نباید کمتر از حداقل دستمزد مصوب، مزد دریافت کند. هرچند که لازم است احساس رقابت به‌منظور ترغیب مردم به رشد و پیشرفت حفظ گردد، ولی نباید میان درآمد افراد به‌سبب تفاوت‎های پذیرفته شده اختلاف فاحشی وجود داشته باشد. در میزان دستمزد نباید تفاوتی میان زنان و مردان باشد و همچنین اشخاصی نباید به دلایلی همچون رانت و امتیازات ویژۀ خانوادگی دسترسی بیشتری به غنائم ارزشمند داشته باشند. حمید 24ساله با نقد برابری در پاداش‌ها و وضعیت توزیع کنونی منابع اظهار می‎دارد:

«هرکی هرچه‏قدر استتحقاق داره، به اندازۀ لیاقتش به میزانی که تونسته باشه خودشو رشد داده ‎باشه، به همون میزان هم بتونه از منابع جامعه برداشت کنه. به همون میزانی که خودشو ساخته و قدرتشو داره. قدرتشم به اندازه‎ایه که خودش تلاش کرده. خودشو ساخته، خودشو توسعه داده و قدرتشو کسب کرده که بیشتر یکی دیگه درآمد داشته ‎باشه.»

رستا 21ساله هم معتقد است که باید افراد با شایستگی یکسان از نتایج یکسانی نیز بهره‎مند گردند. او می‎گوید:

«تساوی واسه من اونجایی شکل می‎گیره که دو نفر روبه‌روی من باشند. جفتشون که مثلاً فوتبالیست خیلی حرفه‎ای هستند. بعد من بیام فقط به یه نفرشون پاداش بدم یا مثلاً از یه نفرشون هی دائم تشکر بکنم؛ یعنی این عدالتی که باید بین این دونفری که جفتشون فوتبالشون عالیه رو من نیومدم برقرار کنم. من نیومدم به‌صورت مساوی به جفتشون اون چیزی که لایق یا شایستشن رو بدم.»

49.                راهبرد عدل‎گستری

50. مشارکت‏کنندگان معتقدند که باتوجه‌به وضعیت کنونی عدالت‎ اجتماعی باید رویکردی اتخاذ شود که درنهایت موجب بسط عدالت ‌اجتماعی در جامعه شود. مشارکت‎کنندگان در پاسخ به سؤال «چگونه می‎توان به عدالت اجتماعی دست یافت؟» راهکارهای متفاوتی را ارائه می‏دهند که بعضی متوجه خود مردم و بعضی دیگر متوجه نظام حاکم است. تحول حکمرانی، گسترش دموکراسی، ایجاد تحول فرهنگی در سطح جامعه و کنشگری مدنی ازجمله راهبردهای عنوان‌شده ‎است.
51.  

جدول 5- راهبرد عد‎ل‌گستری

Table 5- Social justice strategy

52.                 

53.                تحول حکمرانی

54. همان‌طور که در بخش تبعیض نهان بحث شد، بخشی از بی‎عدالتی‌ها ریشه در رویه‎ها و قوانین تبعیض‌آمیز دارد. به ‎این دلیل مشارکت‎کنندگان یکی از راهبردهای گسترش عدالت در جامعه را وابسته به تغییر و تحول در نظام‎ حکمرانی می‎دانند. این تغییرات می‎تواند ایجاد اصلاح و تغییر اساسی در قوانین کشور باشد یا با الگوبرداری از کشورهای موفق در زمینۀ عدالت ‎اجتماعی، الگویی صحیح را در کشور بنا نهاد. بخشی دیگر از این تغیرات شامل تغیرات در حاکمان و مسئولین است؛ به گونه‎ای که مسئولین بدون هرگونه امتیاز ویژه‎ای و براساس شایستگی انتخاب شوند. لازم است که در درجۀ اول، خود حاکمان خواهان عدالت باشند تا بتوان عدالت را در جامعه گسترش داد. نکتۀ حائز اهمیت آن است که انقلاب و تغییر نظام سیاسی کشور مهم‎ترین راهبرد نسل Z ازجمله پسران این نسل برای رسیدن به عدالت است. محمدتقی با اشاره به اینکه در حکومت فعلی نمی‎توان به عدالت دست ‎یافت، اولین راهکار خود را تغییر نظام سیاسی می‎داند و بیان می‎کند:

«من نمی‌تونم توی قالب این سیستم [حکومت] نمی‌تونم به این حرف [راهکار رسیدن به عدالت] فکر کنم. اولین راهکار واسه من تغییر کل سیستمه.»

55. مریم هم با اشاره به لزوم توجه مسئولین به عدالت می‎گوید:

«از دست ما این [رسیدن به عدالت] خارجه. از دست منِ شهروند این خارجه. منِ شهروند تا حدی می‌تونم از کارگر دفاع کنم. منِ شهروند تا حدی میتونم از دولتم حمایت کنم. از یک‎جایی به‎ بعد دیگه من و شما رو نمی‎طلبه. کمک های مردمی وحمایت‎های مردمی رو نمی‎طلبه. دیگه مسئولین باید بیاند جلو.»

زهرا 23ساله هم لزوم الگوبرداری از کشور‎های موفق در حوزۀ عدالت اجتماعی را این‌گونه بیان می‎کند:

«باید ببینیم کشورهایی که شهرونداش رضایت بیشتری دارند، چه کاری کردند، ماهم الگوبرداری کنیم. به‎نظر من الگوبرداری چیز اشتباه نیست. این نیست که مثلاً آدم بگه نه ما نباید شبیه غرب باشیم و اینا نه. به نظر من اتفاقاً آدم باید درس بگیره از بقیه، ولی منتها بیارتش توی شرایط فرهنگی اون جامعۀ خودش و بعد اجراش بکنه.»

56.                 

57.                دموکراتیزاسیون

مراد از دموکراتیزاسیون توجه حکومت به خواست اکثریت مردم، لیبرازیساسیون و آزادسازی اقتصاد، تصویب قوانین توسط خود مردم و همچنین پذیرش حق اعتراض و دادخواهی ایشان است. مشارکت‎کنندگان با نقد سرکوب دادخواهی مردم توسط حکومت، اعتراض را حق خود می‌دانند و معتقدند لازم است به حق شهروندان برای اعتراض به رویه‎های تبعیض‎آمیز احترام گذاشته شود. سهیل دراین‏باره می‎گوید:

«مثلاً توی آمریکا خیلی قشنگه. مثلاً منِ سهیل می‎تونم برم آمریکا توی خیابان آزاد بگم ...[الفاظ رکیک].... و هیچ‌کس حق اینکه به ‌من چیزی بگه ‎رو نداره. چون منِ سهیل قانون ترامپ رو قبول نداشته ‎باشم، ولی شما قبول داشته ‌باشی و خیلی راحت مردم می‎تونند بریزند بیرون، اعتراضشون ‎رو همه بیان کنند و خود مردم تصمیم بگیرند که اصلاً از اینجا به بعد ما نمی‌خوایم ترامپ باشه؛ ولی ما نمی‏تونیم این کار رو بکنیم. ما بریزیم بیرون به کوچک‎ترین چیزی اعتراض کنیم، تمومه کارمون.»

58. الهام نیز با تأکید بر لزوم توجه حکومت به خواست مردم می‎گوید:

«پیوند بین حکومت و مردم باشه؛ یعنی طوری نباشه که حکومت بر ضد مردم باشه، مردم بر ضد حکومت. نمی‌گم حکومت همون‏جوری باشه که مردم دلشون می‌خواد؛ ولی وقتی که حکومت داره براساس چیزی پیش‏ میره که بعضی از مردم بهش معتقد نیستند، معلومه باعث بی‎عدالتی می‌شه، باعث جنگ می‌شه، بحث دعوا و این چیزا می‌شه.»

حمید 24ساله هم آزادی را مقدمۀ عدالت می‎داند و بیان می‎کند:

«آزاد بذاریم همه چیز را که همه چیز به‌صورت خودبه‌خودی به تعادل برسه. آزادی باشه، چه‎طور می‌شه؟ همه‎چیز بالانس می‌شه.»

59.                 

60.                کنشگری مدنی

61. راهبرد دیگر بیان‌شده برای رسیدن به عدالت، کنش مدنی است. یعنی آنکه لازم است مردم با نافرمانی مدنی از قوانین تبعیض‎آمیز مقابل تحمیل قوانین توسط حکومت بایستند. همچنین با برپایی تجمعات مسالمت‎آمیز به اعتراض و دادخواهی بپردازند. علاوه‎‌بر این موارد، می‎توان با کمک مردمی به محرومیت‎زدایی اقدام نمود. زهرا 23ساله دربارۀ برپایی تجمعات بیان می‌کند:

«خب به نظر من مردم باید اینو بخواند. اول. باید مردم بخواند، چون ‎که تا مردم نخواند که مسئولین که خب طرف که یه سمتی داره، یه درآمد خوبی داره، خانوادش توی بهترین رفاهند، چرا باید قوانین رو تغییر بده؟ همینه دیگه برای خودش بهترینه این قوانین. کسی که معترضه باید بخواد. مردم باید بخواند؛ ولی نه با اعتراض و شکستن شیشه و آتیش‌زدن بانک. اینا فقط باعث می‌شه خواستشون به حاشیه بره و درنهایت هم هیچ اتفاقی نیفته. باید به نظر من اگر قراره گفته بشه، در قالب اعتراضات و اغتشاشات به‎قول تلویزیون نباشه.»

همچنین لازم است که مردم در برابر قوانین تبعیض‌آمیز دست به نافرمانی بزنند. الهام 20ساله می‎گوید:

«این‌طورهم نباید باشه که همۀ آدم‎ها از اون قانون پیروی بکنند که باعث بشه حکومت بتونه به مردم زور بگه.»

کمک به نیازمندان باید به‌صورت مردمی انجام پذیرد. علی24 ساله دراین‎باره می‎گوید:

«دولت که اصلاً دربه‎دره. هیچی نمی‎تونه کمک کنه. اگه یه‎خوده این مردم و این داراها برن تو این جاهای دورافتاده و اینا کمک به‎ مردم کنند.»

62.                 

63.                تحول فرهنگی

بخش دیگر بستر‎های تبعیض‎ساز در جامعه مربوط به مسائل فرهنگی بود. در راهبردهای گسترش عدالت نیز بسط فرهنگ عدالت یکی از رویکردهای عنوان‌شده است. تحول فردی به معنای آن است که افراد خود عادلانه رفتار کنند، تا درنهایت این رفتار به سایر افراد جامعه نیز سرایت کند. این تحول، مشهودترین تحول‎ عنوان‌شده توسط دختران این نسل است. رعنا 19ساله راهبرد خود را این‎گونه توضیح می‎دهد:

«کاری که‎ از دست من یا بقیه برمیاد، رفتار درست خودمونه. چون اگه خودمون رفتار درستی انجام بدیم در برابر اون طرف، صددرصد اون طرفم یاد می‌گیره همین رفتارو انجام می‌ده. اون طرفم وقتی این رفتاری که من باهاش کردمو با یکی دیگه بکنه، اونم یاد می‌گیره و همین‌جور این چرخه ادامه داره. باید خودمون درست بشیم که بقیه هم بتونند درست بشند. وقتی خودمون حرمت نگه نداریم و احترام نذاریم، صددرصد طرف مقابلمونم احترام نمی‌ذاره. باید از خودمون شروع کنیم.»

الناز 23ساله نیز دراین‌باره می‎گوید تغییرات فردی لازمۀ گسترش عدالت اجتماعی در جامعه است و این تغییرات باید از خود اشخاص شروع شود:

«باید از خودمون شروع کنیم؛ مثلاً من به شخصه خودم سعی می‎کنم که عدالت رو برقرار کنم و به هر کسی براساس شعور و ذاتش احترام بذارم، نه براساس پول و جایگاهش.»

64. راهکار دیگر در بسط فرهنگ عدالت، آموزش عدالت اجتماعی است. همان‌گونه که هر دانش و مهارتی نیاز به آموزش دارد، رفتار عادلانه نیز نیازمند آموزش است؛ به‎گونه‎ای که رستا 21ساله توضیح می‎دهد:

«راهکار من از شروع زندگی یه آدمه که وقتی که وارد یه مدرسه‎ای می‌شه، وارد یه دانشگاهی می‌شه، توی مدرسه، توی آموزشگاه بهشون آموزش بدند. آموزشی که نه در حد یک کتاب دینی یا کتاب تفکر چیزی باشه. آموزش درست‎وحسابی. یعنی آموزش بدند که ما توی این جامعه باید عدالتمون برقرار باشه. باید ما از حقوق دیگران محافطت کنیم. باید قوانین ‎رو اجرا کنیم. باید خیلی کارهای دیگه انجام بدیم. کلاً من می‌گم باید از خود مدرسه شروع بشه، هر آموزشی که می‏خواد داده ‎بشه.»

بحث و نتیجه‏‎

65. یافته‏ها نشان می‎دهد که نسل Z تجارب مختلفی از تبعیض در محیط‎های گوناگون دارد. ایشان در حوزۀ اقتصاد با تبعیض مواجه شده‎اند. این مشکلات در معیشت، اشتغال و اختلاف در پایگاه اجتماعی_اقتصادی لمس شده است. در خانواده تبعیض‎هایی که والدین در میان فرزندان یا نوه‎های خود می‎گذارند. همچنین محدودیت‎هایی که والدین برای فرزندان دختر خود وضع می‎نمایند ازجمله تجارب آنان از تبعیض در محیط خانواده است. بیشترین تجارب، تجاربی است که این نسل در نظام‎های آموزشی تجربه کرده‎اند. این تجارب از مدرسه تا دانشگاه امتداد دارد و بارزترین تجارب، مربوط به امتحان‎های ورود به دانشگاه‎ها و کنکور است. جایی‎ که مشارکت‎کنندگان سهمیه‎های کنکور و امتیازات خاصی را که برخی از آن بهره‎مند می‎شوند تبعیض‌آمیز و ناعادلانه برمی‎شمارند. نقطۀ مشترک تمامی تجارب تبعیض، تبعیض علیه زنان و دختران است. مشارکت‌کنندگان در هر سه حیطۀ اقتصادی، خانوادگی و تحصیلی تجارب نبعیض‎آمیزی از برخورد با زنان بیان کردند. بنیاد ایپسوس (2024) نیز بیان می‎کند که نسل Z بیشتر از نسل‎های پیش از خود به تبعیض علیه زنان تأکید دارد.

نسل Z دیدگاهی متشکل از دو بخش برابری اولیه و استحقاق ثانویه به عدالت اجتماعی دارد که مقولۀ «عدالت اجتماعی دوبخشی» را شکل می‏دهند.  این دیدگاه که ترکیبی از پارادایم‎های مختلف بررسی‎‎شده در بخش چارچوب مفهومی ‎است، با نتایج پژوهش صدیق سروستانی و همکاران (1387) همسویی دارد که در نتایج پژوهش خود ادراک شهروندان از مفهوم عدالت را سازه‎ای چندبُعدی توصیف می‎کند که با تعاریف موجود مطابقت ندارد. میرسندسی (1389) نیز در پژوهش خود بیان می‎کند که مردم عدالت تک‌بُعدی استوار بر یکی از دو مفهوم استحقاق یا نیاز را تصدیق نمی‎کنند، بلکه معتقدند که نظریۀ عدالت باید ترکیبی از هر دو مفهوم باشد که با یافته‎های به‌دست‌آمده در این پژوهش هم‎راستا است. البته یافته‎ها به اصل برابری اولیه نیز اشاره دارد که در هیچ‎یک از تحقیقات فوق به آن اشاره نشده است.

66. نسل مطالعه‌شده معتقد است که در درجۀ اول لازم است انسان‌ها از ارزش یکسانی برخوردار باشند، به حداقل کیفیت زندگی دسترسی داشته باشند، در پیشگاه قانون برابر باشند، از شرایط یکسانی برای رشد بهره ببرند و اگر این چنین نیست و کسانی نیازمندتر از سایرین‎ هستند، لازم است با کمک به آنها شرایط را برایشان مساعد ساخت. همچنین انسان‎ها باید فرصت برابری برای تحصیل داشته باشند. این یافته‎ها با دومین مولفۀ بهمیراو رامجی آمبدکار همخوانی دارد. او معتقد است که ذات همۀ انسان‎ها مشترک است، انسان‎ها باهم برابر هستند و از حقوق اولیۀ‎ اساسی و آزادی برابری برخوردار هستند. هم‌سطح‌سازی صعودی نیازمندان و ایجاد شرایط برابر برای آنان با نظریات دولت رفاه همخوانی دارد. همچنین رویمر (1382) اصطلاح برابرسازی عرصۀ بازی را عنوان می‏کند که به معنای برابری فرصت‏ها برای همۀ افراد و همچنین کمک بیرونی به افراد فرودست‎تر است که با یافته‎های این پژوهش هم‎راستا هستند. همچنین این یافته‏ها با اصل «فرصت برابر» جان رالز (2009) همسو است که بیان‎کنندۀ برابری در فرصت دستیابی به مشاغل و مناصب است. او بر اصل نیاز تأکید می‎کند و معتقد است با استفاده از مالیات‎ها می‎توان فرصت‏های برابر را برای افراد کم‎توان فراهم نمود که در این پژوهش نیز توسط نسل Z بیان شد. قابل (1383) تعبیر عدالت اجتماعی از دیدگاه مددکاری اجتماعی جامعه‏ای را ایجاد فرصت‎های برابر و برطرف‌کردن یا کاهش فاصله‎ها و متعادل‌کردن زندگی بیان می‎کند که با این نتایج همسو است. ترنر (1986) برابری های اساسی انسان را چهار نوع می‎انگارد. یافته‎های پژوهش با سه نوع برابری آن یعنی برابری انسان‎ها، برابری فرصت‎ها و برابری شرایط همسو است؛ ولی یافته‎ها نشان می‎دهد شرط استحقاق، لازمۀ دستیابی به نتایج و پیامدهاست که با برابری نتایج و پیامدهای مطرح‌شده توسط ترنر ناهمخوان است؛ علاوه‌برآن، در دیدگاه‏های اشاره‌شده، تنها به عنصر برابری اولیه توجه شده است؛ این در حالی‎ است که نسل مطالعه‌شده در ادامۀ شرط برابری و پس از تحقق آن، خواهان توزیع منابع به نفع شایستگان است.
67. در بخش دوم، شرط استحقاق و تلاش لازمۀ دستیابی به موقعیت‎ها و نتایج ارزشمند است. آنگاه لازم است که افراد با میزان کار برابر، شایستگی برابر، میزان تلاش برابر و فارغ از توجه به جنسیتشان از دستمزد و پاداشی برابر بهره‌مند شوند. به‎منظور حفظ قدرت رشد و رقابت میان افراد لازم است که افراد با شایستگی‎های متفاوت، پاداش متفاوتی نیز دریافت کنند. همچنین لازم است که حداقل میزان دستمزد مصوب رعایت شود و در پاداش‎ها و دستمزد‎ها اختلاف زیادی وجود نداشته باشد. شایستگی‎های ذکرشده تنها شرط دستیابی به پاداش‌ها و منابع باشد و کس یا کسانی از امتیازات خاص و ویژه‎ای از قبیل رانت و سهمیه برخودار نباشند. در تعریف جان استوارت میل از عدالت اجتماعی این‎گونه آمده ‎است که عدالت اجتماعی، یعنی جامعه باید با کسانی که شایستگی یکسان دارند، رفتار یکسان داشته‏ باشد که با این یافته‎ها مطابقت دارد. در رویکرد توزیع براساس انصاف، ملاک توزیع میزان کار افراد است. آدامز (1963) به تناسب بین درون‎دادها و برون‎دادها اشاره‏ می‏کند و حفظ این تناسب را برای حفظ احساس عدالت اجتماعی در جامعه لازم می‎داند. نظریات کارکردگرایی نیز به این موضوع اشاره می‎کنند که همگی با یافته‎های به‌دست‌آمده در این پژوهش همسو هستند. یافته‎ها با نظریۀ بازار نئوکلاسیک نیز همسویی دارد. در این نظریه بر تجربه، توانایی‎ها، تلاش‎ها و مهارت‎های لازم به‎عنوان ملاک دستیابی به موقعیت‎ها تأکید شده ‎است که با این‌ یافته‎ها همخوانی دارد. ملاک استحقاق بحث‌شده‎ برخلاف آن‎چیزی است که رویکرد سوسیالیستی عدالت اجتماعی مدنظر دارد. درواقع برخلاف معیار توزیع جامعۀ اتوپیایی مارکس، ملاک دستیابی باید استحقاق افراد باشد و نه نیاز آنها. طاهری و همکاران (1394) در پژوهش خود بیان می‎کنند که مردم در ایجاد حق فرصت‎های شغلی توسط دولت برای فرزندان شاهد و ایثارگر دچار تردید هستند که این امر، همسو با یافته‎های این پژوهش در رد اختصاص امتیازهای ویژه در دستیابی به موقعیت‎ها است. یافته‎های این پژوهش همچنین با پژوهش دشتیاری و همکاران (1400) مطابقت دارد که بیان‎کنندۀ مفهوم عدالت اجتماعی انصاف‌گرایانه‎ای است که در توزیع منابع، لیاقت و شایستگی افراد مورد توجه زنان است؛ مانند بخش قبل، دیدگاه‎های مرتبط با این بخش نیز تنها بر بُعد استحقاق تمرکز کرده‎اند و عناصر برابری در آنها کم‎رنگ است؛ درحالی‌که نسل Z دیدگاهی را ارائه می‎دهد که تمامی دیدگاه‎های اشاره‌شده را توأمان در بر می‎گیرد.
68. به‌صورت‌کلی می‌توان گفت که برداشت نسل Z از عدالت اجتماعی، برداشتی است که در بخش نخست یعنی در بخش برابری اولیه با پارادایم‌های توزیع براساس نیاز و توزیع برابر همخوانی دارد و سپس با ورود به بحث دستیابی به پیامدها و نتایج با پارادایم‎های انصاف و توزیع براساس شایستگی مطابقت دارد؛ بنابراین، هیچ‎یک از پارادایم‌‏ها و نظریه‎های کنونی عدالت اجتماعی نمی‎تواند برداشت درست و کاملی را از عدالت اجتماعی مدنظر نسل Z ارائه دهد و انعکاس صحیح آن مستلزم مفهومی جدید است که در این پژوهش آن ‎را «عدالت اجتماعی دوبخشی» نام نهادیم.

این نسل راهکار‎های متفاوتی را برای گسترش عدالت در جامعه عنوان می‎کند. تحول در حکمرانی با اصلاح و تغییر قوانین، الگوبرداری از کشورهایی که در بحث عدالت اجتماعی موفق عمل کرده‎اند، حذف برخی مسئولین و شایسته‎سالاری و انتصاب مسئولین کاردان و همچنین عدالت‌خواه می‎تواند منجر به گسترش عدالت اجتماعی در سطح جامعه شود. از سوی دیگر مشارکت‏کنندگان تحولاتی را در حکمرانی خواستار هستند که کلیت نظام سیاسی کشور را هدف قرار می‏دهد. وقوع انقلاب و تغییر نظام سیاسی کشور راهکار دستیابی به عدالت پنداشته شده است و تأکید زیادی را به‌خصوص در میان پسران این نسل به همراه دارد. ارسطو (1385) نیز در بحث وقوع انقلاب‏ها، همین تفاوت دیدگاه مردم دربارۀ عدالت ‎اجتماعی را یکی از دلایل انقلاب می‎داند. از دیگر تغییرات لازم دموکراتیزاسیون است؛ یعنی آنکه حاکمان و صاحبان قدرت حق اعتراض مردم را به رسمیت بشناسند، قوانین توسط خود مردم بدون هیچ‎گونه تحکم به تصویب برسد و حاکمان در تصمیم‎های خود به خواسته‎های مردم توجه کنند. مردم هم می‎توانند با کنش‎های مدنی ازقبیل سرپیچی از قوانین ظالمانه، کمک به فرودستان و برپایی تجمعات به گسترش عدالت در جامعه کمک کنند. علاوه‎بر موارد اشاره‌شده بخشی دیگر از تحولات لازم برای گسترش عدالت در جامعه، تحولات فرهنگی است که می‏توان با آموزش و ایجاد فرهنگ درست بر مبنای عدالت و تبعیض‌زدایی به عدالت اجتماعی در سطح جامعه دست یافت. همچنین لازم است که خود مردم نیز با ایجاد تحول در منش فردی‎شان و الزام خویش به عدالت‌محوری به بسط عدالت در جامعه کمک کنند.

به‌صورت‌کلی می‎توان نتیجه گرفت که نسل Z با بهره‎گیری از تجارب تبعیض خود و بهره‎گیری از تعاریف موجود دربارۀ عدالت اجتماعی، تفسیری جدید و التقاطی را از مفهوم عدالت اجتماعی ارائه می‎کنند که ترکیبی از برابری و استحقاق است. این نسل در عرصه‏های مختلف زندگی خود بی‎عدالتی را تجربه نموده‏اند. در خانواده، مدرسه و جامعه مورد تبعیض قرار گرفته‎اند و برای رفع این تبعیض‎ها و برقراری عدالت اجتماعی مدنظر خود با عنوان عدالت اجتماعی دوبخشی، تحول در حکمرانی و فرهنگ عمومی، گسترش دموکراسی و همچنین کنش‏ مدنی را لازم می‎دانند.

[1] Ipsos

[2] Cambridge Advanced Learner's Dictionary & Thesaurus

[3] Miller

[4] Swift

[5] Visser

[6] Hegel

[7] Bertrand Russell

[8] Hume

[9] Willy

[10] Aristotle

[11] The Center for Economic and Social Justice

[12] Rasinski

[13] Kingsley Davis

[14] Wilbert E. Moore

[15] Adams

[16] Roemer

[17] Rawls

[18] Rousseau

[19]  Marx

[20] Engels

[21] Feminism

[22] Bhimrao Ramji Ambedkar

[23] Turner

[24] David Miller

[25] Baby Boomer

[26] Katz

[27] Self-Driven

[28] Chen

[29] Tang

[30] Ma

[31] Kuhn

[32] Im