نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد، گروه اقتصاد دانشگاه اصفهان، ایران
2 دانشیار، گروه آمار دانشگاه اصفهان، ایران
3 دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد دانشگاه اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Among the economical sectors of the country, residential sector is the largest final consumer of energy and unlike the other sectors, its energy intensity is upward. In this regard, targeted subsidies law is a basic measure by the ninth government which began by the president’s command since 2010 despite the opposition of a number of economists and MPs with the way of its implementation that was a price reform (rising) plan to energy carriers with a focus to reduce energy consumption in all consumer sectors, especially residential sector. The residential sector consists of different groups regarding economic, social and cultural features and it seems that identical changes of prices of gas and electricity for all these groups as result of targeted subsidies law implementation have different effects on the level of energy consumption in these groups. Therefore, after nearly three years of implementation of the law and on the verge of implementation of the second phase, the study is to investigate the effects of social (Social-Economical Status) and cultural (environmental culture) features on the level of change in gas and electricity consumption of households in Esfahan city after the implementation of targeted subsidies law.
Materials & Methods
Regarding the purpose, the study is practical and regarding the nature and methods, it is descriptive-analysis and casual-comparative (post-event). The data for investigating the research hypotheses are collected by field method. The study population of the research is all the households living in all fourteen districts of Esfahan municipality and 145 households were selected from the 492767 households living in Esfahan city in 2011 by the use of Cochran formula (confidence level of 90 percent) and the data were collected by referring to them using simple random sampling. In order to analyze the effects of the variables, namely Social-Economical Status and environmental culture of the households, on the level of change in gas and electricity consumption after the implementation of targeted subsidies law, we used multivariate regression model of binomial logistics. SPSS software was also used to do the calculation and achieving the results.
Discussion of Results & Conclusions
The results of the research showed that: 1- Social-Economical Status of Esfahan households did not have a significant effect on reducing the consumption of gas and electricity after the implementation of targeted subsidies law. 2- The effects of environmental culture of Esfahan households on the possibility of gas and electricity energy saving on both levels (low and average) have been negative.
In order to justify the lack of any significant relationship between Social-Economical Status Esfahan households and reducing gas and electricity consumption, the reasons are presented as follows in two divisions of sociological and economic fields:
A) Sociological analysis: For many years, Social-Economical Status has been a powerful and significant variable in the area of social sciences which is used to explain a host of social attitudes and behaviors. But the lack of relationship between this variable and dependent variables of the research, despite the research hypothesis on the relationship between these two variables, is theoretically very important for the society that is studied; Therefore, it is likely that the views of some sociologists such as Veblen, Weber and Bourdieu who believe in social class life and also believe that socio-economic class factor affects the formation of lifestyle, have been fading away and lack explanatory ability. On the other hand, the approach of intellectuals such as Anthony Giddens, Mike Featherstone and Ulrich Beck is able to analyze the case in a better way. According to the views of these sociologists, social classes do not determine the selective consumption patterns of people so that it is not possible to separate the lifestyles according to the social classes and the lifestyles break boundaries of social class differentiations. In fact, lifestyle is neither a social class concept nor a tool for distinction, but it is offered as a new concept against the social class. From such a viewpoint, in modern societies similar consumption behaviors are observed among people from different social classes which show the class integration of lifestyles. In other words, we deal with a lifestyle which does not particularly belong to a group or a class, but it is only significant in the cultural changes of modernity and the growth of consumerism culture.
B) Economic Analysis: According to economic studies on this subject, justifications for the lack of relationship can be outlined as follows: 1- Inelasticity of energy demand (consumption) for residential sector against the price changes - even in long term - and the necessity of energy commodity in the households carts. 2- Limitations to find alternatives for energy consumption such as gas and electricity for the households: the reason is the different technologies for using gas, electricity and other types of energy in household appliances. Even if the alternatives are technically possible, it is not economical for the consumers to change their consumption patterns and their energy appliances for slight fluctuations in energy prices (especially knowing that the fluctuations are very slight on the basis of real prices). 3- Since gas and electricity are necessary commodities for residential sector, this sector at least has to use them for heat, light, cooking, etc. In most cases, reducing the consumption of these two energy carriers leads to nothing but lowering the level of well-being and as a result causing numerous social, cultural and sanitary abnormalities and increasing discontent in the society. Therefore, it is natural that energy consumption in household sector is not a function of its price. 4- Energy consumption in residential sector is a function of its previous patterns which means that the consumers of this sector act according to their consumption habits. 5- Regarding the electricity, it can be said that refrigerators, freezers, coolers and TV sets share the greater part of electricity consumption in households which includes 60% of the total energy consumption by the households. It seems that despite rising electricity price after implementation of the law, the household consumer still uses the same electrical appliances; because most families - especially in inflation condition after implementation of the law - can not afford to buy energy-saving modern appliances. 6- For wealthy households who can afford to buy energy-saving appliances it is not economical to change their consumption patterns and appliances for the slight fluctuations in the price of gas and electricity (especially in inflation condition after implementation of the law). 7- Although at the beginning of targeted subsidies law implementation, the government attempted to increase the nominal prices of gas and electricity of the residential sector, only after two months the real price of electricity and after four months the real price of gas have been declining due to fixing the nominal prices of these two energy carriers after the beginning of the plan and ignoring the consumer price index while pricing these two energy carriers.
In order to explain the negative effect of households environmental culture on energy consumption reduction it can be argued that households with higher cultures before the implementation of targeted subsidies law had more thrifty behaviors comparing to households from lower cultures; therefore, there is less possibility for them to save energy under the law implementation.
It seems that price changing of gas and electricity is not an appropriate leverage to reform energy consumption pattern (gas and electricity) of residential sector; but energy saving in this sector by logical use of energy through creating the consumption culture alongside price changing of energy carriers can have a significant effect on consumption control in this section.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه و بیان مسأله
جهان امروز، جهان توسعه اقتصادی و صنعتی است و انرژی از ملزومات اساسی آن به شمار میرود؛ چنانچه انرژی یکی از تعیینکنندهترین عوامل در جهتدهی به تعامل کشورهای جهان است (مشیری و شاهمرادی، 1385). علیرغم آنکه ایران از غنیترین کشورهای جهان به لحاظ انرژی محسوب میگردد اما در زمره کشورهای در حال توسعه قلمداد می‌شود که علت عمده آن استفاده بهینه نکردن از این منابع است (اسدی مهماندوستی، 1388). بر اساس گزارش انجمن جهانی انرژی[1] (WEC)، ایران در طی سالهای 1990-2006 از جمله کشورهای دارای بالاترین شدت انرژی[2] در جهان بوده است. به علاوه، در حالیکه در سطح جهان شدت انرژی در حال کاهش است (Jamshidi, 2008)، این شاخص برای ایران حکایت از روندی متفاوت و صعودی دارد (ترازنامه انرژی، 1388). تجزیه و تحلیل شدت انرژی بخشهای مختلف اقتصادی کشور (صنعت، حمل و نقل، خانگی- عمومی-تجاری، کشاورزی و سایر بخشها) طی دوره 86-1376 حاکی از آن است که در میان بخشهای مورد بررسی، تنها بخش خانگی-عمومی-تجاری با افزایش در شدت انرژی همراه بوده است (فطرس و براتی، 1390). افزایش در شهرنشینی، تغییر در سبک زندگی[3]، قیمت ارزان انرژی و پایین بودن سهم هزینه آن در کل هزینههای مصرفی خانوار که از اختصاص یارانه به آن نشأت میگیرد، نبود فرهنگ صحیح مصرف و استفاده از تجهیزات خانگی با راندمان پایین در مصرف انرژی از دلایل اصلی افزایش در شدت انرژی بخش خانگی است (فطرس و براتی، 1390؛ دهقان شبانی، 1385: 45)؛ بنابراین در ایران بخش خانگی-عمومی-تجاری بیشترین سهم را در روند افزایشی شدت انرژی داشته است. مقایسه الگوی بخشی مصرف نهایی انرژی نیز در ایران با الگوی جهانی بیانگر تفاوتی اساسی است؛ چنانچه سهم مصرف انرژی بخش صنعت در ایران بسیار کمتر از متوسط جهانی و بر عکس سهم بخش خانگی-تجاری و بخش حملونقل بالاتر از متوسط جهانی است (ترازنامه انرژی، 1390).
در ایران در طی چند دهه گذشته، تلاش دولت برای کنترل رشد قیمت حاملهای انرژی نسبت به افزایش قیمت سایر کالاها و خدمات یا نهادههای تولید پیامدهای زیر را به دنبال داشته است : 1– اختصاص بخش عظیمی از منابع و بودجه کشور به اعطای یارانه مستقیم و غیرمستقیم برای حاملهای انرژی که بار مالی سنگینی را به دولت تحمیل کرده است و مجال اندکی برای صرف هزینههای عمرانی و سرمایهگذاری در زیربناهای اقتصادی کشور فراهم آورده است (اکبری و همکاران، 1389). 2- به شکاف هرچه بیشتر قیمت این حاملها با هزینههای تولید و عرضه آن‌ها در داخل (شاهمرادی و همکاران، 1389) و به مخاطره افتادن استمرار خدمات بخش انرژی منجر شده است (ترازنامه انرژی، 1390: 186). 3- علاوه بر اینکه در بخش تقاضا، سبب شکلگیری عادات و رفتارهای غلط مصرفی و اتلاف انرژی شده است، یکی از موانع اصلی در ارتقای بازدهی و کارایی تجهیزات خانگی مصرفکننده انرژی و تکنیکهای ساخت ساختمان است (نصراللهی، 1390؛ Farahmandpour et al., 2008). 4- به آلودگی فزاینده محیط زیست به ویژه در شهرهای بزرگ منجر شده است.
با وجود اذعان دولتهای مختلف به وجود چنین معضلات مزمنی در کشور، موضوع هدفمندسازی یارانهها تنها در دولت نهم به طور جد در دستور کار قرار گرفت لایحه آن پس از یک سال و نیم کارشناسی مستمر، تهیه شد و برای طی مراحل قانونی به مجلس شورای اسلامی ارسال گردید. مجلس نیز با تشکیل کمیسیون ویژهای، پس از یک سال بررسی، لایحه را در دی ماه 1388 به تصویب رساند و علیرغم مخالفت تعدادی از اقتصاددانان و نمایندگان مجلس با نحوه اجرایی شدن آن، قانون هدفمندسازی یارانهها با دستور رئیسجمهور از یکشنبه 28 آذرماه 1389 با طرح اصلاح (افزایش) قیمت حاملهای انرژی و با محوریت کاهش مصرف انرژی تمامی بخشهای مصرفکننده انرژی به ویژه بخش خانگی آغاز گردید.
در عصری که نگاه به مصرف، نه صرفاً همچون یک روند اقتصادی منفعتگرایانه بلکه به مثابه روندی اجتماعی – فرهنگی که شامل نشانهها و نمادهای فرهنگی نیز هست در نظر گرفته می‌شود (باکاک، 1381)، برنامهریزان و تصمیمگیرندگان در زمینه سیاستهای کلان بهینهسازی مصرف انرژی باید به یافتهها و تحلیلهای جامعهشناختی در ارتباط با این مقوله نیز تکیه کنند تا بتوانند میزان اثربخشی تصمیمگیریهای خود و چگونگی واکنش گروههای گوناگون کلان اجتماعی را به سیاستها و تصمیمهای خود به نحو صحیحی بسنجند.
بخش خانگی متشکل از گروه‌هایی است که به لحاظ ویژگیهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متفاوتند و به نظر میرسد تغییر یکسان قیمت دو حامل برق و گازطبیعی برای تمامی این گروهها در نتیجه اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها، اثرات متفاوتی بر میزان مصرف انرژی هر گروه داشته باشد. بنابراین با گذشت حدود سه سال از اجرای این قانون و در آستانه اجرایی نمودن فاز دوم آن، پژوهش حاضر درصدد بررسی عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر مصرف انرژی (برق و گاز طبیعی) خانوارهای شهر اصفهان پس از اجرای قانون است.
پیشینه پژوهش
صالحی و امامقلی (1391)، در پژوهش خود به واکاوی رابطه میان آگاهی زیستمحیطی ساکنان شهرستان سنندج با رفتارهای زیستمحیطی آن‌ها (که از ترکیب سه مقوله مصرف انرژی، استفاده از وسایل دارای استانداردهای زیستمحیطی و استفاده دوباره از وسایل قابل استفاده حاصل شده است) پرداختهاند. نتایج پژوهش حاکی از رابطه مستقیم میان رفتارهای مسؤولانه محیطی و آگاهی زیستمحیطی بوده است. لاهیری نیز در پژوهش خود به نتایج مشابهی دست یافته است (Lahiri, 2011). فردوسی، مرتضوی و رضوانی (1386)، در مقاله خود به بررسی رابطه میان دانش زیستمحیطی و نگرشها با رفتارهای محافظت از محیط پرداختهاند. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که دانش و نگرش افراد به مسائل زیستمحیطی تعیین کنندههایی مهم در زمینه پیشبینی رفتارهای محافظت از محیط هستند. شاهنوشی و عبدالهی (1386) نیز در پژوهش خود به نتایج مشابهی دست یافتهاند. کریمی و صفارینیا (1384)، در مقاله خود به بررسی دیدگاهها و نظریههای مربوط به شکلگیری نگرشها و روشهای تغییر آن پرداختهاند و به این نتیجه دست یافتهاند که استفاده صحیح و منطقی از انرژی و فرآوردههای آن مسألهای است که با رفتار انسان ارتباط مییابد. اگر صرفهجویی در مصرف انرژی به عنوان یک رفتار در نظر گرفته شود، برای بررسی و ترغیب رفتار صرفهجویی انرژی در مصرفکنندگان باید به بررسی و تغییر نگرشها پرداخت. کایزر، ولفینگ و فوهرر[4]، در مقاله خود با استفاده از تئوری رفتار برنامهریزی شده آیزن به بررسی نگرش زیستمحیطی و رفتارهای زیستمحیطی در میان اعضای دو شرکت حمل و نقل سوئیسی پرداختهاند. نتایج حاکی از آن بوده است که دانش زیستمحیطی و ارزش زیستمحیطی 40 درصد از واریانس قصد رفتار زیستمحیطی را توضیح دادهاندکه به نوبه خود پیشبینی کننده 75 درصد از واریانس رفتار زیستمحیطی است (Kaiser et al., 199).
محمدی، صالحی و خوشفر (1390)، در مقاله خود به بررسی نحوه اثرگذاری سبک زندگی بر مصرف برق شهروندان گرگانی پرداختهاند. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که زیربنای ساختمان، تعداد لوازم برقی موجود در منزل و نحوه معماری منزل بر میزان مصرف برق تأثیرگذار بوده است و بنابراین سبک زندگی افراد بر مصرف انرژی آن‌ها در بخش خانگی تأثیر مثبت معناداری داشته است. علاوه بر این، نتایج پژوهش بیانگر عدم تأثیر تحصیلات بر مصرف برق افراد بوده است. سلیمان، در مقاله خود به تخمین تابع تقاضای برق بخش مسکونی کره جنوبی با هدف بررسی تأثیرات بهبود کارایی انرژی، عوامل ساختاری و سبکهای زندگی بر مصرف برق پرداخته است. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که متغیرهای درآمد خانوار، قیمت برق و عوامل ساختاری (اندازه خانواده، توزیع سنی و شرایط آب و هوایی) و سبک زندگی بر مصرف انرژی تأثیر معناداری داشته‌اند (Suleiman, 2009).
سرمست و پورحسن (1389)، در مقاله خود با استفاده از نظریه پیر بوردیو[5] به بررسی عوامل مؤثر بر تغییر الگوی مصرف برق شهروندان تبریزی پرداختهاند. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که سرمایه فرهنگی و سرمایه اقتصادی (درآمد و محل سکونت) از عوامل مؤثر بر الگوی مصرف برق شهروندان تبریزی است. تابلی و خواجوی (1388)، در مقاله خود درصدد واکاوی رابطه میان درآمد و سطح تحصیلات خانوارهای شهر تهران با میزان مصرف انرژی آن‌ها (آب، برق و گاز) بوده‌اند. نتایج حاکی از آن بوده است که میان درآمد خانوار و میزان مصرف مازاد بر الگوی مصرف بهینه انرژی همبستگی قوی و مثبتی وجود دارد اما رابطه معناداری میان تحصیلات خانوار با مصرف مازاد بر الگوی بهینه وجود ندارد. لطفعلیپور و لطفی (1383)، در مقاله خود به بررسی تأثیر عوامل مختلف بر تقاضای برق خانگی در استان خراسان پرداختهاند. نتایج پژوهش حاکی از آن بوده است که درآمد خانوار، موجودی وسایل برقی خانگی، شدت استفاده از وسایل برقی، قیمت لوازم برقی خانگی، بعد خانوارها، محل زندگی (شهر یا روستا)، تحصیلات، تعداد اتاقها و زیربنای منزل با میزان مصرف برق رابطه مستقیم معناداری داشته‌اند. ساردیانو، لانگ، شیپر و هاوک، هلد و ریچی و همکاران نیز در پژوهشهای خود بر تأثیر مثبت و معنادار درآمد خانوار بر مصرف انرژی آن صحه گذاردهاند (Sardianou, 2005). نتایج پژوهشهای هلد، اولسن و پورتینگا و همکاران نیز مؤید ارتباط مثبت و معنادار میان تحصیلات افراد و مصرف انرژی آن‌ها بوده است (Held, 1983). بوشهری و ولجنانت، در مقاله خود به تحلیل و برآورد منافع و هزینههای مستقیم ناشی از افزایش قیمت برق یارانهای در کشور کویت پرداختهاند. نتایج حاکی از آن بوده است که تقاضای برق برای تمامی گروههای درآمدی بیکشش[6] است و خانوارهای با درآمد بالا به تغییرات در قیمت برق واکنش بیشتری نشان میدهند و انتظار بر آن است که مصرف آن‌ها بیش از دیگر خانوارها به ازای یک افزایش معین در قیمت برق کاهش یابد (Bushehri & Wohlgenant, 2012).
پژوهش حاضر از جمله معدود پژوهشهای داخلی در زمینه مصرف انرژی خانوار است که رویکرد صرف اقتصادی به الگوی مصرف انرژی نداشته است بلکه به بررسی توأمان عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر در این حیطه پرداخته است.
مبانی نظری پژوهش
مبانی جامعهشناختی مصرف
نظریههای اجتماعی مصرف، مصرف را به صورت پدیدهای گروهی که یاریدهنده در شکلبندی و عضویت در گروههاست، ترسیم مینمایند (محمدی، 1390: 40، به نقل از ویلک). با توجه به محوریت بحث مصرف در این پژوهش و ارتباط آن با مقوله پایگاه اقتصادی-اجتماعی که به عنوان یک متغیر کلیدی مورد بحث است، در این بخش، آراء و اندیشههای سه تن از متفکران برجسته (وبر[7]، وبلن[8] و بوردیو) که از منظر جامعهشناختی به تبیین ارتباط میان مصرف و پایگاه اقتصادی-اجتماعی با تأکید بر مفهوم سبک زندگی پرداختهاند، به اختصار بررسی شده است. آرتور آسابرگر و جورج زیمل[9] نیز از جامعهشناسان برجسته دیگری هستند که قائل به سبک زندگی طبقاتی بوده‌اند و عامل طبقه اقتصادی – اجتماعی را در شکلگیری سبک زندگی مؤثر دانستهاند. از اواخر دهه 1980 در ادبیات انرژی نیز پژوهشگران انرژی، مفهوم سبک زندگی را در مطالعه مصرف انرژی معرفی کردهاند و مطالعات متعددی با تأکید بر مفهوم سبک زندگی به تبیین ارتباط میان پایگاه اقتصادی –اجتماعی خانوار و مصرف انرژی آن پرداختهاند. از جمله پژوهشهای صورت پذیرفته در این زمینه میتوان به مطالعات: نادر و بکمنان[10] (1987)، ریچی و همکاران (1981)، کاسولیس[11] و همکاران (1981)، هلد (1983)، اولسن (1983)، کورتیس[12] و همکاران (1984)، والش[13] (1989)، شیپر و هاوک (1991)، ساموئلسن و بیک[14] (1991)، لوتزنهایزر[15] (1992)، لوتزنهایزر (1993)، لانگ (1993)، ناکاگیمی[16] (1996)، براندن و لویس[17] (1999)، پورتینگا و همکاران (2003) اشاره کرد (Sardianou, 2005).
در میان جامعهشناسان کلاسیک، ماکس وبرتنها کسی است که بدون داشتن هیچ اندیشه مبسوطی درباره مصرف و نقش آن در دنیای مدرن، با ارائه نظریهای در زمینه قشربندی اجتماعی به بحث در این باره پرداخته است (تامین[18]، 1373: 9). به عبارت دیگر، نظریات وبر در زمینه مصرف به تبع مطالعات وی در زمینه سبک زندگی حاصل شده است و مفهوم سبک زندگی حاصل تأملات وی درباره مفاهیم «مرتبه منزلتی» و «منزلت» است (رئیسی، 1390: 28) که مقصود از آن، توزیع احترام و اعتبار و وجود تفاوتهایی است که از آن‌ها با عنوان سلسله مراتب اجتماعی نام برده می‌شود (شجاع، 1387: 49، به نقل از ربانی). به اعتقاد وی، گروههای منزلتی با تفاوت در سبک زندگی که بازتابدهنده تفاوتهای پرستیژی[19] آنهاست، بازشناسی می‌شوند[20]. وبر به عنوان نخستین مبنای تمایز گروههای منزلتی، هم به «فرآیند رسمی آموزش[21]» و هم به «پرستیژ تبار[22] (اصل و نسب) و پرستیژ شغل» توجه داشته که هر یک مبنایی برای نشان دادن سبکهای مختلف زندگی فراهم میآورد (ریزمن و انگویتا[23]، 1383: 47؛ تامین، 1373: 11؛ ملک، 1388: 74). گروههای منزلتی به دنبال انحصار کالاها، فرصتها و نمادهایی هستند که فراهم آورنده احترام باشد تا بدین وسیله فاصله اجتماعی خود و دیگران را به حداکثر برسانند (ریزمن و آنگویتا، 1383: 48). به عبارت دیگر، وبر میگوید: «با برخی سادهسازیهای بیش از اندازه، کسی ممکن است بگوید که طبقات بر اساس روابطشان با تولید و تملک کالا قشربندی می‌شوند، در حالی که گروههای منزلتی بر اساس الگوهای مصرف خود به عنوان جلوه مخصوص شیوههای زندگی قشربندی می‌شوند. (ریزمن و آنگویتا، 1383: 50). همانطور که ریمر[24] به خوبی دریافته است، از نظر وبر جامعه فقط به لحاظ اقتصادی قشربندی نمیشود آنچنان که مارکس معتقد است بلکه بر اساس منزلت و راه و رسم آشکار شدن منزلت در «سبک زندگی»، گروههای اجتماعی مختلف نیز قشربندی می‌شوند (بنت[25]، 1386: 29).
تورشتاین وبلن نیز همچون وبر، به وجود رابطه میان الگوی مصرف به عنوان یکی از ابعاد فکری و رفتاری حیات اجتماعی با پایگاه اقتصادی-اجتماعی به خصوص از بعد منزلتی و اجتماعی آن معتقد است و بدین منظور نظریهای درباره سبک زندگی ارائه نموده است. به اعتقاد وی، سبک زندگی، شیوهای از زندگی است که علاوه بر مصرف، ارزشها، نگرشها، مسائل جمعیتشناختی، تفاوتهای جنسیتی، موقعیت اقتصادی، شغل و طبقه اجتماعی را نیز در برمیگیرد. از نظر وبلن، الگوهای مصرف را عموماً نباید تنها بر حسب کارکردهای آشکار آن‌ها تبیین کرد بلکه کارکرد پنهانی بالا بردن منزلت اجتماعی را نیز باید به حساب آورد. در برخی موارد ممکن است یک الگوی مصرف حتی هیچگونه کارکرد آشکاری نداشته باشد و آن را تنها باید بر حسب بالا بردن منزلت اجتماعی توجیه کرد (مهدویکنی، 1386: 366).
اهمیت سبک زندگی برای درک روابط میان ثروت، منزلت و قدرت در جامعه مصرفی به نحو درخشانی در مطالعه وبلن درباره طبقه مرفه نوظهور در آمریکای اواخر قرن نوزدهم نشان داده شده است. این طبقه مرفه از افرادی تشکیل میشد که ثروت و منزلت خود را با تلاش بسیار، کار سخت و انباشت سرمایه به چنگ آورده بودند. وبلن نشان میدهد که این افراد چگونه میکوشیدند منزلت نوآمده خویش را با تقلید از سبک زندگی طبقات بالای اروپایی به نمایش بگذارند و سلایق آن‌ها را در مد، غذا، فعالیتهای فراغتی و تفریحی و... مو به مو تقلید کنند. وبلن برای این فعالیت، اصطلاح «مصرف نمایشی» را وضع کرد (بنت، 1386: 27).
مطابق با استدلال وبلن، عادات فکری که با پایگاه فرد در نظام اجتماعی و شغلی همخوان هستند، در رفتار وی منعکس می‌شوند و رفتار (از جمله رفتار مصرفی) افراد را شکل میدهند (کوزر[26]، 1389).
پیر بوردیو یکی از برجستهترین جامعهشناسان حوزه مصرف، بیش از همه برای بسط نظریههای اجتماعی مصرف تلاش کرده است، با این استدلال که مصرف، سلائق و سبکهای گروهی را که طبقات اجتماعی مشابه را تصرف کرده است منعکس میسازد. به اعتقاد وی، به لحاظ منطقی در هر جامعهای که تفکیک اجتماعی وجود دارد، مصرف نقش مهمی در ارزیابی یا به چالش کشیدن رتبه و پایگاه دارد (محمدی، 1390: 30، به نقل از ویلک).
مطابق با نظریه بوردیو، انسانها در فضاهای اجتماعی بر اساس سرمایههایی که در اختیار دارند، عمل میکنند. وی از چهار نوع سرمایه سخن میگوید: 1- سرمایه اجتماعی[27] 2-سرمایه فرهنگی[28] 3- سرمایه اقتصادی[29] 4- سرمایه نمادین[30]. بر اساس اندیشههای وی، این سرمایهها با کمیتهای متفاوتی در اختیار گروههای طبقاتی مختلف قرار دارد (شجاع، 1387: 51) و تمامی فعالیتهای زندگی آن‌ها از گوش دادن به موسیقی، نحوه لباس پوشیدن، غذا خوردن و به عبارت دقیقتر، سبک زندگی آن‌ها را تحت تأثیر قرار میدهد (محمدی، 1390، به نقل از فاضلی و همکاران). در واقع سبک زندگی در اندیشه بوردیو مبنایی طبقاتی دارد؛ به عبارتی، موقعیت طبقاتی افراد، عادات و اشتغالات فرهنگی متمایزی را شکل میدهد و در نتیجه سبکهای زندگی مختلفی را پدید میآورد (رستگار، 1386: 74). از دیدگاه وی، مصرف نه تنها ارضای نیازهای زیستی نیست بلکه متضمن نشانهها، نمادها، ایدهها و ارزشهاست. به تعبیر وی، مصرف در دوران جدید روندی است که در آن خریدار کالا، از طریق به نمایش گذاشتن کالاهای خریداری شده، فعالانه در تلاش برای خلق و حفظ هویت خویش است (محمدی، 1390، به نقل از غلامرضایی).
مطالعه پرآوازه بوردیو با عنوان تمایز (1984)، با بسطدادن به اندیشههای وبر، زیمل[31] و وبلن، سبک زندگی را به منزله بازتاب منزلت اجتماعی مفهومپردازی میکند. مطابق با استدلال وی، کرد و کارهای مربوط به سبک زندگی که افراد آن‌ها را انجام میکنند، پیامهایی درباره سطح ثروت، موفقیت، شأن و منزلت آن‌ها به جامعه صادر میکند. به گفته بوردیو، هرچند سبکهای زندگی ظاهراً به صورت مستقل برساخته می‌شوند و شکلهایی از عمل فرهنگی هستند که به صورت تأملی پیکربندی می‌شوند ولی پیوند تفکیکناپذیری با تجربههای مربوط به طبقه دارند (بنت، 1386) (بوردیو دستهبندیهای طبقاتی را به طور تجربی و بر اساس پایگاه شغلی تعریف میکند (شجاع، 1387: 52)).
مبانی فرهنگی مصرف انرژی
فرهنگ بستری است که تمامی رفتارهای پایدار اجتماعی انسان در درون آن شکل میگیرد. منظور از بستر، محیط غیر مادی ساخته شده توسط بشر در مدتی طولانی است که شامل ارزشها، باورها، آداب و رسوم و... است که توسط اکثریت جامعه پذیرفته می‌شود و مهم‌ترین ویژگی آن، پایداری و چسبندگی است. در حقیقت رفتارهای پایدار انسان نتیجه فرهنگ خاصی است که دارد. تفاوت رفتارها، نتیجه تفاوت فرهنگهاست. بر این اساس، تغییر رفتارهای پایدار تنها در صورت تغییر فرهنگ ممکن است؛ بنابراین برای تغییر رفتار مصرفی جامعه باید برای عامل فرهنگ اعتبار خاصی قائل گردید (موسایی، 1388).
امروزه از صرفهجویی در مصرف انرژی به عنوان رفتاری زیست محیطی[32] سخن گفته می‌شود (فاضلی و همکاران، 1385: 15)؛ چنانچه سبک زندگی خانوار در مصرف انرژی میتواند منعکس کننده درک خانوار از مسؤولیتهای زیستمحیطی خود و نیز نگرانی درباره منابع انرژی باشد (Held, 1983; Van Raaij & Verhallen, 1983; Weber & Perrels, 2000). استفاده بیرویه از انرژی در منازل، استفاده از تولیدات یکبار مصرف، استفاده از وسایل نقلیه شخصی، استفاده از انواع آفتکشها، دفع مواد زائد به روش غیر بهداشتی، جمعآوری و تفکیک نکردن زباله به منظور بازیافت و بسیاری از رفتارهای مخرب زیستمحیطی دیگر همگی نتیجه رفتارهای محیطی انسان است (بارو[33]، 1380؛ صالحی و امامقلی، 1390).
به اعتقاد جامعهشناسان محیطزیستی، مسائل زیستمحیطی به صورت گستردهای در ارزشها، نگرشها و باورهای سنتی یک جامعه معین ریشه دارند شکلدهنده رفتار انسان نسبت به محیطزیست هستند و در مجموع میتوان از آن‌ها با عنوان «فرهنگ زیستمحیطی» نام برد. در ادامه با تأکید بر یکی از مهم‌ترین انواع رفتارهای زیستمحیطی (رفتار صرفهجویی در مصرف انرژی) به ارائه نظریههای مرتبط پرداخته شده است.
فرهنگ زیستمحیطی
تبیین رفتارهای زیستمحیطی در قالب نظریهها و الگوهای گوناگونی بررسی شده است. یکی از ابتداییترین نظریهها در این زمینه، توسط فیشبین و آیزن[34] با عنوان «فعالیت تفکر شده[35]» مطرح شده است. بعدها در باره این نظریه تجدید نظر شد و با عنوان نظریه «رفتار برنامهریزی شده[36]» بسط داده شد. مطابق با نظریه فعالیت تفکر شده، یک کنش یا رفتار در پی زنجیرهای از عوامل روی میدهد. قصد رفتار[37] که از پیشایندهای بدون واسطه انجام یک رفتار است، تابع نگرشها و هنجارهای ذهنی شخص برای انجام دادن یک فعالیت مشخص است (Kaiser et al., 1991). نگرش به رفتار، متغیری فردی و شخصی است که طی آن رفتار از منظر خود فرد کنشگر ارزیابی میگردد اما متغیر دوم «هنجارهای ذهنی[38]» منعکس کننده نفوذ و فشار اجتماعی است که شخص آن را برای انجام یک رفتار احساس و ادراک میکند و برآیندی از انتظارات و ارزشهای اجتماعی و اصول اخلاقی است (نواح و فروتنکیا، 1390). مطابق با این نظریه، اطلاعات و دانش از واقعیتهای خاص، از پیش شرطهای ضروری برای هر نگرش است. دانش ضرورتی برای انجام موفقیتآمیز فعالیتها قلمداد می‌شود. در واقع، دانش به مثابه ابزاری برای چیره شدن بر موانع روانشناختی نظیر ناآگاهی یا اطلاعات غلط به کار گرفته می‌شود. اگرچه دانش همیشه تأثیر مستقیمی بر رفتار ندارد اما مکانیسمهای دیگری را تقویت میکند که تغییر رفتار را تسهیل میکند (فردوسی و همکاران، 1386، به نقل از فریچ[39]).
نظریه دیگری که توسط هینز و همکارانش مطرح شده است، شباهت زیادی به نظریه فیشبین و آیزن دارد (Hines et al., 1987). این الگو مبتنی بر بررسی فراتحلیلی از 128 مطالعه از سال 1970 است. در این بررسی فراتحلیلی، متغیرهای تعیین کننده رفتار زیستمحیطی در سه طبقه دستهبندی شدهاند که عبارتند از: 1- متغیرهای شناختی 2- متغیرهای روانشناختی 3- متغیرهای جمعیتشناختی. در این طبقهبندی، دانش جزء متغیرهای شناختی است. نگرشها، منبع کنترل[40]، مسؤولیتپذیری شخصی و تعهد شفاهی، متغیرهای روانشناختی دانسته شدهاند. سن، تحصیلات، درآمد، جنسیت، نژاد و وضعیت تأهل جزء متغیرهای جمعیتشناختی قرار میگیرند. به عقیده هینز، تمایل فرد برای رفتارهای مسؤولانه به تنهایی برای تحقق پذیرفتن رفتار کافی نیست زیرا رفتار مسؤولانه محیطی تحت تأثیر فشارهای اقتصادی و اجتماعی و فرصت انتخاب رفتارهای متفاوت نیز واقع میگردد. در این فراتحلیل مشخص شده است که تعهد شفاهی از مهم‌ترین متغیرهاست که رابطه نزدیکی با رفتار واقعی دارد. تعهد نیز با دانش، مهارت و شخصیت افراد مرتبط است (صالحی عمران و آقا محمدی، 1387).
فریتیوف[41] (1386) معتقد است که تحصیل دانش زیستمحیطی نخستین گام در راه نیل به جوامع پایدار است و اساساً شرط بقای آینده بشریت، آگاهی زیستمحیطی، توانایی فهم اصول شناخت محیطزیست و زندگی کردن بر پایه آنهاست. گامبر و سوتیزکی، دانش زیستمحیطی را به عنوان توانایی فرد در درک و ارزیابی اثر جامعه بر اکوسیستم تعریف نمودهاند و خاطر نشان میکنند که آگاهی زیستمحیطی خود را در قالب درک مسائل زیستمحیطی و منشأ آن‌ها، مسائل و پیامدهای آن نشان میدهد (Gambro & Swizky, 1996). فریک و همکارانش، سه شکل از دانش محیطی را مطرح نمودهاند که عبارتند از: دانش نظاممند[42]، دانش مربوط به عمل[43] و دانش اثربخشی[44] (Frick et al., 2004) . دانش نظاممند به نحوه عمل اکوسیستم میپردازد. دانش مربوط به عمل، طیف وسیعی از راه حلهای رفتاری را در برمیگیرد و دانش اثربخشی، دانشی است که به فرد برای انتخاب راه حلهای رفتاری کمک میکند. نتایج مطالعات حاکی از تأثیر بیشتر دانش مربوط به عمل و دانش اثربخشی در مقایسه با دانش نظاممند بر رفتار است. علیرغم آنکه دانش نظاممند تأثیر مستقیمی بر رفتار ندارد، مبنایی ضروری برای دانش مربوط به عمل و دانش اثربخشی است (فردوسی، مرتضوی و رضوانی، 1386).
بار معتقد است که «این تصور در قلب سیاستگذاریهای دولتی جای دارد که دانش مناسب تأثیرات ملموسی بر رفتار خواهد داشت» (Barr, 2003). انتشار اطلاعات[45] با استفاده از روشهای گوناگون همچون برچسب زدن تجهیزات خانگی مصرف کننده انرژی، از طریق افزایش دانش خانوار درباره راههای موجود و ممکن برای صرفهجویی در مصرف انرژی استراتژی مؤثری برای تحریک خانوار به صرفهجویی در مصرف انرژی است (Sarduabiy, 2005، به نقل از اولسن، هلد، مک دوگال و همکاران). شیپر و هاوک (1991) معتقدند که مصرف کنندگان (خانوار) نه تنها ممکن است فاقد آگاهی لازم درباره هزینهها و منافع ناشی از ارتقای کارایی انرژی باشند بلکه ممکن است نحوه استفاده از اطلاعات خود را نیز ندانند. بنابراین تمامی انواع اطلاعات (اعم از اطلاعات بازخوردی[46]، اطلاعات عمومی، اطلاعات خاص و یا آگاهیهای رفتاری) میتواند در فرآیند صرفهجویی در مصرف انرژی خانوار مؤثر واقع شود (Van Raaij & Verhallen, 1983).
استرن، دیتز[47] و کالف (1993) مطرح میکنند که نوع نگرش به محیط ریشه در نظام ارزشی اشخاص دارد. ارزشها به صورت نوعی به عنوان اهداف یا استانداردهای مهم زندگی مفهومسازی شدهاند و به صورت خط راهنمایی در زندگی عمل میکنند. به همین دلیل ممکن است مبنایی برای شکلدهی به نگرشها و در نتیجه رفتار باشند (محمدی، 1390: 35، به نقل از پورتینگا؛ اسشوارتز[48] و زلزنی[49]). نگرشهای افراد در مورد موضوعات محیطی بر اساس نوع ارزشی است که این اشخاص برای خود، دیگران و یا گیاهان و حیوانات (موجودات دیگر) قائل هستند. بر این اساس سه دسته نگرش مطرح میگردد: 1- علاقه به آسایش خود که نگرش «خودمحوری» نامیده می‌شود. 2- علاقه به آسایش موجودات انسانی دیگر که نگرش «نوع دوستی» نامیده می‌شود. 3- علاقه به موجودات غیرانسانی یا محیطزیست که نگرش «زیستمحیطی[50]» نامیده می‌شود. هر یک از این سه نوع نگرش به علایق محیطی متفاوتی منجر می‌شوند. اگر علاقه به مسائل محیطی مبتنی بر نفع شخصی باشد، زمانی شخص هزینههایی برای حفظ محیط متقبل خواهد شد که فوایدی برای وی داشته باشد. اگر علاقه محیطی به طور کامل مبتنی بر نگرش نوعدوستی باشد، زمانی فرد هزینههایی برای حفظ محیط میپردازد که منجر به حفظ موجودات انسانی دیگر شود. اگر علاقه فقط مبتنی بر ارزشهای زیستمحیطی باشد، توجه شخصی معطوف به گونههای دیگر و محیطهای طبیعی است (صالحی عمران و آقا محمدی، 1387).
بکر و سلیگمن[51] (1981) معتقدند که «نگرشهای صحیح درباره مصرف انرژی شرط ضروری برای بروز رفتارهای صحیح در مصرف انرژی است». از آنجا که نگرشهای جدید میتواند ایجاد شود، ارتباط میان نگرش و رفتار کارکردهای مهمی برای استراتژیهای انرژی داراست (Collins et al., 1979). البته نگرشهای هوشیارانه درباره مصرف انرژی همواره به رفتاری صرفهجویانه در مصرف انرژی منجر نمیگردد. نگرشها میتواند به قصد رفتاری صحیح و مناسبی منجر شود اما هنجارهای اجتماعی، فقدان دانش در زمینه رفتارهای صحیح در مصرف انرژی و عوامل نهادی میتوانند مانع از تبدیل قصد رفتار به بروز رفتار شوند (Van Raaij & Verhallen, 1983).
با الهام از رویکردهای نظری مطرح شده در بالا، الگوی نظری و فرضیههای پژوهش برای مشخص نمودن ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر میزان تغییر مصرف برق و گاز طبیعی خانوارهای شهر اصفهان پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها، به شرح زیرند:
شکل 1- الگوی نظری پژوهش
فرضیههای پژوهش
1- میزان کاهش در مصرف برق با پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوار رابطه داشته است.
2- میزان کاهش در مصرف برق با فرهنگ زیستمحیطی خانوار رابطه داشته است.
3- میزان کاهش در مصرف گاز طبیعی با پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوار رابطه داشته است.
4- میزان کاهش در مصرف گاز طبیعی با فرهنگ زیستمحیطی خانوار رابطه داشته است.
روش پژوهش
این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش، توصیفی-تحلیلی و علّی-تطبیقی (پس رویدادی) است. دادههای مورد نیاز برای بررسی فرضیههای پژوهش به روش میدانی گردآوری شدهاند. جامعه آماری پژوهش حاضر، تمامی خانوارهای ساکن در مناطق پانزدهگانه شهرداری اصفهان بوده‌اند. از مجموع 492767 خانوار ساکن در شهر اصفهان در سال 1390، 145 خانوار با استفاده از فرمول کوکران (در سطح اطمینان 90 درصد[52]) انتخاب شدهاند و با روش نمونهگیری تصادفی ساده به آنان مراجعه شد و دادههای پژوهش گردآوری شدهاند. پرسشنامههای مورد استفاده در پژوهش توسط زنان متأهل تکمیل شده است؛ زیرا از یک سو، زنان و مادران به عنوان مربیان فرزندان و مدیران داخلی منازل، در مقایسه با سایر اعضای خانواده نقشی دو چندان در شکلدهی ارزشها، نگرشها و رفتارهای خانواده دارند و از سوی دیگر، زنان به عنوان یکی از ارکان مهم خانواده که در مقایسه با سایر اعضا استفاده بیشتری از تجهیزات خانگی مصرفکننده انرژی دارند، نقش مهمی در الگوی مصرف انرژی خانوار ایفا میکنند (صالحی و محمدی، 1389، به نقل از همتی)؛ بنابراین به نظر میرسد از میان اعضای خانواده، زن یا مادر عضو مناسبتری برای سنجش فرهنگ خانوار باشد.
روایی پرسشنامه مورد استفاده در سنجش متغیر فرهنگ زیست محیطی به دو روش اعتبار صوری و تحلیل عاملی تاییدی بررسی شده است؛ در حالی که برای متغیر پایگاه اقتصادی – اجتماعی به روش اعتبار صوری اکتفا شده است[53]. بر اساس جدول (1) و مطابق با نتایج تحلیل عاملی، آماره KMO برای متغیرهای پایگاه اقتصادی-اجتماعی و فرهنگ زیستمحیطی خانوار به ترتیب برابر با 0.76 و 0.69 بوده که هر دو در سطح 0.95 معنادار هستند؛ بنابراین بارگذاری گویهها توسط هر یک از این دو عامل قابل قبول است و نشاندهنده قدرت تبیینکنندگی بالای گویههای ساخته شده برای سنجش این دو متغیر است. برای سنجش میزان پایایی قسمتهای مختلف پرسشنامه نیز از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است و جدول (1)، مقادیر ضریب آلفا برای قسمتهای مختلف پرسشنامه را نشان میدهد. نتایج حاکی از وجود پایایی در حد قابل قبول یا خوب برای قسمتهای مختلف پرسشنامه است.
جدول 1- نتایج آزمون KMO برای تعیین روایی و ضرایب آلفا برای تعیین پایایی قسمتهای مختلف پرسشنامه
|
متغیر |
آلفای کرونباخ |
نتیجه آزمون KM0 |
نتیجه نهایی آزمون KM0 |
|
|
فرهنگ زیست محیطی |
دانش زیستمحیطی خاص مربوط به عمل (مصرف انرژی (برق و گازطبیعی)) |
0.75 |
KM0=0.5 Sig=0.001 |
KM0=0.69 Sig=0.001 |
|
نگرش زیستمحیطی خاص (مصرف انرژی) |
0.70 |
KM0=0.5 Sig=0.001 |
||
|
ارزش زیستمحیطی |
0.77 |
KM0=0.62 Sig=0.002 |
||
|
پایگاه اقتصادی-اجتماعی |
0.87 |
|
||
منبع: یافتههای پژوهش
مدل تجربی پژوهش
برای بررسی فرضیههای پژوهش، از مدل تجربی زیر استفاده شده است:
شکل 2- الگوی تجربی پژوهش
تعاریف عملیاتی متغیرهای پژوهش
تعریف عملیاتی متغیرهای وابسته پژوهش
میزان کاهش (صرفهجویی) در مصرف برق و گاز طبیعی خانوار پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها: برای سنجش این دو متغیر، 2 گویه درباره میزان کاهش (صرفهجویی) مصرف برق و گازطبیعی خانوار پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها با استفاده از طیف لیکرت 5 گزینهای از خیلی زیاد تا خیلی کم در پرسشنامه گنجانده شده است. گویههای مربوط به سنجش این دو متغیر در پیوست 1 ارائه شده است.
تعاریف عملیاتی متغیرهای مستقل پژوهش
الف) پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوار: در پژوهش حاضر مبنای سنجش متغیر پایگاه اقتصادی–اجتماعی، شاخصهای ثروت و منزلت است و از شاخص قدرت صرفنظر شده است. بدینمنظور با یک جمعبندی کلی از مطالعات پیشین مرتبط، برای سنجش ثروت و منزلت خانوار از 4 شاخص عینی در قالب 11 گویه استفاده شده است. این شاخصها عبارتند از: 1- درآمد ماهیانه مجموع اعضای خانواده 2- ارزش داراییها (واحد مسکونی و اتومبیل) 3- سطح تحصیلات 4- نوع اشتغال (منزلت شغلی). برای تعیین پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوار بدینصورت عمل شده است: ابتدا به هر یک از شاخصهای مذکور، مطابق با پژوهشهای پیشین مرتبط، وزن خاصی داده شد که عبارتند از: 1- درآمد ماهیانه مجموع اعضای خانواده: 4؛ 2- ارزش واحد مسکونی: 2.4 و ارزش اتومبیل: 1.7؛ 3- سطح تحصیلات: 4.3 و 4- نوع اشتغال (منزلت شغلی): 5. از حاصلضرب نمره خانوار در هر شاخص در وزن آن شاخص، نمره جزئی خانوار در هریک از شاخصها تعیین شد. در نهایت از مجموع نمرات جزئی خانوار، امتیاز کل خانوار محاسبه گردید (ذاکری نصرآبادی، 1384: 120، به نقل از مسعودنیا).
ب) فرهنگ زیستمحیطی خانوار: برای انطباق بیشتر ابعاد فرهنگ زیستمحیطی خانوار در دو بعد دانش زیستمحیطی و نگرش زیستمحیطی با موضوع پژوهش، در ساختن گویههای مربوط به سنجش این دو بعد بر مقوله مصرف انرژی (به عنوان یکی از انواع رفتارهای زیستمحیطی) تأکید شده است که در پژوهش حاضر از آن‌ها با عناوین دانش زیستمحیطی خاص مربوط به عمل مصرف انرژی (برق و گاز طبیعی) و نگرش زیستمحیطی خاص (مصرف انرژی) یاد شده است؛ در حالی که برای سنجش بعد ارزش زیستمحیطی از گویههای استاندارد کایزر، ولفینگ و فوهرر استفاده شده است و با توجه به فرهنگ جامعه ایران و با استفاده از نظریات تکمیلی استادان دانشگاه اصلاح و بازبینی شده است. نحوه سنجش هر یک از سه بعد فرهنگ زیستمحیطی که در مجموع در قالب 26 سؤال در پرسشنامه لحاظ شده است، به تفکیک در زیر ارائه شده است:
1- دانش زیستمحیطی خاص مربوط به عمل (مصرف برق و گاز طبیعی): برای سنجش و اندازهگیری این متغیر، 10 سؤال مورد سنجش از عدد صفر تا 10 شمارهگذاری شده است. امتیاز 1 برای سؤالی است که پاسخ صحیح بدان داده شده است. برای پاسخ نادرست نیز امتیازی لحاظ نشده است. بدینترتیب 10 سؤال مورد سنجش دانش با 11 عدد (از صفر تا10) به پنج بازه تقسیمبندی شده است و هر بازه رتبهای را به خود اختصاص داده است: بازه صفر دانش بسیار پایین، بازه 3-1 دانش پایین، بازه 6-4 دانش متوسط، بازه 8-7 دانش بالا و بازه 10-9 دانش بسیار بالا. گویههای مربوط به سنجش این متغیر به تفکیک دو حامل انرژی برق و گاز طبیعی در پیوست 2 ارائه شده است. 2- نگرش زیستمحیطی خاص (مصرف انرژی): برای سنجش و اندازهگیری این متغیر، از طیف لیکرت 5 گزینهای از کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم در قالب 10 گویه استفاده شده است. گویههای مربوط به سنجش این متغیر در پیوست 3 ارائه شده است.3 - ارزش زیستمحیطی: برای سنجش و اندازهگیری متغیر ارزش زیستمحیطی در قالب 6 سؤال از طیف لیکرت 5 گزینهای از کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم استفاده شده است. گویههای مربوط به سنجش این متغیر در پیوست 4 ارائه شده است.
در نهایت برای تعیین سطح فرهنگ زیستمحیطی خانوار، بدینصورت عمل شده است: ابتدا سطح فرهنگ و یا به عبارتی، نمره و امتیاز خانوار در هر زیر بخش (که با استفاده از طیف لیکرت ارزشگذاری شده است)، بر اساس جمع نمرات آن در آن زیربخش محاسبه شده است. سپس سطح کل فرهنگ از جمع نمرات 3 زیر بخش مربوطه حاصل شده است. از آنجا که تعداد سؤالات به کار رفته برای سنجش زیر بخشهای مختلف متفاوت بوده است، دامنه مورد انتظار در هر زیر بخش فرق میکرد. برای مقایسه بهتر نمرات زیر بخشهای مختلف با یکدیگر، نمره هر زیر بخش بر تعداد سؤالهای تشکیلدهنده آن تقسیم شده است که در نتیجه آن، نمره مورد انتظار در همه زیر بخشها مساوی گردید. سرانجام از حاصلجمع مقادیر میانگین هر سه زیر بخش، نمره کلی فرهنگ زیستمحیطی خانوار محاسبه شده است.
یافتههای پژوهش
تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به متغیرهای میزان کاهش در مصرف برق و گاز طبیعی خانوار پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها، جدول (2)، توزیع فراوانی و شاخصهای توصیفی مربوط به دو متغیر میزان کاهش در مصرف برق و گاز طبیعی خانوارهای شهر اصفهان پس از اجرای قانون را نشان میدهد. بر اساس جدول و مطابق با اظهارات خانوارها، برای هر دو متغیر بیشترین فراوانی مربوط به کاهش متوسط با 42.8 درصد و کمترین فراوانی مربوط به کاهش خیلی زیاد با 1.4 درصد بوده است. همچنین مطابق با جدول، میانگین میزان کاهش مصرف برق و گاز طبیعی خانوارهای نمونه پس از اجرای قانون به ترتیب برابر با 2.54 و 2.51 بوده است که کمتر از متوسط طیف لیکرت؛ یعنی 3 است؛ این بدان معناست که مطابق با اظهارات خانوارها، قانون هدفمندسازی یارانهها تنها به میزان کمی به کاهش در مصرف برق و گاز طبیعی خانوار منجر شده است. برای تعمیم نظرات خانوارهای نمونه به کل جامعه باید از آزمونهای آماری استنباطی استفاده شود.
|
متغیر |
آمار توصیفی |
خیلی زیاد |
زیاد |
متوسط |
کم |
خیلی کم |
میانگین |
انحراف معیار |
|
میزان کاهش مصرف برق پس از اجرای قانون |
فراوانی |
2 |
16 |
62 |
43 |
22 |
2.54 |
0.928 |
|
درصد |
1.4 |
11 |
42.8 |
29.7 |
15.2 |
|||
|
میزان کاهش مصرف گاز طبیعی پس از اجرای قانون |
فراوانی |
2 |
14 |
62 |
45 |
22 |
2.51 |
0.914 |
|
درصد |
1.4 |
9.7 |
42.8 |
31 |
15.2 |
منبع: یافتههای پژوهش
تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به متغیر پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوار
جدول (3)، توزیع فراوانی متغیر پایگاه اقتصادی-اجتماعی و شاخصهای آن را به تفکیک در خانوارهای نمونه نشان میدهد. بر اساس جدول و مطابق با توزیع فراوانی متغیر درآمد ماهیانه خانوار، بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با درآمد پانصد هزار تا یک میلیون و پانصد هزار تومان با 53.8 درصد (طبقه پایین) و کمترین فراوانی مربوط به خانوارهای با درآمد کمتر از پانصد هزار تومان (طبقه پایین پایین) و با درآمد بیشتر از چهار میلیون تومان (طبقه بالای بالا) بوده است. توزیع فراوانی مرتبط با متغیرهای ارزش اتومبیل و ارزش واحد مسکونی نیز مؤید آن است که برای هر دو متغیر، بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای طبقه پایین به ترتیب با 44.1 و33.1 درصد و کمترین فراوانی مربوط به خانوارهای طبقه بالای بالا به ترتیب با 4.8 و 6.9 درصد بوده است. توزیع فراوانی متغیر میزان تحصیلات نیز حاکی از آن است که بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه پایین و کمترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه بالای بالا بوده است. توزیع فراوانی متغیر میزان تحصیلات خانوارهای نمونه نشان می دهد بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه پایین و کمترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه بالای بالا بوده است. خانوارهای نمونه بر حسب منزلت شغلی نیز به پنج گروه تقسیمبندی شدهاند. بیشترین فراوانی مربوط به منزلت شغلی پایین (39.3 درصد) و پایین پایین (37.9 درصد) و کمترین فراوانی مربوط به منزلت شغلی بالای بالا (3.4 درصد) و متوسط (4.8 درصد) بوده است. در نهایت مطابق با توزیع فراوانی متغیر پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوارهای نمونه، بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه اقتصادی-اجتماعی پایین با 36.55 درصد و کمترین فراوانی مربوط به خانوارهای با پایگاه اقتصادی-اجتماعی بالای بالا بوده است.
جدول 3-توزیع فراوانی متغیر پایگاه اقتصادی-اجتماعی و شاخصهای آن در خانوارهای نمونه
|
|
پایگاه |
|||||||||||
|
متغیر |
پایین پایین |
پایین |
متوسط |
بالا |
بالای بالا |
|||||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|||
|
پایگاه اقتصادی |
درآمد ماهیانه |
7 |
4.8 |
78 |
53.8 |
36 |
24.8 |
17 |
11.7 |
7 |
4.8 |
|
|
ارزش اتومبیل |
37 |
25.5 |
64 |
44.1 |
23 |
15.9 |
14 |
9.7 |
7 |
4.8 |
||
|
ارزش واحد مسکونی |
35 |
24.1 |
48 |
33.1 |
37 |
25.5 |
15 |
10.3 |
10 |
6.9 |
||
|
پایگاه اجتماعی |
میزان تحصیلات |
51 |
35.2 |
64 |
44.1 |
17 |
11.7 |
10 |
6.9 |
3 |
2.1 |
|
|
منزلت شغلی |
55 |
37.9 |
57 |
39.3 |
7 |
4.8 |
21 |
14.5 |
5 |
3.4 |
||
|
پایگاه اقتصادی-اجتماعی |
21 |
14.48 |
53 |
36.55 |
46 |
31.72 |
19 |
13.10 |
6 |
4.13 |
||
منبع: یافتههای پژوهش
تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به متغیر فرهنگ زیستمحیطی خانوار
تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به دانش زیستمحیطی خاص (مصرف انرژی)
مطابق با آنچه پیشتر درباره نحوه سنجش میزان دانش زیستمحیطی گفته شد، توزیع فراوانی افراد نمونه بر حسب این زیر بخش در جدول (4) ارائه شده است. مطابق با جدول (4)، از کل جمعیت نمونه، 1.4 درصد دانش بسیار پایین، 64.8 درصد (بیش از نیمی از افراد نمونه) دانش پایین، 31.7 درصد از دانش متوسط، 2.1 درصد دانش بالایی داشته‌اند. دانش زیستمحیطی هیچ یک از افراد نمونه در سطح بسیار بالا قرار نداشته است. بنابراین نتایج حاکی از دانش پایین افراد نسبت به مسائل زیستمحیطی خاص (مصرف انرژی برق و گاز طبیعی) بوده است.
جدول 4- توزیع فراوانی متغیر میزان دانش زیستمحیطی خاص (مصرف انرژی برق و گاز طبیعی) در نمونه منتخب
|
پایین پایین |
پایین |
متوسط |
بالا |
بالای بالا |
||||||||||
|
نمره |
فراوانی |
درصد |
نمره |
فراوانی |
درصد |
نمره |
فراوانی |
درصد |
نمره |
فراوانی |
درصد |
نمره |
فراوانی |
درصد |
|
1 |
2 |
1.4 |
2 |
94 |
64.8 |
3 |
46 |
31.7 |
4 |
3 |
2.1 |
5 |
0 |
0 |
منبع: یافتههای پژوهش
تجزیه و تحلیل توصیفی سؤالات مربوط به متغیرهای نگرش زیستمحیطی خاص (مصرف انرژی) و ارزش زیستمحیطی
برای درک بهتر نتایج حاصل از این دو زیر بخش میتوان از نتایج جدول (5) استفاده نمود. مطابق با این جدول، 8.3 درصد از افراد نمونه از نگرشی کاملاً مثبت و موافق و 73.1 درصد از نگرشی موافق برخوردار بوده‌اند و 18.6 درصد نیز نظری نداشتهاند. صفر درصد نیز نگرشی مخالف و کاملاً مخالف داشته‌اند. با توجه به اینکه نگرش، خود رفتار نیست بلکه برای اقدام به رفتار در فرد ایجاد آمادگی مینماید، هرقدر میزان این آمادگی بیشتر باشد، احتمال وقوع رفتار زیستمحیطی (صرفهجویی در مصرف انرژی) از سوی فرد نیز بیشتر خواهد بود. پس میتوان گفت نگرش افراد نمونه به لحاظ قدرت و توان تأثیرگذاری بر رفتار در حد متوسط به بالاست. همچنین مطابق با این جدول، 13.8 درصد از افراد نمونه برای محیط زیست ارزش بسیار بالا و 64.1 درصد ارزش بالا برای آن قائل بوده‌اند. 22.1 درصد نیز نظری نداشتهاند. با توجه به اینکه ارزش نیز همانند نگرش، خود رفتار نیست بلکه برای اقدام به رفتار در فرد ایجاد آمادگی مینماید، پس میتوان گفت افراد نمونه به لحاظ قدرت و توان تأثیرگذاری بر رفتار از این منظر نیز در حد متوسط به بالا هستند.
|
متغیر |
کاملاً موافقم |
موافقم |
نظری ندارم |
مخالفم |
کاملاً مخالفم |
|
|
نگرش زیستمحیطی خاص |
فراوانی |
12 |
106 |
27 |
0 |
0 |
|
درصد |
8.3 |
73.1 |
18.6 |
0 |
0 |
|
|
ارزش زیستمحیطی |
فراوانی |
20 |
93 |
32 |
0 |
0 |
|
درصد |
13.8 |
64.1 |
22.1 |
0 |
0 |
|
منبع: یافتههای پژوهش
متغیر فرهنگ زیستمحیطی خانوار
جدول (6)، توزیع فراوانی متغیر فرهنگ زیستمحیطی خانوارهای نمونه را نشان میدهد. بر اساس جدول، بیشترین فراوانی مربوط به خانوارهای با سطوح پایین فرهنگ زیستمحیطی با 46.2 درصد و کمترین فراوانی مربوط به خانوارهای با سطوح بالای فرهنگ بوده است.
جدول 6- توزیع فراوانی متغیر فرهنگ زیستمحیطی خانوارهای نمونه
|
فرهنگ زیستمحیطی |
فراوانی |
درصد |
|
پایین |
67 |
46.2 |
|
متوسط |
62 |
42.75 |
|
بالا |
16 |
11.03 |
اولین و دومین فرضیه پژوهش به ترتیب بدین صورت هستند: 1- میزان کاهش در مصرف برق با پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوار رابطه داشته است؛ 2- میزان کاهش در مصرف برق با فرهنگ زیستمحیطی خانوار رابطه داشته است. برای بررسی این دو فرضیه از مدل رگرسیون چند متغیره لجستیک دو جملهای[54] به روش پیشرو نسبت درستنمایی[55]استفاده شده است. در مدل مورد استفاده، متغیر وابسته در دو سطح کاهش و عدم کاهش در مصرف برق خانوار پس از اجرای قانون در نظر گرفته شده است و تمامی متغیرهای مستقل لحاظ شده در آن به صورت رتبهای بوده‌اند. جدول (7)، نتایج مربوط به آزمون اومنیبوس[56] برای ارزیابی کل مدل رگرسیونی ارائه میدهد.
|
Chi-Square |
درجه آزادی |
P |
|
5.133 |
2 |
0.077 |
منبع: یافتههای پژوهش
مطابق با جدول (7)، مقدار Pکوچکتر از 0.1 است که دال بر معنادار بودن کلی رگرسیون تخمین زده شده در گام پنجم و در سطح معناداری 0.1 است. جدول (8)، نتایج مربوط به دو آماره لگاریتم درستنمایی[57] و ضریب تعیین شبه R2[58] (شامل ضریب تعیین کاکس و نل[59] و ضریب تعیین نیجلکرک[60])[61] را نشان میدهد.
|
Nagelkerke R Square |
Cox & Snell R Square |
Log-Likelihood2- |
|
0.047 |
0.035 |
193.882 |
منبع: یافتههای پژوهش
مطابق با جدول (8)، مقادیر هر دو آماره مربوط به ضریب تعیین شبه R2، پایین (0.035و0.047) بوده است و بیانگر آن است که 5 متغیر مستقل مورد نظر، قدرت تبیین چندان بالایی در باره واریانس و تغییرات متغیر وابسته ندارند. در واقع، این 5 متغیر توانستهاند تنها بین 3.5 تا 4.7 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند[62].
جدول (9)، نتایج مربوط به معناداری (آماره والد[63]) و میزان تأثیر هر متغیر مستقل را بر متغیر وابسته پژوهش نشان میدهد.
|
* Exp(B) |
P |
Df |
Wald |
S.E |
B |
سطح |
متغیر |
|
0.252 |
0.045 |
1 |
4.032 |
0.686 |
1.377- |
پایین |
فرهنگ زیست محیطی |
|
0.263 |
0.052 |
1 |
3.764 |
0.689 |
1.377- |
متوسط |
|
|
0.646 |
0.754 |
1 |
0.098 |
1.393 |
0.437- |
پایین پایین |
تحصیلات |
|
0.598 |
0.712 |
1 |
0.137 |
1.393 |
0.515- |
پایین |
|
|
1.193 |
0.904 |
1 |
0.014 |
1.471 |
0.177 |
متوسط |
|
|
1.072 |
0.963 |
1 |
0.002 |
1.511 |
0.070 |
بالا |
|
|
0.532 |
0.618 |
1 |
0.249 |
1.265 |
0.632- |
پایین پایین |
شغل |
|
0.352 |
0.407 |
1 |
0.686 |
1.261 |
1.045- |
پایین |
|
|
0.375 |
0.512 |
1 |
0.431 |
1.493 |
0.980- |
متوسط |
|
|
0.336 |
0.400 |
1 |
0.708 |
1.295 |
1.090- |
بالا |
|
|
0.841 |
0.884 |
1 |
0.021 |
1.186 |
0.173- |
پایین پایین |
درآمد |
|
0.670 |
0.647 |
1 |
0.209 |
0.874 |
0.400- |
پایین |
|
|
0.845 |
0.849 |
1 |
0.036 |
0.882 |
0.168- |
متوسط |
|
|
0.618 |
0.629 |
1 |
0.238 |
0.985 |
0.481- |
بالا |
|
|
0.876 |
0.884 |
1 |
0.021 |
0.905 |
0.132- |
پایین پایین |
دارایی |
|
0.943 |
0.945 |
1 |
0.005 |
0.851 |
0.058- |
پایین |
|
|
0.777 |
0.753 |
1 |
0.099 |
0.802 |
0.252- |
متوسط |
|
|
0.818 |
0.833 |
1 |
0.045 |
0.949 |
0.201- |
بالا |
*این نماد معرف نسبت بختهاست که نشاندهنده نسبت تغییر در بختهای وقوع یک پیامد (متغیر وابسته) به ازای یک واحد تغییر در متغیر مستقل است و معادل در رگرسیون خطی است (حبیبپور و صفری شالی، 1391: 707).
مطابق با جدول (9)، از میان 5 متغیر مستقل لحاظ شده در تحلیل رگرسیونی، تنها متغیر فرهنگ زیستمحیطی، قادر به تبیین تغییرات متغیر وابسته است و توانایی تبیین آن در سطح معناداری کوچکتر از 0.1 معنادار است. درباره جزئیات دقیقتر این تأثیر میتوان گفت: بر اساس نتایج جدول (9)، نسبت بختها برای متغیر فرهنگ زیستمحیطی در سطح متوسط آن، برابر با 0.263 است که نشان میدهد با ارتقای فرهنگ زیستمحیطی خانوارهای نمونه از سطح متوسط به بالا، احتمال صرفهجویی در مصرف برق توسط خانوار، به اندازه 0.263(26.3 درصد) کاهش مییابد. فرهنگ زیستمحیطی در سطح پایین خود نیز تأثیر معناداری بر متغیر وابسته دارد، بهطوریکه نسبت بختهای آن برابر با 0.252است که نشان میدهد با تغییر سطح فرهنگ زیستمحیطی از پایین به بالا، احتمال صرفهجویی در مصرف برق به اندازه 0.252 (25.2 درصد) کاهش مییابد؛ بنابراین ملاحظه می‌شود که: 1- تأثیر فرهنگ زیستمحیطی بر احتمال صرفهجویی در مصرف برق در هر دو سطح آن (پایین و متوسط)، منفی است. 2- میزان تأثیر فرهنگ زیستمحیطی بر احتمال صرفهجویی در مصرف برق در هر دو سطح آن (پایین و متوسط)، تقریباً برابر است.
سومین و چهارمین فرضیه پژوهش به ترتیب، بدینصورت هستند: میزان کاهش مصرف گاز طبیعی با پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوار رابطه داشته است. میزان کاهش مصرف گاز طبیعی با فرهنگ زیستمحیطی خانوار رابطه داشته است. برای بررسی این دو فرضیه از مدل رگرسیون چند متغیره لجستیک دو جملهای به روش حذف پسرو مشروط استفاده شده است. در مدل مورد استفاده، متغیر وابسته در دو سطح کاهش و عدم کاهش در مصرف گاز طبیعی خانوار پس از اجرای قانون در نظر گرفته شده است و تمامی متغیرهای مستقل لحاظ شده در آن به صورت رتبهای بوده‌اند. جدول (10)، نتایج مربوط به آزمون اومنیبوس برای ارزیابی کل مدل رگرسیونی را ارائه میدهد.
|
Chi-Square |
درجه آزادی |
P |
|
5.651 |
2 |
0.059 |
منبع: یافتههای پژوهش
مطابق با جدول (10)، مقدار Pکوچکتر از 0.1 است که دال بر معنادار بودن کلی رگرسیون تخمین زده شده در گام پنجم و در سطح معناداری 0.1 است. جدول (11)، نتایج مربوط به دو آماره لگاریتم درستنمایی و ضریب تعیین شبه R2 را نشان میدهد.
|
Nagelkerke R Square |
Cox & Snell R Square |
Log-Likelihood2- |
|
0.051 |
0.038 |
193.882 |
منبع: یافتههای پژوهش
مطابق با جدول (11)، مقادیر هر دو آماره مربوط به ضریب تعیین شبه R2 ، پایین (0.038و0.051) است و بیانگر آن است که 5 متغیر مستقل مورد نظر قدرت تبیین چندان بالایی در باره واریانس و تغییرات متغیر وابسته ندارند. در واقع، این 5 متغیر توانستهاند تنها بین 3.8 تا 5.1 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کنند. جدول (12)، نتایج مربوط به معناداری (آماره والد) و میزان تأثیر هر متغیر مستقل را بر متغیر وابسته پژوهش نشان میدهد.
|
Exp(B) |
P |
Df |
Wald |
S.E |
B |
سطح |
متغیر |
|
|
0.238 |
0.036 |
1 |
4.391 |
0.686 |
1.436- |
پایین |
فرهنگ زیستمحیطی |
|
|
0.246 |
0.042 |
1 |
4.138 |
0.689 |
1.402- |
متوسط |
||
|
0.628 |
0.739 |
1 |
0.111 |
1.395 |
0.465- |
پایین پایین |
تحصیلات |
|
|
0.592 |
0.707 |
1 |
0.141 |
1.395 |
0.524- |
پایین |
||
|
1.269 |
0.872 |
1 |
0.026 |
1.474 |
0.238 |
متوسط |
||
|
1.076 |
0.962 |
1 |
0.002 |
1.512 |
0.073 |
بالا |
||
|
Exp(B) |
P |
Df |
Wald |
S.E |
B |
سطح |
متغیر |
|
|
0.504 |
0.588 |
1 |
0.2939 |
1.266 |
0.685- |
پایین پایین |
شغل |
|
|
0.381 |
0.445 |
1 |
0.584 |
1.263 |
0.965- |
پایین |
||
|
0.419 |
0.561 |
1 |
0.338 |
1.495 |
0.870- |
متوسط |
||
|
0.368 |
0.441 |
1 |
0.593 |
1.298 |
0.999- |
بالا |
||
|
0.978 |
0985 |
1 |
0.000 |
1.185 |
0.022- |
پایین پایین |
درآمد |
|
|
0.683 |
0.663 |
1 |
0.190 |
0.874 |
0.381- |
پایین |
||
|
0.817 |
0.819 |
1 |
0.052 |
0.883 |
0.202- |
متوسط |
||
|
0.710 |
0.728 |
1 |
0.121 |
0.985 |
0.342- |
بالا |
||
|
0.855 |
0.862 |
1 |
0.030 |
0.903 |
0.157- |
پایین پایین |
دارایی |
|
|
0.995 |
0.995 |
1 |
0.000 |
0.849 |
0.005- |
پایین |
||
|
0.807 |
0.789 |
1 |
0.072 |
0.800 |
0.214- |
متوسط |
||
|
0.583 |
0.569 |
1 |
0.324 |
0.950 |
0.540- |
بالا |
||
مطابق با جدول (12)، از میان 5 متغیر مستقل لحاظ شده در تحلیل رگرسیونی، تنها متغیر فرهنگ زیستمحیطی قادر به تبیین تغییرات متغیر وابسته است و توانایی تبیین آن در سطح معناداری کوچکتر از 0.05 معنادار است. در باره جزئیات دقیقتر این تأثیر میتوان گفت: بر اساس نتایج جدول (12)، نسبت بختها برای متغیر فرهنگ زیستمحیطی در سطح متوسط آن، برابر با 0.246است که نشان میدهد با ارتقای فرهنگ زیستمحیطی خانوارهای نمونه از سطح متوسط به بالا، احتمال صرفهجویی در مصرف گاز طبیعی توسط خانوار، به اندازه 0.246 (24.6 درصد) کاهش مییابد. فرهنگ زیستمحیطی در سطح پایین خود نیز تأثیر معناداری بر متغیر وابسته دارد، به طوری که نسبت بختهای آن برابر با 0.238است که نشان میدهد با تغییر سطح فرهنگ زیستمحیطی از پایین به بالا، احتمال صرفهجویی در مصرف گازطبیعی به اندازه 0.238 (23.8 درصد) کاهش مییابد. بنابراین ملاحظه می‌شود که: 1-تأثیر فرهنگ زیستمحیطی بر احتمال صرفهجویی در مصرف گاز طبیعی در هر دو سطح آن (پایین و متوسط)، منفی است. 2- میزان تأثیر فرهنگ زیستمحیطی بر احتمال صرفهجویی در مصرف گاز طبیعی در هر دو سطح آن (پایین و متوسط)، تقریباً برابر است.
بحث و نتیجه
این پژوهش برای تبیین عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر مصرف انرژی خانوارهای شهر اصفهان پس از اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها انجام شده است. نتایج پژوهش نشان داد که: 1- پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوارهای اصفهانی بر میزان کاهش مصرف برق آن‌ها پس از اجرای قانون هدفمندسازی، تأثیر معناداری نداشته است. 2- پایگاه اقتصادی–اجتماعی خانوارهای اصفهانی بر میزان کاهش مصرف گاز طبیعی آن‌ها پس از اجرای قانون هدفمندسازی، تأثیر معناداری نداشته است. 3- تأثیر فرهنگ زیستمحیطی خانوارهای اصفهانی بر احتمال صرفهجویی در مصرف برق آن‌ها در هر دو سطح آن (پایین و متوسط) منفی بوده است. 4- تأثیر فرهنگ زیستمحیطی خانوارهای اصفهانی بر احتمال صرفهجویی در مصرف گاز طبیعی آن‌ها در هر دو سطح آن (پایین و متوسط) منفی بوده است.
مطابق با آمار رسمی کشور، دهکهای بالاتر جامعه در مقایسه با دهکهای پایینتر سهم بیشتری از مصرف و یارانه انرژی را به خود اختصاص دادهاند. در این راستا یکی از اهداف اساسی از اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها ایجاد زیرساختهای لازم برای توزیع مصرف عادلانهتر انرژی در بخش خانگی بوده است. با توجه به نبود ارتباط معنادار میان پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوارهای اصفهانی و میزان صرفهجویی آنان در مصرف انرژی (برق و گاز طبیعی) پس از اجرای قانون (رد فرضیههای اول و سوم)، میتوان استدلال نمود قانون هدفمندسازی یارانهها در فاز اول اجرایی خود در دستیابی به یکی از مهم‌ترین اهداف خود مبنی بر اصلاح توزیع مصرف انرژی در بخش خانگی نیز چندان موفق عمل نکرده است. در توجیه عدم وجود چنین ارتباطی، میتوان دلایل آن را به تفکیک در دو حیطه جامعهشناختی و اقتصادی به شرح زیر ارائه نمود:
الف) تحلیل جامعهشناختی: سالهاست که در عرصه علوم اجتماعی، پایگاه اقتصادی-اجتماعی متغیری نیرومند و کلیدی برای تبیین بسیاری از رفتارها و نگرشهای اجتماعی محسوب می‌شود. اما نبود ارتباط میان این متغیر با متغیرهای وابسته پژوهش، علیرغم فرض پژوهش مبنی بر ارتباط معنادار میان این دو متغیر به لحاظ نظری حائز اهمیت فراوانی برای جامعه مورد مطالعه است؛ بهگونهای که شاید بتوان گفت دیدگاه اندیشمندان جامعهشناسی همچون وبلن، وبر و اخیراً نیز بوردیو که قائل به سبک زندگی طبقاتی بوده‌اند و عامل طبقه اقتصادی-اجتماعی را در شکلگیری سبک زندگی مؤثر دانستهاند، کمرنگ شده است و توان تبیینکنندگی لازم را ندارد؛ اما در مقابل، رهیافت اندیشمندانی چون آنتونی گیدنز، مایک فدرستون و الریش بک[64] بتواند به نحو صحیحتری موضوع را تحلیل کند. مطابق با دیدگاه این گروه از جامعهشناسان، طبقات اجتماعی، دیگر تعیین کننده الگوهای مصرف برگزیده شده از سوی شهروندان نیست؛ به نحوی که دیگر نمیتوان سبکهای زندگی را در راستای تفکیک طبقاتی از هم جدا ساخت و سبکهای زندگی، مرزهای تفکیک طبقاتی را در هم میریزد (قادری، 1386، به نقل از چانی، باکاک، ویل، و فدرستون). در حقیقت سبک زندگی نه یک مفهوم طبقاتی و ابزاری برای تمایز آن بلکه به عنوان مفهومی جدید در برابر طبقه مطرح است. از این منظر، در جوامع مدرن رفتارهای مصرفی مشابهی در میان کسانی از طبقات گوناگون دیده می‌شود که نشاندهنده تداخل طبقاتی سبکهای زندگی است (قادری، 1386). به عبارت سادهتر، در این دیدگاه با نوعی سبک زندگی روبه رو هستیم که ویژه و مشخصه یک طبقه و گروه خاص نیست بلکه تنها در متن تغییرات فرهنگی مدرنیته و رشد فرهنگ مصرفگرایی معنا مییابد (رئیسی، 1390: 98، به نقل از گیدنز، بودریار و فدرستون).
ب) تحلیل اقتصادی: مطابق با مطالعات اقتصادی صورت پذیرفته در زمینه موضوع پژوهش (مصرف انرژی بخش خانگی)، در توجیه نبود ارتباط میان پایگاه اقتصادی-اجتماعی خانوار و میزان صرفهجویی آنان در مصرف انرژی (برق و گاز طبیعی) پس از اجرای قانون، میتوان این موارد را برشمرد: 1- کششناپذیری تقاضای (مصرف) انرژی بخش خانگی در مقابل تغییرات قیمت آن – حتی در بلندمدت- و ضروری بودن کالای انرژی در سبد مصرفی خانوارها (نصرالهی و همکاران، 1391؛ مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی ایران، 1391؛ بختیاری و یزدانی، 1389؛ Blazquez et al., 2012; Bushehri & Wohlgenant, 2012). 2- وجود محدودیت برای جانشینی در مصرف انواع حاملهای انرژی – از جمله برق و گاز طبیعی- برای خانوار: دلیل این امر نیز متفاوت بودن فناوریهای کاربرد برق، گاز طبیعی و دیگر حاملهای انرژی در تجهیزات بخش خانگی است. حتی چنانچه این جانشینی به لحاظ فنی امکانپذیر باشد، به لحاظ اقتصادی برای مصرفکننده مقرون به صرفه نیست که با اندک نوسانی در قیمت حاملهای انرژی برق و گاز طبیعی (به ویژه آنکه بر اساس قیمتهای واقعی این نوسانات بسیار ناچیز است) در الگوی مصرفی خود و تجهیزات انرژی بر تغییراتی ایجاد نماید (ابونوری و همکاران، 1389). 3- از آنجا که برق و گاز طبیعی برای بخش خانگی کالایی ضروری است، این بخش ناگزیر از حداقل مصرف برای پختوپز، گرمایش، روشنایی و ... است. در اکثر مواقع کاهش مصرف این دو حامل جز به معنای کاهش رفاه و در نتیجه بروز ناهنجاریهای متعدد بهداشتی، فرهنگی و اجتماعی و درنهایت گسترش سطح نارضایتی خانوار نیست؛ بنابراین طبیعی است که مصرف انرژی در بخش خانگی تابعی از قیمت آن نباشد (ابونوری و همکاران، 1389). 4- مصرف انرژی در بخش خانگی تابعی از مصرف آن در دوره قبل است که این امر دال بر آن است که مصرفکنندگان این بخش مطابق با عادات مصرفی خود عمل مینمایند (نصرالهی و همکاران، 1391). 5- در باره برق میتوان اذعان داشت که بیشتر برق مصرفی در منازل توسط یخچال، فریزر، کولر و تلویزیون مصرف می‌شود که در حدود 60 درصد از مصرف کل انرژی خانوار را شامل می‌شود. به نظر میرسد علیرغم افزایش قیمت برق پس از اجرای قانون، مصرفکننده خانگی همچنان از همان تجهیزات برقی خود استفاده مینماید؛ زیرا اکثر خانوارها – به ویژه در شرایط تورمی ایجاد شده پس از اجرای قانون - توان خرید لوازم برقی جدید و کم مصرفتر را ندارند (مومیوند، 1389). 6-برای خانوارهای متمکن و دارای توانایی مالی برای خرید تجهیزات انرژی کم مصرفتر نیز، به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست که با اندک نوسانی در قیمت حاملهای انرژی برق و گاز طبیعی (به ویژه در شرایط تورمی ایجاد شده پس از اجرای قانون) در الگوی مصرفی خود و تجهیزات انرژی بر تغییراتی ایجاد نمایند. 7- اگرچه در آغاز اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها دولت اقدام به افزایش قیمتهای اسمی برق و گاز طبیعی بخش خانگی نموده است اما پس از گذشت تنها یک دوره دو ماهه (در برق) و پس از گذشت تنها دو دوره دو ماهه (در گاز طبیعی) به دلیل ثابت نگه داشتن قیمت اسمی این دو حامل پس از آغاز طرح و توجه نکردن به شاخص قیمت مصرفکننده در قیمتگذاری آن دو، روند کاهشی در قیمتهای واقعی آن‌ها همچنان ادامه یافته است.
برای تبیین تأثیر منفی متغیر فرهنگ زیستمحیطی خانوار بر میزان کاهش (صرفهجویی) مصرف انرژی، میتوان اینگونه استدلال کرد که خانوارهای با سطوح بالاتر فرهنگ، قبل از اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها در مقایسه با خانوارهای با سطوح پایینتر، رفتارهای صرفهجویانه بیشتری در مصرف انرژی داشته‌اند و بنابراین تحت تأثیر اجرای قانون، امکان کاهش (صرفهجویی) کمتری برایشان مقدور بوده است. این نتیجه با نتایج صالحی و امام قلی (1391)؛ فردوسی و همکاران (1386)؛ شاهنوشی و عبدالهی (1386)؛ کایزر، ولفینگ و فوهرر (1999) و لاهیری (2011) همسو و موافق است. بنابراین به نظر میرسد برای اصلاح الگوی مصرف انرژی (برق و گاز طبیعی) بخش خانگی، تغییر قیمت برق و گازطبیعی به تنهایی اهرمهای مناسبی به شمار نمیآیند و صرفهجویی انرژی در این بخش با استفاده منطقی از انرژی به واسطه فرهنگسازی همراه با تغییر قیمت حاملهای انرژی میتواند تأثیر بهسزایی در کنترل مصرف این بخش داشته باشد.
نکته حائز اهمیت در زمینه فرهنگ زیستمحیطی خانوارهای اصفهانی آن است که درحالیکه اکثر افراد نمونه، در دو بعد نگرش و ارزش زیستمحیطی از وضعیت مناسبی برخوردار بوده‌اند اما میزان دانش زیستمحیطی خاص مربوط به عمل (مصرف انرژی برق و گاز طبیعی) آن‌ها در سطح بسیار پایینی قرار داشته است و تعداد افراد با آگاهی بالا بسیار اندک بوده‌اند. این در حالی است که در تنظیم سؤالات مربوط به این بخش، از مواردی که روزانه اکثر افراد با آن در ارتباطند و نکاتی ساده هستند، استفاده شده است. عمده تحقیقات انجام شده در زمینه تأثیر دانش بر رفتارهای محافظت از محیط، بر فقدان دانش به عنوان سدی اساسی برای رفتارهای مثبت محیطی تأکید کردهاند (فردوسی و همکاران، 1386، به نقل از والنر). بر حسب یافتههای استرن (1992) یکی از مهم‌ترین عواملی که موجب تمایز میان دو گروه از افرادی که خود را درگیر فعالیتهای زیستمحیطی (در اینجا صرفهجویی در مصرف انرژی) میکنند در مقایسه با افرادی که خود را کمتر درگیر این فعالیتها میکنند، دانش فرد درباره مسائل زیستمحیطی و نحوه عمل کردن به آن است (فردوسی و همکاران، 1386، به نقل از فرانسون و گارلینگ). از سوی دیگر، برخی پژوهشگران معتقدند که دانش یا اطلاعات از پیش شرطهای ضروری برای هر نگرشی است (Kaiser et al., 1999). بنابراین برای دستیابی به مصرف بهینه انرژی خانوارها میتوان بر اهمیت سیاستگذاریهای کلان و خرد، اطلاعرسانی و آموزش بیشتر درباره این بعد از فرهنگ زیستمحیطی توسط نهادهای ذیربط صحه گذارد.
در پایان باید خاطر نشان کرد که با توجه به محدودیت پژوهش حاضر ناشی از افت حجم نمونه به دلیل عدم همکاری مناسب خانوارها در تکمیل پرسشنامه‌ها، برای ارائه و تحلیل دقیقتر نتایج پژوهش، احتمال امتناع چنین گروه‌هایی از همکاری با پژوهشگران باید مورد توجه قرار گیرد. اگرچه به نظر نمیرسد خانوارهایی که حاضر به همکاری نشدهاند، گروه یا گروه‌هایی با ویژگیهای منحصر به فرد و مشترک بوده باشند؛ به نظر میرسد اغلب، خانوارهای با پایگاه اقتصادی، اجتماعی بالا برای اجتناب از مشخص نمودن وضعیت پایگاه خود، به دلیل مباحث مطرح شده توسط دولت درباره شناسایی وتفکیک خانوارهای بینیاز از نیازمند برای قطع یارانه پرداختی آنان – از همکاری سرباز زدهاند که در صورت وقوع چنین وضعیتی، نتایج ارائه شده در بالا باید عمدتاً برای خانوارهای با پایگاه اقتصادی – اجتماعی پایین و متوسط منظور گردد.
[1] World Energy Council
[2] شدت انرژی از جمله شاخصهایی است که معمولاً برای ارزیابی چگونگی مصرف انرژی و میزان اثربخشی آن بر توسعه اقتصادی کشورها استفاده می‌شود. این شاخص که معرف میزان انرژی به کار رفته برای تولید مقدار معینی از کالاها و خدمات است، از تقسیم مصرف نهایی انرژی (و یا عرضه انرژی اولیه) بر تولید ناخالص داخلی محاسبه میگردد.
[3] Life Style
[4] Kaiser, Wolfing & Fuhrer
[5] Bourdieu
[6] کشش یکی از مهم‌ترین مفاهیم در مباحث اقتصاد خرد است و کشش (خود) قیمتی تقاضا برای کالایام عبارت است از: نسبت نرخ تغییرات نسبی در میزان تقاضای آن کالا به نرخ تغییرات نسبی قیمت خود کالا، در شرایطی که قیمت سایر کالاها و درآمد ثابت باشند (هندرسن و کوانت، 1371: 37) که به عوامل متعدد اقتصادی، اجتماعی و روانی بستگی دارد که در مجموع خواستههای افراد را شکل میدهند (نیکلسون و اسنایدر، 1388: 237).
[7] Max Weber
[8]Thorstein Veblen
[9]Berger & Simmel
[10] Nader and Beckemnan
[11] Kasulis
[12] Curtis
[13] Walsh
[14] Samuelson and Biek
[15] Lutzenhiser
[16] Nakagami
[17] Brandon and Lewis
12 منظور وبر از سبک زندگی، ارزشها و رسمهای مشترکی است که به گروه احساس هویت جمعی میبخشد. تفاوت در سبک زندگی، صرفاً به جنبههای مادی زندگی نظیر نوع مسکن و محله مسکونی محدود نمیشود بلکه جنبههای غیرمادی و مصرف کالاهای فرهنگی نظیر کتاب، مجله، فیلم، موسیقی، برنامههای رادیو و تلویزیون را نیز در برمیگیرد (محمدی، 1390: 50، به نقل از ملک).
[22] Prestige of Birth or of an Occupation
[26] Coser
[30] Symbolic Capital
[31] Simmel
[41] Frithjof
[45] Information Diffusion
[46] Feedback Information
[51] Becker and Seligman
[52] علت انتخاب این مقدار از سطح اطمینان برای بررسی فرضیههای پژوهش، عدم همکاری مناسب خانوارها در تکمیل پرسشنامه‌ها به دلیل حساسیت بحث پرداخت یارانههای نقدی و همزمانی توزیع پرسشنامه‌ها با انتخابات دولت یازدهم و وجود شایعاتی مبنی بر قطع پرداخت یارانههای نقدی توسط دولت یازدهم بوده است.1
[53] این تفاوت به سبب آن است که مدل اندازهگیری متغیر پایگاه اقتصادی – اجتماعی یک مدل ساختی (Formative Measurement Model) است و معیارهای به کاررفته برای ارزیابی مدلهای انعکاسی (Reflective Measurement Model) – در اینجا متغیر فرهنگ زیست محیطی برای این نوع از مدلها کارایی ندارد و اصولاً بهرهگیری از برخی آنان اشتباه است و سبب تفسیر اشتباه نتایج می‌شود. برخی صاحبنظران این حوزه نظیر هامبورگ و کلارمان بر این باورند که نیازی به اعتبار سنجی کمی برای سنجههای ساختی وجود ندارد و صرف اعبار سنجی صوری کافی است (قاسمی، )برای مطالعه بیشتر در این زمینه به نوشتههای Diamantapoulos (2008) رجوع شود.
[54] Binomial Logistic Regression (BLR)
نوعی روش گام به گام است که در آن، ورود متغیرها به مدل بر اساس معنیداری مقدار آماره نسبت درستنمایی، و خروج متغیرها از مدل بر اساس احتمال این آماره و با توجه به برآوردهای حداکثر درستنمایی جزئی (تفکیکی) انجام می‌شود (حبیبپور و صفری شالی، 1391: 707).
[61] این ضرایب، تقریبهای ضریب تعیین () در رگرسیون خطی هستند که در رگرسیون لجستیک استفاده می‌شوند. از آنجا که در برآورد مدل رگرسیون لجستیک از روش حداکثر درست نمایی (به جای روش حداقل کردن واریانس در رگرسیون خطی (OLS) استفاده می‌شود ، بنابراین OLS برای ارزیابی خوبی برازش چنین مدلهایی صدق نمیکند و بدین منظور از ظریف تعیین شبه R2استفاده می‌شود به این دلیل این ضرایب را شبه R2معمولی دارای دامنه صفر تا یک هستند (هر چند اغلب آن‌ها هرگز به صفر یا یک نمیرسند؛ مانند شبه ضریب تعیین Cox & Snell و مقادیر بالاتر آن‌ها بیانگر برازش بهتر مدل است اما تفسیر مقادیر این ضرایف بسیار متفاوت با ضریب تعیین R2 معمول است.
[62] پایین بودن ضریب تعیین پزودو در مدل رگرسیونی پژوهش، خللی در نتایج ایجاد نمیکند؛ زیرا با دادههای مقطعی دارای چند صد مشاهده تنها میتوان مقادیر اندکی از را به دست آورد و باز با این حال میتوان ضرایب تخمینی با علامت مناسب مطابق با یکی از پیشفرضها را که تنها معدودی از آن‌ها از لحاظ آماری معنادار هستند پیدا کرد. بنابراین نباید بر معیار «بالا» بیش از اندازه تأکید کرد (گجراتی، 1385: 168).
[64] Giddens, Featherstone & Beck
)
