نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دکتری جامعهشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران
2 استاد گروه جامعهشناسی دانشگاه تهران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The role of religion and its influence on different aspects of social life has always been under the attention of sociologists of religion but gender differences, its reasons and factors, have often been overlooked. Even research on this subject sometimes leads to inconsistent results. Generally, such research shows that women outdo men in prayers, religious activities and religious beliefs. There are so many different opinions about the reasons of such differences. Some attribute it to position structure, some to gender orientations and gender socialization, some to personal differences and some to the theory of risk aversion. Therefore, given the importance of the subject, little available research about it, and different, sometimes contradictory findings, it is essential to study the role of gender in religiosity, addressing questions such as: are women and men equally religious in our society? Are there any differences between women and men in terms of religiosity? Does research on different religions confirm these findings? Can power structure in family explains women’s greater religiosity? The present study attempts to answer these questions. Despite different research that shows women outdo men in prayers, religious activities and religious beliefs, Lowenthal believes that these differences depend on the culture and tradition of each religion. He states that any religion differentiates between religious obligations of men and women. Islam and Judaism, for example, place less strenuous duties upon women than upon men. In Judaism, women are not required to pray with a congregation and in Islam women should not enter mosques during their menstruation. Therefore, women are expected to pay less attention to the place of worship and to take part in some religious activities less often than men. In Christianity and Hinduism, in contrast, women are more religiously active than men. Hindu women are more willing to go to temples and probably Muslim and Jewish men do more religious activity than women and this is in contrast to Christians and Hindus. Loewenthal suggests that such differences lead us to expect different gender effects between Christians, Muslims and Jews. He concludes that although women are more religious than men, they do less religious activities than men do. In Christianity, women are more religious than men. In Hinduism, Islam and Judaism, men are more religious than women. Lowenthal attributes such differences to traditions and cultural norms of religions, whereby he negates this general principle that women are more religious than men (Loewenthal, 2001). To justify reasons of such differences, Miller and Stark believe that such gender differences have a physiological origin, resulting from risk priority. They suggest that men show more risky behaviors because of their risk priority and women are more religious due to their physiological nature of risk aversion. Extending the control-power theory of Hagan and colleagues and accepting risk-priority theory of Miller and Stark, Collet believes that these differences have a social origin, whereby gender differences in religiosity is linked to power structure of family and is thus explained. He states that boys in patriarchal families are encouraged to show more risky behaviors and girls are restricted to do so. Such gender differences seem to be lesser in egalitarian families. According to this theory, patriarchal or egalitarian families, by showing different behaviors, cause different gender socializations in children, which continue until adulthood. Since girls in patriarchal families are controlled more than girls in egalitarian families, they show risk aversion more and therefore are more religious. In view of the theoretical approaches of this research, which are based on the opinions of Loewenthal and Collet, we examine the following assumptions: women are more religious than men; religiosity is not equal in different religions; women living in patriarchal families adhere to religious values and are more religious.
کلیدواژهها [English]
مقدمه و بیان مسأله
همواره نقش دین و تأثیر بسزای آن در ابعاد مختلف زندگی انسانها مورد توجه صاحبنظران حوزه جامعهشناسی دین بوده و این موضوع را در تحقیقات مختلف میتوان مشاهده نمود؛ چنانکه همیلتون (1381)؛ کوزر (1380)؛ سراج زاده (به نقل از سراج زاده، 1387) و ابراهیمی (1390) نشان دادهاند که ارزشها و باورهای دینی با افزایش نظم و کاهش آنومی و بزهکاری همراه است. مالبای[1] (1998)، هومر، راگرس و نام[2] (1999، به نقل از مک کارتنی [3] ، 2002 : 1) نشان دادهاند که در افراد با دینداری بیشتر اضطراب، افسردگی و مرگ و میر کمتر مشاهده میشود . کال و هیتون [4] ( 1997)، هانلر و گنچوز [5] (2005)، ماهونی [6] (2005)، سولیوان [7](2001) و خدایاری فرد، (به نقل از خدایاری فرد ، 1386) نشان دادهاند کیفیت روابط زناشویی و میزان رضایت زناشویی در افراد دیندار بالاتر است. اباق و هانی[8] (1978)، جلن[9] (1984)، اسپیسر[10](1994)، شیپرز و سیلک[11] (1998)، شیپرز (2002)، کلی و گراف [12] ( 1997 : 654؛ به نقل از شیپرز، 2002 : 158) و آزادارمکی، 1390 به این نتیجه رسیدهاند که پایبندی به ارزشهای اخلاقی در افراد دیندار بیشتر است. این محققان هر کدام کوشیدهاند به نوعی تأثیرات دینداری بر جوانب گوناگون زندگی افراد را به تصویر بکشند، اما در میان تحقیقات جامعهشناسی دین با این وسعت و بخصوص در تحقیقات داخلی بررسی تفاوتهای جنسیتی در دینداری، تبیین علل آن و عوامل مؤثر بر آن، معمولا مغفول مانده و گاهی یافتههای متناقض نیز در تحقیقات انجام شده در این زمینه به چشم میخورد. اگرچه در بیان تفاوتهای جنسیتی همگونی بیشتری به چشم میخورد، اما در بیان علل این تفاوت ها عقاید متفاوت و بعضاً متناقض است. به طور کلی، در تحقیقات مختلف علل تفاوتهای جنسیتی در دینداری در سه رویکرد فیزیولوژی متفاوت زنان و مردان، ساختار اجتماعی، جامعهپذیری متفاوت افراد نشان داده شده است. کرنوال [13](1989)، ووس (1984)، ووس وآلیستر [14] (1987) علت این تفاوتها را به جایگاه ساختاری نسبت میدهند ( به نقل از لوونتال، 2001 )؛ تامپسون [15] (1991) آن را به جهت گیریهای جنسیتی (همان)، لویت [16]، (1995) آن را به جامعهپذیری نقشهای جنسیتی (همان) و والتر [17] (1990) به تفاوتهای شخصیتی (همان) نسبت میدهند و میلر و استارک [18] (2002) آن را با توجه به تئوری گریز ریسک توجیه میکنند (همان).
به سبب اهمیت موضوع و تأثیر دینداری بر زوایای مختلف زندگی انسانها و به علت وجود تحقیقات مختصر و محدود و یافتههای متناقض و متفاوت و همچنین، به علت نقش محوری زنان در خانواده و کاربردی و راهبردی بودن نتایج این تحقیقات، بررسی تفاوتهای جنسیتی در دینداری و علل تفاوتها در این مقوله مهم بوده و پرسشهای اساسی این تحقیق را موجب شده است . آیا در جامعه ما دینداری در میان زنان و مردان یکسان است یا در این زمینه تفاوتهایی وجود دارد ؟ آیا بررسی میان مذاهب و ادیان، تفاوتهای جنسیتی در دینداری را نشان میدهد؟ آیا ساختار قدرت در خانواده میتواند دینداری بیشتر زنان نسبت به مردان را تبیین کند؟
در این مقاله و برای بررسی این موضوع، پس از مروری بر رویکردهای نظری و تحقیقات تجربی در ایران و خارج از کشور، به یافتههای توصیفی حاصل از پیمایش ملی ارزشها و نگرشهای ایرانیان و سپس به تحلیل رابطه میان جنسیت و دینداری خواهیم پرداخت .
بنیان نظری و مبانی تجربی
علیرغم تحقیقات متعددی که نشان دهنده دیندارتر بودن زنان نسبت به مردان در برپاداشتن عبادات، فعالیتهای مذهبی و اعتقادات دینی است (آرگیل و بیت هالامی [19]، 1975 ؛ بتسن، شونراد و ونتیز[20]، 1993؛ بیت هالامی و آرگیل، 1997؛ براون[21]، 1987 ؛ فرنسیس[22] ، 1993 ؛ پالوتزیان [23] ، 1996؛ به نقل از لوونتال، 2001 : 133، مک کارتنی[24] ، 2002 : 1) لوونتال معتقد است که این تفاوتها بسته به فرهنگ و سنت هر دین است. او معتقد است سنتهای مذهبی در هر دین یا مذهب میان زنان و مردان در تعهدات و وظایف دینی مانند نماز خواندن و ... تفاوتهایی ایجاد میکند؛ آنچنان که مثلاً اسلام و یهود در برخی از جنبهها تعهدات دینی کمتری برای زنان نسبت به مردان قائلاند. برای مثال، یهود بر نماز گزاردن زنان با جماعت تأکیدی ندارد و زنان مسلمان در دوران قاعدگی [25] خود نمیتوانند به مسجد داخل شوند. بنابراین، انتظار میرود زنان در این ادیان به مکان عبادت خود توجه کمتری داشته باشند و در برخی فعالیتهای مذهبی، زنان یهود و مسلمان ممکن است کمتر از مردان ظاهر شوند. بر خلاف ایشان، در نمونههای مورد مطالعه در مسیحیان و هندوها زنان فعالیتهای دینی بیشتری نسبت به مردان دارند. زنان هندو بیش از مردان به بیشتر بودن معابد اعتقاد دارند و احتمالاً مردان مسلمان و یهودی فعالیتهای دینی بیشتری از زنان دارند و این امر در میان مسیحیان و هندوها برعکس است. به گفته لوونتال، این تفاوتها ما را هدایت میکند به اینکه تأثیرات متفاوت جنسیتی را میان مسیحیان، مسلمانان و یهودیان انتظار داشته باشیم. لوونتال از بررسی تجربی خود نتیجه میگیرد اگرچه به طور کلی زنان از مردان دیندارترند، اما فعالیتهای دینی کمتری نسبت به مردان دارند، در مسیحیان زنان از مردان دیندارترند و در هندوها، مسلمانان و یهودیان مردان از زنان دیندارترند. لوونتال این تفاوتها را به سنتها و هنجارهای فرهنگی این ادیان ربط میدهد و بنابراین، دیندار بودن زنان نسبت به مردان را به عنوان قاعدهای کلی نفی میکند (لوونتال [26] ، 2001). سولینوس [27] یافتههای متناقض با بسیاری از تحقیقات را نشان میدهد و آن گویای دیندارتر بودن مردان است (سولینوس ، 2006 ).
در بیان علل تفاوتهای جنسیتی نیز نتایج تحقیقات متفاوت است: برخی آن را به جایگاه ساختاری (کرنوال [28]، 1989؛ ووس، 1984؛ ووس و آلیستر[29]، 1987) برخی به جهتگیریهای جنسیتی (تامپسون[30]، 1991) برخی به جامعهپذیری نقشهای جنسیتی ( لویت[31]، 1995) برخی به تفاوتهای شخصیتی (والتر[32]، 1990) و برخی به تئوری گریز ریسک (میلر و استارک[33]، 2002) نسبت میدهند (لوونتال، 2001 : 138). بیت هالامی و آرگیل این تفاوتها را به شخصیتها و تفاوتهای اجتماعی یا تفاوت در موقعیت شغلی افراد نسبت میدهند (همان). میلرواستارک معتقدند این تفاوت جنسیتی منشأ فیزیولوژیک داشته، ناشی از اولویت ریسک است (میلر و استارک، 2002 به نقل از کالت، 2002: 1)؛ بر این اساس، میلر و استارک نشان میدهند که مردان به خاطر اولویت ریسک خود بیشتر به رفتارهای با ریسک بالا روی میآورند (همان: 2) و بنابراین، زنان به خاطر ریسک گریزیشان که فیزیولوژیک است، بیشتر دیندارند.
کالت با بسط تئوری کنترل – قدرت هاگان و کالگوس[34] و پذیرفتن اولویت ریسک میلر و استارک معتقد است که این تفاوتها منشأ اجتماعی داشته و بدین شیوه تفاوت جنسیتی در دینداری را تبیین کردهاست. هسته اصلی این تئوری که اساساً در جرمشناسی برای توضیح تفاوتهای جنسیتی شکل گرفته است، تفاوت کنترل اجتماعی دختران و پسران در خانواده است. در زمینه پدرسالاری پسران به احتمال زیاد با تشویق به رفتارهای پرخطر، بیشتر به این نوع رفتارها متمایل میشوند و دختران با محدودیت به سمت کنترل رفتارهای پر خطر؛ اما در خانوادههای برابرطلب این اختلاف جنسیتی کمتر وجود دارد. مطابق این تئوری، خانواده های پدرسالار یا برابرطلب با رفتارهای متفاوت، موجب جامعهپذیری جنسیتی متفاوت در کودکی شده که تا بزرگسالی ادامه مییابد و از آنجا که رفتار دختران در خانوادههای پدرسالار بیش از خانوادههای برابرطلب کنترل میشود، ایشان ریسک گریزتر بوده، بنابراین، بیشتر به دینداری روی میآورند. او نشان میدهد زنانی که در خانوادههای پدرسالار زندگی میکنند، نسبت به مردان این خانوادهها ریسک گریزتر هستند و با فرض اینکه ریسک گریزی و دینداری با هم رابطه دارند، پس تفاوتهای جنسیتی در دینداری در زنان با خانوادههای پدرسالار بیشتر از زنانی است که در خانوادههای برابرطلب پرورش مییابند. همچنین، نشان میدهد که زنان بیش از مردان تحت تأثیر اقتدار خانواده و طبقه اجتماعی بوده، حساسیت بیشتری از خود در این زمینه نشان میدهند. زنان با مادران طبقه اجتماعی بالاتر دینداری کمتری نسبت به زنان با مادران طبقه اجتماعی پایینتر دارند و همچنین، پایگاه اقتصادی اجتماعی پدر و پایگاه اقتصادی اجتماعی مادر تأثیرات کمتری بر دینداری مردان دارد (کالت، 2002 : 2).
در تحقیقات داخلی، همانطور که گفته شد، بررسی جنسیتی دینداری در حوزه جامعهشناسی دین مغفول مانده و عمدتاً در تحقیقات ذکر نشده یا به عنوان یافته فرعی ذکر شده است. در ردیابی تحقیقات داخلی اندک تحقیقی به چشم میخورد؛ برای مثال، در گزارشی از پژوهش قربانعلی ابراهیمی با عنوان دینداری و بزهکاری جوانان در 10 استان، وضعیت دینداری جوانان ایرانی خوب ارزیابی شده و Bottom of Formبا اینکه بعد اعتقادی دینداری جوانان بالاست و در بعد مناسکی (مثل نماز، روزه و...) این میزان کم است و البته، در میان جوانان به مناسک جمعی کمتر از مناسک فردی توجه میشود، اما در مجموع وضعیت دینداری مطلوب ارزیابی شده است. این پژوهشگر در مورد وضعیت دینداری در میان جوانان چنین گزارش داده است: دینداری دختران بیش از پسران است و افراد متأهل بیش از افراد مجرد و افراد مجرد بیش از افرادی که متارکه کردهاند، دیندار هستند. او سپس به ارائه گزارش وضعیت بزهکاری جوانان و نسبت آن با دین در ۱۰ استان کشور پرداخته است ( ابراهیمی، 1390) .
غلامعباس توسلی در مقاله بررسی سطح دینداری و گرایشهای دینی آورده است: جنسیت بر متغیر دینداری تأثیرگذار است؛ به شکلی که باور دینی و پایبندی به اعمال فردی در بین دانشجویان دختر بیش از پسر است، در تکثرگرایی در دین تفاوتی میان دانشجویان دختر و پسر نیست، اما گرایش دختران به دین خصوصی و برخورد گزینشی با دین در بین آنها کمتر از پسران است (توسلی، 1385 : 111) .
محمود نجفی در مقاله خود با عنوان بررسی رابطه کارایی خانواده و دینداری با بحران هویت، تفاوت جنسیتی در دینداری را چنین گزارش کرده که دختران نسبت به پسران باورهای مذهبی قوی تری دارند (نجفی، 1385) .
آزاد ارمکی در کتاب جامعه شناسی تغییرات فرهنگی در ایران آورده است: در اعتقادات دینی و در عواطف دینی زنان از مردان دیندارترند که البته این تفاوت اندک بوده، به رابطه معناداری منجر نمیشود، اما در انجام مناسک دینی فردی زنان به طور معناداری نسبت به مردان بیشتر نماز به جای میآورند؛ به گونهای که 9/89 درصد از زنان و 4/85 درصد از مردان همیشه نماز میخوانند و در حالی که5/5 درصد از مردان نماز نمیخوانند، این نسبت در زنان 7/2 درصد است. در نماز خواندن در مسجد - که از جمله مناسک دینی جمعی است - مردان به طور معناداری بیشتر از زنان در مسجد نماز میخوانند (6/28 درصد مردان در برابر 3/21 درصد زنان). همچنین، در رابطه جنسیت و عملکرد مقامات دینی در زمینه پاسخگویی مقامات دینی به مسائل مختلف نسبت زنان در تمام موارد از مردان بیشتر است. در زمینه مسائل اخلاقی و نیازهای فردی 6/82 درصد زنان و 4/76 درصد از مردان، در مسائل مربوط به زندگی خانوادگی اذعان دارند 5/76 درصد زنان و 9/70 مردان، در زمینه نیازهای معنوی مردم 2/77 درصد زنان و 5/72 درصد مردان و درباره مسائل اجتماعی کشور 3/66 درصد زنان و 6/58 درصد از مردان اذعان داشتهاند که مقامات دینی میتوانند به مسائل و سؤالهای آنها پاسخگو باشند که در سطح معناداری قابل قبول و پذیرفته است (آزادارمکی، 1383: 90 - 70) .
همچنین، سراج زاده در تحقیق خود با عنوان دین و نظم اجتماعی، بررسی رابطه دینداری با احساس آنومی و کجروی به توصیف دینداری بیشتر زنان به مردان پرداخته است ( سراجزاده، 1387).
همچنین، شایان ذکر است که در میان تحقیقات داخلی، تحقیقی که به علل این تفاوتها و همچنین تفاوتها در ادیان و مذاهب پرداخته باشد، ردیابی نشد .
با توجه به رویکرد نظری این تحقیق که مبتنی بر نظرات لوونتال و کالت است، فرضیههای زیر مفروضند: 1- دینداری در زنان بیشتر از مردان است؛ 2- دینداری در میان ادیان و مذاهب مختلف یکسان نیست؛ 3 – زنانی که در خانوادههای با نفوذ بیشتر پدر زندگی میکنند، پایبندی بیشتری به ارزشهای دینی از خود نشان میدهند و دیندارترند .
روش تحقیق
این تحقیق پیمایشی ملی است با عنوان ارزشهای اجتماعی و فرهنگی ایرانیان که در سال 1383 با ابزار پرسشنامه و با نمونهگیری خوشهای چند مرحلهای اجرا شده و دادههای آن مبتنی بر دادههای حاصل از پروژه بررسی ارزشهای جهانی اینگلهارت است که با اطلاعات ارزشمند خود امکان مطالعات ملی و فراملی را فراهم آورده است. جامعه آماری این پژوهش پیمایشی، کلیه افراد بالای 16 سال در ایران هستند که با استفاده از فرمول نمونهگیری کوکران با حجم نمونه 2275 اجرا شده است .
درادامه، پس از تعاریف عملیاتی متغیرها، به توصیف جامعه آماری، توصیف تفاوتهای جنسیتی و تحلیل این تفاوتها و ارتباط آن با ساختار قدرت در خانواده با استفاده از نرم افزار spss خواهیم پرداخت .
تعاریف عملیاتی
متغیر دینداری: از مدل تبیین دینداری چند بعدی اینگلهارت مبنی بر ابعاد ارزشهای دینی، اعتقادی، مشارکت در دین و پیامدهای دینی استفاده شده است. ارزشهای دینی با دو گویه اهمیت دین با ارزش 0 تا 3 و اهمیت خدا با ارزش 0 تا 9 که به سه سطح زیاد ، متوسط و پایین تبدیل شد، بعد اعتقادی حاصل ترکیب پنج گویه مشتمل بر اعتقاد به خدا، معاد، صاحب روح بودن انسان، جهنم و بهشت با ارزش0 و 1 که به سه سطح زیاد، متوسط و پایین تبدیل شد، مشارکت دینی با گویه شرکت در مراسم و آیینهای دینی با ارزش0 تا 6 که به سه سطح زیاد، متوسط و پایین تبدیل شد و انجام نمازهای روزانه با ارزش 0 تا 3 سنجیده شده است. همچنین، پیامدهای دینی که از ترکیب 10 گویه موجه یا غیرموجه بودن مصرف مسکرات، درخواست بهرهمند شدن از پاداش و مزایای دولتی که شامل حال فرد نشود، پرداخت نکردن کرایه وسایل نقلیه، تقلب در مالیات، گرفتن رشوه، همجنس بازی، فحشا و خود فروشی، سقط جنین، طلاق، یوتاناسیا ]1[ و خودکشی، هر یک با ارزش 0 تا 9 سنجیده و سپس به سه سطح بالا، متوسط و پایین تبدیل شد. همچنین، اینگلهارت در بعد عواطف دینی از گویههای زیر استفاده میکند: اعتقاد به اینکه دین به فرد آرامش و نیرو میدهد که با یک گویه دو قسمتی آری یا خیر سنجیده شده، تفکر درباره معنا و هدف زندگی که با یک گویه صفر تا سه قسمتی سنجیده شده، هر چند وقت یکبار به جز نماز و خارج از فرائض و عبادات دینی با خداوند نیایش میکنید که با یک گویه هفت قسمتی 0 تا 6 سنجیده شده و سپس به سه سطح تبدیل شده است ( اینگلهارت، 1387 : 36) .
متغیر نفوذ پدر در خانواده : گویه در خانه شما چه کسی بیشترین نفوذ و تأثیر را در برخورد با مسائل دارد، به کسانی که با پدر پاسخ داده باشند 1 و به دیگر پاسخها 0 داده شد .
یافته های پژوهش
مشخصات نمونه : از 2275 نمونه، 1241 نفر مرد (7/54 درصد) و 1026 نفر زن (3/45 درصد) هستند که از میان آنها 1347 نفر متأهل (4/59 درصد) و 919 نفر مجرد (6/40 درصد) هستند. در این نمونه 1465 نفر شهری (8/64 درصد) و 797 نفر (2/35 درصد) روستایی هستند. از 2275 نفر 97 نفر (7/4 درصد) بیسواد ، 380 نفر(6/18 درصد) دارای تحصیلات ابتدایی، 448 نفر (9/21 درصد) تحصیلات متوسطه، 656 نفر (32 درصد) دیپلم ، 149 نفر (3/7 درصد) فوق دیپلم و 318 نفر (5/15 درصد) تحصیلات عالیه دارند. همچنین، 275 نفر (3/12 درصد) درآمد بسیار پایین دارند، 699 نفر (2/31 درصد) درآمد پایین، 881 نفر (3/39 درصد) درآمد متوسط، 323 نفر (4/14 درصد) درآمد بالا و 62 نفر (8/2 درصد) درآمد بسیار بالا دارند .
چنانکه در جدول 1 میبینیم، در همه مؤلفههای مطرح شده تفاوت جنسیتی در دینداری به نفع زنان در سطح معناداری قابل قبول است. در ارزشهای دینی، اعتقادات دینی، انجام مناسک دینی فردی، پیامدهای دینی، فکر کردن در باره معنای زندگی، نیایش با خدا خارج از فرایض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش بخش بودن دین، زنان از مردان به طور معناداری دیندارترند. چنانکه دیدیم، در تحقیقات زیادی این یافته وجود دارد؛ از جمله در تحقیق آرگیل و بیت هالامی (1975)؛ بتسن، شونراد و ونتیز (1993)؛ بیت هالامی و آرگیل) 1997)؛ براون (1987)؛ فرنسیس (1993)؛ پالوتزیان (1996؛ به نقل از لوونتال، 2001 : 133)؛ اینگلهارت، (1372 و 1387) به دیندارتر بودن زنان نسبت به مردان اشاره شده است و همچنین، در تحقیقات داخلی این یافته توسط ابراهیمی (1390)؛ نجفی (1385)؛ آزاد ارمکی (1381 و 1383)؛ توسلی (1385) و سراج زاده (1387) گزارش شده است. به طور کلی، میتوان گفت در دینداری ایرانیان تفاوت جنسیتی وجود دارد و این تفاوت جنسیتی به نفع زنان است. بنابراین، فرضیه 1 که مبنی بر دینداری بیشتر زنان نسبت به مردان است، تأیید میشود. تنها استثنا در مورد شرکت کردن در آیینهای دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است و آن هم در سطح معناداری قابل قبولی نیست و این یافته نیز مؤید تئوری لوونتال است که نشان میدهد زنان فعالیتهای دینی کمتری نسبت به مردان دارند .
جدول 1 – تفاوتهای جنسیتی در دینداری
|
مؤلفههای دینداری |
زنان |
مردان |
تفاوتهای جنسیتی |
آزمون آماری |
|||
|
ارزشهای دینی |
اهمیت دین |
مهم |
9/95 |
5/89 |
4/6 |
269/43 = خی دو پیرسون Sig =0/000 کرامرزV = 139/0 Sig = 0/000 |
|
|
نه چندان مهم |
4/3 |
5/7 |
1/4- |
||||
|
کاملاً بی اهمیت |
7/0 |
9/2 |
2/2- |
||||
|
اهمیت خدا |
زیاد |
5/94 |
9/88 |
6/5 |
565/50 = خی دو پیرسون Sig =0/000 کرامرزV = 15/0 Sig = 0/000 |
||
|
متوسط |
8/3 |
2/9 |
4/5- |
||||
|
کم |
8/1 |
9/1 |
1/0- |
||||
|
اعتقادات دینی |
زیاد |
2/98 |
2/96 |
2 |
284/14 = خی دو پیرسون Sig =0/014 کرامرزV = 082/0 Sig = 0/014 |
||
|
متوسط |
4/1 |
5/4 |
1/3- |
||||
|
کم |
4/0 |
4/1 |
1- |
||||
|
مشارکت در دین |
انجام نمازهای روزانه |
هر روز |
80 |
6/71 |
4/8 |
377/39 = خی دو پیرسون Sig =0/000 کرامرزV = 135/0 Sig = 0/000 |
|
|
یک یا دو بار در هفته |
4/9 |
5/8 |
9/0 |
||||
|
یک یا دو بار در ماه |
6 |
9/8 |
9/2- |
||||
|
هرگز |
5/4 |
11 |
6/5- |
||||
|
شرکت در آیینهای دینی |
زیاد |
7/52 |
2/53 |
5/0- |
593/11 = خی دو پیرسون Sig =0/072 کرامرزV = 072/0 Sig =0/072
|
||
|
متوسط |
2/38 |
8/35 |
4/2 |
||||
|
کم |
2/9 |
1/11 |
9/1- |
||||
|
پیامدهای دینی |
زیاد |
7/96 |
9/94 |
3/1 |
731/15 = خی دو پیرسون Sig =0/003 کرامرزV = 092/0 Sig =0/003
|
||
|
متوسط |
4/2 |
2/3 |
8/0- |
||||
|
کم |
8/0 |
8/1 |
1- |
||||
|
فکر کردن درباره معنای زندگی |
غالباً |
51 |
9/43 |
1/7 |
524/12 = خی دو پیرسون Sig =0/006 کرامرزV = 078/0 Sig = 0/006 |
||
|
گاهی |
2/38 |
8/41 |
6/3- |
||||
|
بندرت |
2/9 |
8/11 |
6/2- |
||||
|
هرگز |
6/1 |
5/2 |
9/0- |
||||
|
نیایش با خدا خارج از فرایض و عبادات دینی |
زیاد |
81 |
5/72 |
5/8 |
704/27 = خی دو پیرسون Sig =0/000 کرامرزV = 108/0 Sig = 0/000 |
||
|
متوسط |
9/8 |
2/11 |
3/2- |
||||
|
کم |
1/10 |
4/16 |
3/6- |
||||
|
آرامش بخش بودن دین |
بله |
4/96 |
9/92 |
5/3 |
494/11 = خی دو پیرسون Sig =0/001 فی = 076/0 Sig = 0/001 |
||
|
خیر |
6/3 |
1/7 |
3/5- |
||||
چنانکه در جدول 2 میبینیم، تفاوتهای جنسیتی در میان شیعیان، سنیان و مسیحیان ایرانی یکسان نیست. این تفاوت در سنیها بیش از شیعههاست و در هر دو به نفع زنان است و در مسیحیها تفاوت جنسیتی وجود ندارد. این یافته تا حدودی مشابه تحقیق لوونتال است که نشان میدهد تفاوت جنسیتی بسته به فرهنگ دینی متفاوت است و یکسان نیست. بنابراین، فرضیه دوم که بر اساس تئوری لوونتال مدعی است تفاوت جنسیتی در دینداری بسته به سنتها و فرهنگ هر دین متفاوت است و اینکه تأثیرات متفاوت جنسیتی را میان مسیحیان، مسلمانان و یهودیان باید انتظار داشت، تأیید میشود. لوونتال مدعی است که زنان نسبت به مردان کمتر در فعالیتهای مذهبی شرکت میکنند که این یافته در مورد شیعه و سنی تأیید و در مورد مسیحیان رد میشود. همچنین، او نشان میدهد که زنان مسلمان دینداری کمتری نسبت به مردان مسلمان دارند که طبق یافتههای این پژوهش این بخش از ادعای لوونتال در ایران پذیرفته شدنی نیست .
جدول 2- تفاوتهای جنسیتی در ادیان و مذاهب
|
مؤلفههای دینداری |
شیعه
|
سنی |
مسیحی |
|||||||||
|
|
زنان |
مردان |
تفاوتهای جنسیتی |
زنان |
مردان |
تفاوتهای جنسیتی |
زنان |
مردان |
تفاوتهای جنسیتی |
|||
|
ارزشهای دینی |
اهمیت دین |
مهم |
2/95 |
6/91 |
6/3 |
2/94 |
6/86 |
6/7 |
100 |
100 |
0 |
|
|
اهمیت خدا |
زیاد |
5/91 |
4/90 |
1/1 |
2/92 |
6/82 |
6/9 |
100 |
100 |
0 |
||
|
متوسط |
7/2 |
1/8 |
4/5- |
9/7 |
9/15 |
8- |
- |
- |
- |
|||
|
اعتقادات دینی |
زیاد |
3/98 |
2/97 |
1/1 |
9/97 |
9/91 |
6 |
100 |
100 |
0 |
||
|
متوسط |
4/1 |
9/1 |
5/0- |
0 |
8/4 |
8/4- |
- |
- |
- |
|||
|
مشارکت در دین |
انجام نمازهای روزانه |
هر روز |
2/81 |
3/74 |
9/6 |
72 |
2/58 |
8/13 |
100 |
100 |
0 |
|
|
یک یا دو بار در هفته |
6/8 |
1/8 |
5/0 |
24 |
9/17 |
1/6 |
- |
- |
- |
|||
|
|
شرکت در آیینهای دینی |
زیاد |
7/52 |
7/55 |
3- |
8/58 |
7/63 |
9/4- |
100 |
100 |
0 |
|
|
متوسط |
8/38 |
9/36 |
9/1 |
5/27 |
1/26 |
4/1 |
- |
- |
- |
|||
|
پیامدهای دینی |
زیاد |
8/96 |
1/95 |
7/1 |
6/94 |
8/97 |
2/3- |
100 |
100 |
0 |
||
|
متوسط |
3/2 |
2/3 |
9/0- |
4/5 |
2/2 |
2/3 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
فکر کردن درباره معنای زندگی |
غالباً |
7/50 |
6/43 |
1/7 |
5/47 |
9/42 |
6/4 |
50 |
- |
- |
||
|
گاهی |
3/38 |
1/42 |
8/3- |
5/42 |
9/42 |
4/0- |
50 |
- |
- |
|||
|
نیایش با خدا خارج از فرایض و عبادات دینی |
زیاد |
7/80 |
2/73 |
5/7 |
84 |
9/73 |
1/10 |
100 |
100 |
0 |
||
|
متوسط |
9 |
3/11 |
3/2- |
8 |
3/12 |
3/4- |
- |
- |
- |
|||
|
آرامش بخش بودن دین |
بله |
5/96 |
1/95 |
4/1 |
5/95 |
84 |
5/11 |
100 |
100 |
0 |
||
گفتیم که کالت تفاوتهای جنسیتی را با توجه به ساختار قدرت در خانواده تبیین میکند و معتقد است دخترانی که در خانوادههای پدر سالار رشد کردهاند، ریسک گریزتر بوده، بنابراین، بیشتر به دین روی میآوردند. چنانکه در جدول 3 میبینیم، هیچ کدام از آزمونهای آماری مربوط به این فرضیه قابل قبول نیست، بنابراین، توجیه دینداری زنان بر اساس تیپ خانواده پدرسالارانه یا برابر طلب رد میشود و فرضیه 3 که بر اساس تئوری کالت مدعی بود زنانی که در خانوادههای با نفوذ پدر هستند، دینداری بیشتری دارند، رد شده، قابل قبول نیست. این یافته در جامعه شناسی میتواند یافته مهمی تلقی شود، چرا که در دوران معاصر که در غالب جوامع عمدتاً ساختار قدرت به سمت برابرطلبی پیش میرود (اینگلهارت، 1372) و چنین وضعیتی در ایران نیز گزارش شده است (آزادارمکی، 1389) نفی این رابطه میتواند پذیرش ساختارهای جدید در خانواده و در عین حال، امکان حفظ تمایلات دینی را نشان دهد و لزوماً پذیرش موقعیتهای برابرطلبانه در خانواده با کاهش دینداری همراه نیست .
جدول 3- درصد دینداری زنان بر حسب نفوذ پدر در خانواده
بحث و نتیجهگیری
اگرچه نقش دین و تأثیر آن در زندگی انسانها همواره مورد توجه صاحبنظران این حوزه بوده، اما در میان این تحقیقات، بررسی تفاوتهای جنسیتی، علل آن و عوامل مؤثر بر آن معمولا مغفول مانده است و گاهی یافتههای متناقض نیز در تحقیقات انجام شده به چشم میخورد. تحقیقات انجام شده در این زمینه، غالباً نشان از دیندارتر بودن زنان از مردان در برپاداشتن عبادات، فعالیتهای مذهبی و اعتقادات دینی دارد. در بیان علل این تفاوتها نیز عقاید متفاوت است: برخی آن را به جایگاه ساختاری، برخی به جهتگیریهای جنسیتی، برخی به جامعهپذیری جنسیتی، برخی به تفاوتهای شخصی و برخی به تئوری ریسک گریزی نسبت میدهند. بنابراین، به سبب اهمیت موضوع و تأثیر دینداری بر زوایای مختلف زندگی انسانها، همچنین، تحقیقات مختصر با یافتههای متناقض و متفاوت، بررسی جنسیتی این تفاوتها حایز اهمیت و پاسخ به سؤالهای اساسی این تحقیق ضروری است که آیا در جامعه ما دینداری در میان زنان و مردان یکسان است یا در این زمینه تفاوتهایی وجود دارد؟ آیا بررسی میان مذاهب و ادیان این یافتهها را تأیید میکند؟ آیا ساختار قدرت در خانواده میتواند دینداری بیشتر زنان را تبیین کند؟ که ما در این مقاله به آن پرداختهایم .
علیرغم تحقیقات مختلف که نشان دهنده دیندارتر بودن زنان نسبت به مردان در برپاداشتن عبادات، فعالیتهای مذهبی و اعتقادات دینی دارد، لوونتال معتقد است اگرچه زنان به طور کلی از مردان دیندارترند، این تفاوتها بسته به فرهنگ و سنت هر دین متفاوت است. او معتقد است سنتهای مذهبی در هر دین یا مذهب، میان زنان و مردان در تعهدات و وظایف دینی مانند نماز خواندن و ... تفاوتهایی ایجاد میکند؛ آنچنان که مثلاً اسلام و یهود در برخی از جنبهها تعهدات دینی کمتری برای زنان نسبت به مردان قائلاند. برای مثال، یهود به نماز گزاردن زنان با جماعت تأکیدی ندارد و زنان مسلمانان در در دوران قاعدگی [35] خود نمیتوانند به مسجد داخل شوند. بنابراین، انتظار میرود زنان در این ادیان به مکان عبادت خود توجه کمتری داشته باشند و در برخی فعالیتهای مذهبی، زنان یهود و مسلمان ممکن است کمتر از مردان ظاهر شوند. بر خلاف ایشان، در نمونههای مورد مطالعه در مسیحیان و هندوها زنان فعالیتهای دینی بیشتری نسبت به مردان دارند. زنان هندو بیش از مردان به بیشتر بودن معابد اعتقاد دارند و احتمالاً مردان مسلمان و یهودی فعالیتهای دینی بیشتری از زنان دارند و این امر در میان مسیحیان و هندوها برعکس است. به گفته لوونتال، این تفاوتها ما را هدایت میکند به اینکه تأثیرات متفاوت جنسیتی را میان مسیحیان، مسلمانان و یهودیان انتظار داشته باشیم. لوونتال از بررسی تجربی خود نتیجه میگیرد اگرچه به طور کلی زنان از مردان دیندارترند، اما فعالیتهای دینی کمتری نسبت به مردان دارند، در مسیحیها زنان از مردان دیندارترند و در هندوها، مسلمانان و یهودیان مردان از زنان دیندارترند. لوونتال این تفاوتها را به سنتها و هنجارهای فرهنگی این ادیان ربط میدهد و بنابراین، دیندار بودن زنان نسبت به مردان را به عنوان یک قاعده کلی نفی میکند (لوونتال[36]، 2001) .
در بیان علت این تفاوتها نیز میلر و استارک معتقدند این تفاوت جنسیتی منشأ فیزیولوژیک داشته، ناشی از اولویت ریسک است. بر این اساس، میلر و استارک نشان میدهند که مردان به خاطر اولویت ریسک خود بیشتر به رفتارهای با ریسک بالا روی میآورند و بنابراین زنان بخاطر ریسک گریزیشان که فیزیولوژیک است بیشتر دیندارند. کالت با بسط تئوری کنترل – قدرت هاگان و کالگوس و پذیرفتن اولویت ریسک میلر و استارک معتقد است که این تفاوتها منشأ اجتماعی داشته؛ بدین شیوه تفاوت جنسیتی در دینداری را به ساختار قدرت در خانواده مربوط دانسته و آن را تبیین کرده است. به نظر او در زمینه پدرسالاری پسران به احتمال زیاد با تشویق به رفتارهای پرخطر، بیشتر متمایل میشوند و دخترها با محدودیت به سمت کنترل رفتارهای پر خطر و در خانوادههای برابرطلب این اختلاف جنسیتی کمتر وجود دارد. مطابق این تئوری خانوادههای پدرسالار یا برابرطلب با رفتارهای متفاوت، موجب جامعهپذیری جنسیتی متفاوت در کودکی شده که تا بزرگسالی ادامه مییابد و از آنجا که رفتار دختران در خانوادههای پدرسالار بیش از خانوادههای برابرطلب کنترل میشود، ایشان ریسک گریزتر بوده و بنابراین، بیشتر به دینداری روی میآورند.
با توجه به رویکرد نظری این تحقیق که مبتنی بر نظرات لوونتال و کالت است، فرضیههای تحقیق که عبارت بودند از: دینداری در زنان بیشتر از مردان است، دینداری در میان ادیان و مذاهب مختلف یکسان نیست، زنانی که در خانوادههای با نفوذ بیشتر پدر زندگی میکنند، پایبندی بیشتری به ارزشهای دینی از خود نشان میدهند و دیندارترند، در این مقاله آزمون شدند. این تحقیق پیمایشی ملی است که با ابزار پرسشنامه و نمونهگیری خوشهای چند مرحلهای اجرا شده است و دادههای آن مبتنی بر دادههای حاصل از پروژه بررسی ارزشهای جهانی است. جامعه آماری این پژوهش پیمایشی کلیه افراد بالای 16 سال در ایران هستند که با استفاده از فرمول کوکران با حجم نمونه 2275 انجام شده است.
چنانکه دیدیم، در همه مؤلفههای مطرح شده دینداری، تفاوت جنسیتی به نفع زنان در سطح معنادار قابل قبول است. در ارزشهای دینی، اعتقادات دینی، انجام مناسک دینی فردی، پیامدهای دینی، فکر کردن درباره معنای زندگی، نیایش با خدا خارج از فرایض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش بخش بودن دین، زنان از مردان به طور معناداری دیندارترند. چنانکه دیدیم، در تحقیقات زیادی این یافته وجود دارد؛ از جمله در تحقیق آرگیل و بیت هالامی (1975)؛ بتسن، شونراد و ونتیز (1993)؛ بیت هالامی و آرگیل (1997)؛ براون (1987)؛ فرنسیس (1993)؛ پالوتزیان (1996؛ به نقل از لوونتال، 2001 : 133)؛ اینگلهارت (1372 و 1387) به دیندارتر بودن زنان نسبت به مردان اشاره شده است و همچنین، در تحقیقات داخلی این یافته توسط ابراهیمی (1390)؛ نجفی (1385)؛ آزادارمکی (1381 و 1383)؛ توسلی (1385) و سراجزاده (1387) گزارش شده است. به طور کلی، میتوان گفت در دینداری ایرانیان تفاوت جنسیتی وجود دارد و این تفاوت جنسیتی به نفع زنان است. بنابراین، فرضیه اول که مبنی بر دینداری بیشتر زنان نسبت به مردان است، تأیید میشود. تنها استثنا در مورد شرکت کردن در آیینهای دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است و آن هم در سطح معناداری قابل قبولی نیست و این یافته نیز مؤید تئوری لوونتال است که نشان میدهد زنان فعالیتهای دینی کمتری نسبت به مردان دارند .
همچنین، دیدیم تفاوتهای جنسیتی در میان شیعهها، سنیها و مسیحیان ایرانی یکسان نیست. این تفاوت در سنیها بیش از شیعههاست و در هر دو به نفع زنان است و در مسیحیها تفاوت جنسیتی وجود ندارد. این یافته مشابه تحقیق لوونتال است که نشان میدهد تفاوت جنسیتی بسته به فرهنگ دینی متفاوت است و یکسان نیست. بنابراین، فرضیه دوم که بر اساس تئوری لوونتال مدعی است، تفاوت جنسیتی در دینداری بسته به سنتها و فرهنگ هر دین متفاوت است و اینکه تأثیرات متفاوت جنسیتی را میان مسیحیان، مسلمانان و یهودیان باید انتظار داشت تأیید میشود. لوونتال مدعی است که زنان نسبت به مردان کمتر در فعالیتهای مذهبی شرکت میکنند که این یافته در مورد شیعه و سنی تأیید و در مورد مسیحیان رد میشود. همچنین، او نشان میدهد که زنان مسلمان دینداری کمتری نسبت به مردان مسلمان دارند که طبق یافتههای این پژوهش این بخش از ادعای لوونتال در ایران پذیرفته شدنی نیست .
گفتیم که کالت تفاوتهای جنسیتی را با توجه به ساختار قدرت در خانواده تبیین میکند و معتقد است دخترانی که در خانوادههای پدر سالار رشد کردهاند، ریسک گریزتر بوده و بنابراین، بیشتر به دین روی میآوردند، اما چنانکه در این پژوهش دیدیم، هیچ کدام از آزمونهای آماری مربوط به این فرضیه قابل قبول نیست. بنابراین، توجیه دینداری زنان بر اساس تیپ خانواده پدرسالارانه یا برابر طلب رد میشود و فرضیه سوم که بر اساس تئوری کالت مدعی بود زنانی که در خانوادههای با نفوذ پدر هستند، دینداری بیشتری دارند، رد شده، قابل قبول نیست. این یافته در جامعهشناسی میتواند یافته مهمی تلقی شود؛ چرا که در دوران معاصر که در غالب جوامع عمدتاً ساختار قدرت به سمت برابرطلبی پیش میرود (اینگلهارت، 1372) و چنین وضعیتی در ایران نیز گزارش شده است (آزادارمکی، 1389). نفی این رابطه میتواند پذیرش ساختارهای جدید در خانواده و در عین حال، امکان حفظ تمایلات دینی را نشان دهد و لزوماً پذیرش موقعیتهای برابرطلبانه در خانواده با کاهش دینداری همراه نیست .
در بررسیهای جنسیتی در شرایطی که بیشتر محققان با تکیه بر اینکه زنان به سبب پیش زمینه نامناسب اجتماعی مورد تبعیض واقع شده و در برخی مؤلفههای اجتماعی با مردان متفاوتند و این تبعیض جنسیتی به نفع مردان است، وجود تحقیقاتی مانند تحقیق حاضر که نشان میدهد تفاوتهای جنسیتی به نفع زنان است و آگاهی به این تفاوتها میتواند به عنوان عاملی در تقویت زنان به حساب آید. در این تحقیق دیدیم که زنان از مردان دیندارترند یا در پژوهشهای دیگر یافتیم که سلامت اجتماعی زنان بالاتر از مردان است (مدیری، 1391). یا رفاه ذهنی در زنان بالاتر از مردان است (مدیری، 1392) با توجه به نقش محوری زنان در خانواده و جامعه، آگاهی از چنین تواناییهایی میتواند به ایشان در ایفای نقشهای خانوادگی و اجتماعی مدد رساند و به ارتقای سطح زندگی ایشان منجر شده، امکان پرورش نسلی غنیتر را فراهم میآورد. با توجه به اینکه اطلاعات این مقاله منحصراً برای چنین پژوهشی فراهم نشده بود و اهداف متعددی در برداشت و با توجه به اهمیت موضوع بررسی کمّی و کیفی تفاوتهای جنسیتی در دینداری، مقایسه مذاهب با یکدیگر، علل این تفاوتها، عوامل مؤثر بر آن پیشنهاد میشود .
پی نوشت
[1]کشتن از سر ترحم
[1] Maltby
[2] Hummer, Rogers & Nam
[3] Mc McCartney
[4] Call & Heaton
[5] Hunler& Gencoz
[6] Mahoney
[7] Sullivan
[8] Ebaugh & Haney
[9] Jelen
[10] Spicer
[11] Scheepers & Van Der Silk
[12] Kelley & De Graaf
[13] Cornwall
[14] Vaus & MC Allister
[15] Thompson
[16] Levitt
[17] Walter
[18] Miller & Stark
[19] Argyle & Beit – Hallahmi
[20] Batson , Schoenrade & Ventis
[21] Brown
[22] Francis
[23] Paloutzian
[24] Mc McCartney
[25] Menstruation
[26] Loewenthal
[27] Sullinus
[28] Cornwall
[29] Vaus & MC Allister
[30] Thompson
[31] Levitt
[32] Walter
[33] Miller & Stark
[34] Hagan & colleagues
[35] Menstruation
[36] Loewenthal
)