نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار، دانشکده آفرینی دانشگاه تهران، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Introduction
Social changes are generally one of the principle characteristics of contemporary world. Tehran bazaar as an economic entity has witnessed social changes through the recent years especially changes in social structure and simultaneously in its own function. There have been dealt with changes in institutional structure (normative structure) that organizes the relations among actors and also relational structure (the relationships among economic actors) in social structure study. The principle argument of this study is relational structure changes; relational structure is that kind of social structure which includes the mere social relations in bazaar that are considered as reciprocity relations pattern among market people. The relations structure have been divided into two groups in this study, first, internal relations: at the micro level, interpersonal relations; middle level, community relations; second, external relations: distribution network relations at the micro level, domestic trade, domestic trade in the middle level, and foreign trade at the macro level. The intention of social relations network is a regular collection of similar social ties or contacts among people or groups. The viewpoint of "carved networks in social relations" shows that behavioral norms, social customs, and economic policies are the results of current relations, the relations that are regularly created and repaired in interaction with society, (Relational structure). Tehran bazaar strategic position in Iran economy has owed foreign relations network in connection with distribution function of bazaar which includes 1.Local business (within Tehran city), 2.Domestic trade (economic relations network of Tehran bazaar with other Iran bazaars), and 3.Foreign trade (export and import). Moreover, unique ability of historical organizing of Tehran bazaar has owed bazaar internal relations network that it means Tehran bazaar organizing ability has been caused by 1.Individual relations and 2.Community relations, in fact. Accordingly, network relations structure out of Tehran bazaar and also its internal relations network enhances the impressive level of Tehran bazaar on others and provides Tehran bazaar with social organizing and powerful economic abilities. The important point is that such a relational structure in Tehran grand bazaar has changed nowadays (Husseiniqomi, 2014). Accordingly, changes in relational structure (the relations are among economic actors) are considered in this study and there have been used of social networks theories for relational structure discussion. The social networks theory is one of the contemporary theories in economic sociology that it has been used for studying bazaar network links and for considering created changes in relational structure and economic function of Tehran bazaar.
Material and methods
This study methodology is quantitative (mensuration) and there has been used of standardized questionnaire as data collection in the present study. "Questionnaire is a set of questions that involves all important indicators of desired concepts in assumptions; each question is corresponding with one of the indicators, thus the response that it receives will provide the required information for measuring hypothesis" (Rafipour, 1997; Kiwi, 1998 158). The measuring method has been done in a way that social structure changes include both relational and institutional structures and also Tehran bazaar economic function in the form of open-ended and closed questions_ that were mostly designed as items_ were designed and improvised after several preliminary tests in the questionnaire.
It was determined through the research that there could not use of possible-quota sampling with the same ease which accomplish in the common evaluating research. Therefore, it was used of relative-quota sampling and because this stage of research does not diminish at this time, it was decided to be briefly explained the discussion of possible sampling for some market people who were supposed to introduce the researcher to the others and aware the market people of the importance of introducing. In fact, it was told them those people whom they introduce must be of all classes until the questionnaires are completed, statistical work is done, the researcher is not achieved statistical problems, and he/she can say this sample can be generalized to the entire bazaar of Tehran. And in fact, if this sample is not a handful of thousands, the obtained information is not suitable for scientific work at the end.
Discussion of results and conclusions
Tehran bazaar consists of an area about of 15% of Tehran city area and considering its current position in Tehran indicates that bazaar economic organization has been basically organized in distribution section and macro and micro trading, and still has relatively effective functions in Tehran economy. Continuation of economic and social effective functions of Tehran bazaar have caused to be largely kept bazaar position in economy and civil society that in the meantime, a part of Tehran grand bazaar abilities in keeping its position in Tehran returns to economic organization and human resources network which are reinforced by some of active economic-social institutions and elites efforts in bazaar. Tehran grand bazaar economic organization due to its features including independence in the influence area like monetary and financial areas has had active institutions in this area from the ancient time, but new institutions in the cotemporary era have challenged this important feature of bazaar and limited a part of its authorities and abilities. This research findings show that generally there have emerged some changes in economic functions and social structure of Tehran bazaar and faced with changes the relations between actors and dominant rules on it in internal level (include community, middle, and interpersonal relations); in this regard, some of the assumptions were confirmed and some rejected. Also, descriptive findings indicated that relations structure within Tehran bazaar is high (69/3) based on the average of respondents' ideas in terms of cooperative relations. Ideas average in relation with relations intensity (it means the amount of time that co-workers spend through the occupational activity together) is more than average (30/3) and the competition among them is more than average, too (30/3). Consultation to solve problems and financial cooperation are (94/2) and (40/3), respectively; besides, community relations in Tehran bazaar is less than average (55/2).
The main issue discussed in this article is the investigation of relational structure as one of the components of the social structure of a large market in Tehran. Relational structure Includes social relations in the market and is considered as the pattern of relationships between merchants.
For a discussion of relational structure is used of the theories of social networking - contemporary theories of economic sociology - to study of the links to the network is the market. Mixed method (qualitative and quantitative) has been used a qualitative method for early recognition and reaches the subject (62 interviews), and quantitative (200 questionnaires) to assess changes in the construction and functioning of market economic and relational structure has been applied.
The findings show in general, changes in the social structure and functioning economic of the market and the relationships between actors and the rules governing Tehran emerged in the inner surface (including the relationships interpersonal, Intermediate, and community) and external (trade local, domestic trade and foreign trade) has been changed.
کلیدواژهها [English]
مقدمه و بیان مسأله
تغییر قانون طبیعت است و بر آن اساس است که فردا با امروز متفاوت خواهد بود همانطور که امروز با دیروز فرق دارد. تغییر یا به عبارتی دقیقتر تغییرات اجتماعی به عنوان یکی از موضوعات اساسی عصر جدید شناخته شده است. ساختار اجتماعی در معرض تغییرات بیوقفه است، گرچه افراد سعی در پایداری و ثبات دارند و جوامع تخیل تداوم را در خود میپرورانند ولی هرگز تحقق نمییابد. این خود یک حقیقت آشکار است که جوامع به عنوان یک پدیده رو به تغییر در حال رشد، انحطاط و تجدید هستند و طی گذشت زمان رنج میبرند. تغییرات اجتماعی گرچه در تمام جوامع و تمامی ادوار اتفاق افتاده و میافتد اما میزان آن از جامعهای تا جامعه دیگر متفاوت است. در جامعهای این تغییرات تحت شرایط خاص ممکن است سریع ولی در جامعه دیگر کند است. تحولات اقتصادی و اجتماعی صورت گرفته در جوامع مختلف ساختار اجتماعی آنها را دگرگون کرده است. به همین خاطر مدیریت مناسبی نیز برای اداره این جوامع مورد نیاز است. در حالی که جوامع به ویژه نقاط شهری در عصر حاضر با سرعت اعجابآوری گسترش مییابند، دولتها و نهادهای برنامهریزی اجتماعی نیز در تلاشند تا با این نوع تغییرات اجتماعی و شرایط انفجاری جدید خود را تطبیق دهند.
در ارتباط با تعریف مفهوم تغییرات اجتماعی، با توجه به اینکه کدام بعد آن در تعاریف اهمیت داشته است، تعاریف متفاوتی میتوان از آن به دست آورد. از جمله ابعاد تغییرات اجتماعی میتوان به فعالیت گروههای مختلف، تغییر در ساختار اجتماعی، تغییر در کارکردهای جامعه و یا تغییر در روابط اجتماعی اشاره نمود. از این رو دیدگاههای متفاوتی در رابطه با تعریف تغییرات اجتماعی شکل گرفته است؛ ویلبرت مور[1] با توجه به الگوهای رفتاری و فرهنگی، تغییر اجتماعی را تغییر در ارزشها و هنجارها تعریف کرده است (مور، 1381). گیدنز تغییر اجتماعی را تنها در تغییر نهادهای اساسی جامعه در یک دوره معین میبیند، اما فارلی[2] علاوه بر تغییر نهادها؛ تغییر در الگوی رفتار، روابط اجتماعی و ساختار در طی زمان مشخص را تغییر اجتماعی مینامد. در صورتی که گروهی دیگر از دانشمندان مانند مک آیور و پیج[3] صرفاً تغییر اجتماعی را بر حسب تغییر در روابط اجتماعی تعریف میکنند (روشه، 1376).
به طور کلی، تغییرات اجتماعی یکی از مشخصههای عمده جهان معاصر است. جوامع در حال گذار مانند ایران، تغییرات اجتماعی بسیاری را تجربه میکنند. بازار تهران به مثابه یک نهاد اقتصادی نیز در سالیان اخیر شاهد تغییرات اجتماعی، بهخصوص تغییراتی در ساخت اجتماعی و بهطور همزمان در کارکرد خود بوده است. در مطالعه ساخت اجتماعی، به تغییرات در ساخت نهادی (ساخت هنجاری) که مناسبات بین کنشگران را سازمان میدهد و همچنین ساخت رابطهای (روابط بین کنشگران اقتصادی) پرداخته میشود.
بحث اساسی این مقاله، تغییرات ساخت رابطهای است. ساخت رابطهای؛ آن ساخت اجتماعی است که دربرگیرنده خود روابط و مناسبات اجتماعی در بازار است و در حکم الگوی روابط متقابل میان بازاریها در نظر گرفته میشود. در این پژوهش ساخت روابط به دو دسته تقسیم شدهاند: روابط درونی: در سطح خرد، روابط بین فردی؛ سطح میانه، روابط انجمنی. و روابط بیرونی: روابط شبکه توزیع در سطح خرد، تجارت محلی، در سطح میانه تجارت داخلی، و در سطح کلان تجارت خارجی. از منظر این تحقیق کنش اقتصادی در بطن روابط اجتماعی جای میگیرد و نمیتوان کنش اقتصادی را تنها با مراجعه به انگیزههای فردی توضیح داد. کنشهای اقتصادی در شبکهای از ارتباطات فردی رخ میدهند و فقط توسط کنشگران انفرادی اعمال نمیشوند. مقصود از شبکه روابط اجتماعی، مجموعهای منظم از تماسها یا پیوندهای اجتماعی همسان میان افراد یا گروههاست. دیدگاه «شبکههای حک شده در روابط اجتماعی» نشان میدهد که هنجارهای رفتاری، رسوم اجتماعی و رویههای اقتصادی، نتایج مناسبات جاری هستند، مناسباتی که به طور مستمر در تعامل با جامعه ایجاد و ترمیم میشوند (ساخت رابطهای).
موقعیت استراتژیک بازار تهران در اقتصاد ایران مدیون شبکه روابط خارجی در ارتباط با کارکرد توزیعی بازار شامل 1. تجارت محلی (در داخل شهر تهران)؛ 2. تجارت داخلی (شبکه روابط اقتصادی بازار تهران با دیگر بازارهای ایران) و 3. تجارت خارجی (صادرات و واردات) است. افزون بر این توان سازماندهی منحصر به فرد تاریخی بازار تهران نیز مدیون شبکه روابط داخلی بازار است؛ یعنی 1. روابط فردی و 2. روابط انجمنی در واقع قدرت سازماندهی بازار تهران از آنها ناشی میشده است. در نتیجه ساخت روابط شبکهای بیرون از بازار تهران و همچنین شبکه روابط درونی آن بر میزان تأثیر گذاری بازار تهران بر بازارهای دیگر میافزود و توان سازماندهی اجتماعی و همچنین توان اقتصادی نیرومندی را در اختیار بازار تهران قرار میداد. نکته مهم آن است که این ساخت رابطهای در بازار بزرگ تهران امروزه دچار تغییر شده است (حسینی قمی، 1393) بر همین اساس، در این تحقیق به تغییرات در ساخت رابطهای (روابط بین کنشگران اقتصادی است) پرداخته میشود و سؤالات اساسی عبارتند از:
در این راستا، ابتدا به معرفی دیدگاههای اندیشمندان مختلف درباره بازار و روابط کنشگران در آن پرداخته و پس از معرفی روششناسی تحقیق، یافتهها مورد بررسی قرار میگیرند.
بازار جغرافیایی موضوع پژوهشهای فراوانی نبوده است. اما به هر حال پیشینه پژوهشهای انجام شده درباره بازار به طور کلی و بازارهای ایران به طور خاص را میتوان به چند بخش تقسیم کرد، و این بخشها به نوعی به ابعاد این موضوع اشاره میکنند. برخی از این پژوهشها به بحث و بررسی پیرامون ابعاد اقتصادی و معماری بازار پرداختهاند. این دسته بیشترین حجم آثار را به خود اختصاص دادهاند. در مرتبه بعدی، بعد سیاسی و در نهایت دیدگاه انسانشناسی اقتصادی قرار دارند. بیشتر این آثار از بعد تاریخی بازار غفلت نورزیده و همچنین اندیشمندانی با دیدگاه جغرافیای انسانی نیز در این مطالعات مشارکت داشتهاند. برخی نیز به لحاظ جامعهشناختی به پدیده بازار و ویژگیهایش پرداختهاند. به هر صورت، تلاش بر این است پژوهشهایی که بیشترین ارتباط را با موضوع مورد بررسی این تحقیق دارند، مورد توجه قرار داد.
سلطانزاده (1380) در کتابی باعنوان بازارهای ایرانی به بررسی و بازگویی جایگاه و اهمیت تاریخی– اجتماعی بازار در ایران، ویژگیهای کارکردی و نقش اقتصادی بازار، شرح عناصر و فضاهای ارتباطی و برخی ویژگیهای معماری بازار پرداخته است. نگارنده بر اهمیت فضایی بازار از لحاظ سیاسی، اجتماعی در کنار اهمیت اقتصادی آن تأکید دارد. در این کتاب انواع بازارهای شهری، ناحیهای، محلهای و همسایگی و عناصر و فضاهای ارتباطی بازارها نظیر راستهها، دالانها، چهارسو، میدان، عناصر و فضاهای معماری و نیز شکلهای مختلف بازارها توضیح داده شده است.
سازگارا (1382) در پایاننامه دکتری خود با عنوان «بررسی سبک زندگی قشر دانشگاهی و بازاریان سنتی (طبقه متوسط جدید و قدیم)» در چارچوب پارادایم جامعهشناسی فرهنگی و قشربندی اجتماعی بررسی خود را انجام میدهد. در این تحقیق تأثیر طبقه اجتماعی روی سبک زندگی طبقه متوسط جدید و تأثیر سرمایه فرهنگی روی سبک زندگی طبقه متوسط جدید و تأثیر سرمایه فرهنگی روی سبک زندگی دو طبقه، مورد بررسی قرار گرفته است. توجه خاص روی چهار نوع سرمایهای است که بوردیو[4] مطرح میکند: سرمایههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین. نگارنده معتقد است بازار تهران به عنوان شاخص حضور طبقه متوسط قدیم در ساختار طبقاتی ایران، در پژوهشهای مرتبط با قشربندی اجتماعی از اهمیت به سزایی برخوردار است. بازار تهران به خصوص به علت بافت ویژه، سابقه تاریخی، میزان حضور در عرصههای مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... از اهمیت خاصی برخوردار است.
کشاورزیان (2007) در قالب یک کتاب با عنوان «بازار و دولت در ایران» به بررسی بازار تهران از دیدگاه جامعهشناسی اقتصادی پرداخته است. به زعم کشاورزیان پیش از این، شبکه روابط اجتماعی در بازار تهران درازمدت، عمودی، افقی و چندوجهی است اما در زمان کنونی بیشتر به شکل گسیخته، موقتی و نابرابر است. اینگونه تغییرات ساختی در بعد شبکه روابط اجتماعی میتواند به تنزل اعتماد، همیاری و در همان حال شیوع و شدت امکان کلاهبرداری و حقه و کلک در بازار بینجامد. روابط اجتماعی کوتاهمدت، چندپاره و غیر تخصصی در درون بازار تهران و بین بازاریها و دیگر چهرههای تجاری میتواند تا حد ازهمگسیختگی شبکه روابط اجتماعی پیش رود. و این در حالی است که پیدایش و ظهور این شبکه روابط اجتماعی در بین بازاریان تهران به تقریباً چهل تا پنجاه سال پیش بازمیگردد. در واقع در خلال دهههای چهل و پنجاه شمسی، تعاملات اجتماعی منظم، زمینهساز ایجاد پیوندهای ضعیفی در بین طیف متنوعی از بازاریها شد.
حبیبی (1389) در پژوهشی با عنوان «سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچههای پیرامونی آن در دویست سال اخیر» به بررسی کالبدهای اصلی و فرعی بازار بزرگ تهران و عناصر اقتصادی و اجتماعی و گروهبندی اصلی فعالیتهای آن پرداخته است. به نظر نویسنده هدف جهتگیریهای اجتماعی و فرهنگی دوره معاصر، کاستن نقش و کارکردهای اساسی بازار در زندگی اقتصادی، فرهنگی و سیاسی شهرها و جایگزین کردن دیوانسالاری مدرن است. پیامدهای این مداخلهجوییها سبب از بین رفتن ارزشهای کالبدی، کارآمدیهای اقتصادی و ارزشهای اجتماعی و اخلاقی بازار شده است که در روزگاری نه چندان دور آن را به عنوان جامعهای تام و پویا نشان میداد. طبق نظر نگارنده به طور کلی در شرایط جدید اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی جامعه ایران، تغییرات بسیاری در بازارها ظاهر شده است. بسیاری ازحوزههای عملکردی که قبلاً در انحصار فضای بازار است- مانند آموزش و مدارس، گذراندن اوقات فراغت مردم، وجود محاکم و محاضر شرع و اقامت بزرگان و عالمان شرع و نظایر اینها که حضور مردم را در فضای بازارها اجتنابناپذیر میکرد- به تدریج از ساختار بازار خارج و بر اساس نظم متفاوتی در سراسر شهر پراکنده شدهاند. در این میان، شاید یکی از مهمترین علل بروز تغییرات وسیع در حوزه عملکردی بازار، به تغییر شبکه ارتباطی و دسترسی درونی شهر تهران مربوط است که باعث گردیده بازار نقش و جایگاه خود را، که استخوانبندی شبکه دسترسی و ارتباطی شهر را تشکیل میداد، از دست دهد و در پی آن، روند افول حوزههای عملکردی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بازار نیز شدت گیرد.
محمدی (1392) نیز در پایاننامه کارشناسی ارشد با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر تغییرات اجتماعی بازار تبریز؛ دوره دوم پهلوی تاکنون» سعی کرده است تا تأثیر مدرنیسم بر ویژگیهای فرهنگی و رونق اقتصادی بازار تبریز، را مورد بررسی قرار دهد. وی یافتههای تحقیق خود را در ابعاد تغییرات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و کالبدی ارائه داده است و در صدد بررسی تغییرات بازار تبریز و علت این تغییرات در هر بعد است. وی مینویسد: از مهم ترین تغییرات اقتصادی بازار تبریز میتوان به عدم انطباق شرایط بازار با اقتصاد مدرن و کاهش رونق آن، از بین رفتن برخی از اصناف و عدم ایجاد اصناف جدید در درون بازار، از مهمترین تغییرات اجتماعی میتوان به تغییر ساخت هنجاری و کاهش رعایت هنجارهای اخلاقی و از مهمترین تغییرات فرهنگی میتوان به کاهش پایبندی دینی و عدم رعایت هنجارهای دینی، کاهش رابطه با علماء دینی و گسترش تحصیلات در بین بازاریان همچنین مهمترین تغییر سیاسی بازار تبریز را تضعیف قدرت و انسجام بازاریان میتوان دانست.
در همین جا لازم به ذکر است که پیشینه تحقیق نشان میدهد کمترین مطالعه در میان بازارهای ایران، مربوط به بازار تهران است و همچنین در این مطالعات نیز کمترین توجه به بعدهای اجتماعی بازار شده است.
در نظریههای اقتصادی، بازار به اختصار از خریداران و فروشندگان یک کالا یا خدمت خاص تشکیل میشود. بازار از سه عنصر اصلی تشکیل شده است: عرضه (کالاهایی که فروشندگان به بازار میآورند)، تقاضا (کالاهایی که خریداران میخواهند و میتوانند که بخرند)؛ و قیمت (مبلغی که کالاها به آن مبلغ بین خریداران و فروشندگان مبادله میشود). این سه جزء اصلی به یکدیگر وابستهاند (اسلیتر، 1386: 70). چیزی که گاه «قوانین عرضه و تقاضا» نامیده میشود؛ یعنی نحوه به تعادل رسیدن عرضه و تقاضا از رهگذر قیمت در اصل همان شیوههای کنش متقابل اقتصادی در بازار است. کنشگران در بازار به دنبال نفع شخصیاند. مدلهای اقتصادی بازار متکی به نوع خاصی از کنش متقابل است. با آنکه بازار متضمن نوعی مبادله اجتماعی است اما مناسبات بازار (و اساساً کل بازار) اصولاً غیر شخصی و روابط مبادلهای از نوع سرد (معامله) در آن جریان دارد (چلبی، 1385: 43). کنشگران در بازار علیالاصول بر مبنای منافع شخصی عمل میکنند. آنها معمولاً با همدیگر به عنوان غریبه مواجه میشوند و مناسبات مبادلاتی تنها مادامی که معامله در جریان است، دوام دارد. خریداران، جز بر مبنای قیمت، بین فروشندگان تفاوتی قائل نمیشوند و برعکس.
پس، بازار نظام یکپارچهای از مبادلات است. بازار به یک عنصر اصلی؛ یعنی مبادله بین فروشندگان و خریداران تقلیل مییابد. بازار، این معاملات منفرد عدیده را در یک چارچوب مبادلاتی جای میدهد. هر معامله علیالاصول بر سایر معاملات تأثیر میگذارد. از طریق همین نظام پیچیده (اقتصادی و غیر اقتصادی) مبادلات است که منابع اقتصادی تخصیص داده میشود و تکلیف پرسشهای اقتصادی از این نوع که چه چیزی، چگونه و برای چه کسی باید تولید شود، یا چه زمانی باید آن را فروخت مشخص میشود.
کنشگر در جامعهشناسی اقتصادی به عنوان فاعل اجتماعی مفهومسازی میشود و این کنشگر با سایر کنشگران اجتماعی در ارتباط هست و طیف وسیعی از کنشها را در تحلیل مورد نظر قرار میدهند و تناقضات رفتاری کنشگران نیز مورد نظر هستند. علاوه بر این در جامعهشناسی اقتصادی کنش اقتصادی تحت تأثیر دولت نیز در نظر گرفته میشود در یک جمع بندی کنش اقتصادی را در یک زمینه اجتماعی درنظر میگیرند؛ یعنی اینکه کنشگر در رفتار خود رفتار سایر کنشگران را هم در نظر میگیرد. نقطهای که اقتصاد به جامعهشناسی نزدیک میشود آنجاست که در تمام بخشهای مطالعات اقتصادی نه تنها از نظریه بازی استفاده میکند بلکه در تمام بخشها هم اهمیت اجتماعی و هم اهمیت استراتژیک ملحوظ میشود؛ یعنی اهمیت خاص اثرات کنشهای کنشگران بر یکدیگر در تمامی مطالعات اقتصادی منعکس شده است (سعیدی، 1388: 200-193). بنابراین، برای بحث ساخت رابطهای با استفاده از نظریههای شبکههای اجتماعی ـ که از نظریات معاصر در جامعهشناسی اقتصادی است ـ به مطالعه پیوندهای شبکهای بازار تهران پرداخته میشود.
انسانشناسی و جامعهشناسی مفروضات اقتصادی مربوط به خود مختاری بازار را در قبال سایر ساختارهای زندگی اجتماعی مورد تردید قرار میدهند. این رهیافتها، بهجای آنکه بازار را یک ساز و کار اقتصادی صرف بدانند، آن را یک نهاد اجتماعی در نظر میگیرند و مناسبات بازار را حلقهای از زنجیره طولانی کنشهای متقابل اجتماعی قلمداد میکنند. (اسلیتر، 1386: 156). بر همین اساس است که رونالد کوز[5] بازار را نهادی اجتماعی در نظر میگیرد که سبب تسهیل مبادله میشود (سوئدبرگ، 1387). با این مقدمه اهمیت ساخت اجتماعی بازار روشن میشود. در سطور بعد انواع ساخت اجتماعی بررسی میشوند.
فرهنگ جامعهشناسی کالینز ساخت اجتماعی را «هر الگوی نسبتاً پایدار یا روابط متقابل نسبتاً پایدار میان عناصر اجتماعی... الگوی کمابیش پایداری از آرایشهای اجتماعی در یک جامعه معین قلمداد میکند». از منظر اسملسر نیز ساخت کنشهای متقابل تکرارشونده و با قاعده میان افراد است. این کنشها به وسیله ارزشها، هنجارها، و روشهای پاداشدهی[6] تنظیم میشوند (اسملسر، 1376: 142). اما به طور کلی سه برداشت مختلف از ساخت اجتماعی وجود دارد: ساخت نهادی، ساخت رابطهای و ساخت تجسدی.
در ساخت نهادی؛ ساخت اجتماعی دربرگیرنده الگوهای فرهنگی یا هنجاریای به حساب میآید که انتظاراتی را که عاملان از رفتار دیگران دارند، تعیین میکند و مناسبات پایدار میان آنان را سازمان میدهد. ساخت اجتماعی به لحاظ مفهومی، واقعیتی است که عناصرش را انتظارات الگومند فرهنگیای تشکیل میدهد که نهاد اجتماعی نامیده میشود. نهادهای اجتماعی «الگوهای هنجاری هستند که آن چیزهایی را که در یک جامعه معین احساس میشود باید به عنوان شیوههای مطلوب، مقبول یا مورد انتظار کنش یا روابط اجتماعی در نظر گرفته شود، مشخص میکنند» (لوپز و اسکات، 1385: 51، به نقل از پارسونز،1940: 53).
ولیکن ساخت رابطهای؛ آن ساخت اجتماعی است که در برگیرنده خود روابط و مناسبات اجتماعی هست و در حکم الگوی رابطههای متقابل و وابستگی متقابل میان عاملان و کنشهایشان، و نیز مقام و یا جایگاهی که آنان در اختیار دارند، در نظر گرفته میشود (لوپز و اسکات، 1385: 13). موارد ذکر شده هر کدام یکی از ابعاد ساخت اجتماعی هستند و به بیان دیگر این دو بعد مکمل همدیگرند و هیچکدام بر دیگری ارجحیت ندارد. لیکن، با توجه به آنکه ساخت رابطهای هدف بررسی حاضر است، تأکید اصلی بر آن است. رادکلیف براون معتقد است که ساخت اجتماعی «حاصل جمع تمامی روابط اجتماعی افراد در یک برهه معین از زمان است». وی اضافه میکند که ساخت اجتماعی صرفاً الگوی ملموس روابط متقابلی نیست که میتوان بیواسطه مشاهده کرد. پیوندهای خاص و منحصر به فردی که بین افراد مشخصی در هر زمان معین برقرار میشود، صرفاً مواد خامی هستند که میتوان بر اساس آنها وجود مناسبات اجتماعی را نتیجه گرفت. اسکات میگوید نیدل[7] (1951) دیدگاه رادکلیف براون را گسترش داد و به صراحت مطالعه «گروهها»ی رابطهای را از مطالعه «نهادها»ی هنجاری متمایز کرد. بیتردید تمایز رابطهها از هنجارها تمایزی مطلق نیست اما با این همه اهمیتی اساسی دارد. مناسبات اجتماعی تنها به واسطه هنجارهایی برقرار میشود که افراد در کنشهایشان به کار میگیرند. اما این روابط را نمیتوان از روی قواعد صرفاً استنباط کرد.
بازار تهران به منزله مجموعهای از شبکهها
«کنش حک شده» در بطن روابط اجتماعی شکل میگیرد و نمیتوان آن را تنها با مراجعه به انگیزههای شخصی توضیح داد. کنشها در شبکهای از ارتباطات شخصی بسط داده میشوند و فقط توسط کنشگران انفرادی اعمال نمیشوند. این مفهوم به ما کمک میکند، بفهمیم چرا الگوهای مناسبات اجتماعی برای انجام مبادله ضروری است. بررسی فعالیتهای اقتصادی از این دیدگاه، کنشها را در شبکهای از مناسبات اجتماعی جاری و معنادار مقید میبیند. به این صورت که تبادلات در خلاء اجتماعی و زمانی رخ نمیدهند. شبکهها محیطی هستند که در آنها (1) قیمتها مورد مذاکره قرار میگیرند؛ (2) اطلاعات و شهرت ارزیابی و جمعآوری میشوند؛ (3) اختلافها مرتفع میشوند و (4) داراییها بسیج میشوند. هنجارهای اخلاقی، توقعات رفتاری و ساختارهای نمادین، توسط مناسبات جاری و الگوهای تعامل ایجاد میشوند که هر دو سنتها را میآموزند (یا میسازند) و ابزارهای اعمال و تنفیذ آنها را طراحی میکنند. در نتیجه، این مناسبات جاری هستند که هم بازار و هم بازاریها را به وجود میآورند. رویکردی بر اساس نظریه «شبکههای حک شده» به بازار که مورد نظر جامعهشناسی اقتصادی جدید است، منشأ مفهومسازی کشاورزیان (1383) در زمینه بازار تهران است و بازار را به صورت فضایی محدود تعریف میکند که در برگیرنده مجموعهای از شبکههای بسیط در روابط اجتماعی است که مکانیسم تبادل کالاهای معینی را فراهم میکند.
پیوندهای حک شده پیوندهای اجتماعی با روابط قوی هستند اما پیوندهای بدون وابستگی[8] همان پیوندهای بازاری با روابط سرد و ابزاری هستند. این دو نوع پیوند میتوانند نشاندهنده ماهیت معاملات باشند.
دانشمندانی همچون شومپیتر (1950)، پولانی (1957) و گرانووتر (1985) معتقدند کنش اقتصادی در ساختار اجتماعی بازار بسط یافته است به علاوه آنها به تأثیر روابط اجتماعی بازار بر رفتار اقتصادی تأکید فراوانی کردهاند. این در حالی است که اقتصاددانهای نئوکلاسیک میگویند روابط اجتماعی تأثیر زیادی بر معاملات اقتصادی ندارد حتی گاهی باعث ناکارآمدی بازار میشود نئوکلاسیکها بیشتر از دیدگاههای اقتصادی در تحلیلهای خود استفاده میکنند. آنها میگویند در بازارهای مدرن که آن را تفرد یافته مینامند، الگوهای مبادله با پیوندهای بدون وابستگی گره خوردهاند؛ در این نوع پیوندها انگیزه کنش منفعت فردی است. کنشگران مرتباً خریداران و فروشندگان جدیدشان را تغییر میدهند تا از ورودی (تازهوارد)های جدید بازار امتیاز کسب کنند و همچنین از وابستگی بپرهیزند. این الگوی مبادله با قیمت محدود میشود. در واقع قیمت چکیده تمام اطلاعاتی است که برای گرفتن تصمیم کارا و مناسب لازم است. به ویژه زمانی که تعداد زیادی خریدار و فروشنده و یا معامله نامشخص در بازار وجود داشته باشد. در این بازار روابط فردی؛ ذرهای شدهاند. اگر روابط ضمنی هم در بین بخشها به وجود آید در آنها بیشتر منفعت فردی مورد نظر است. در این بازارها رفتار سود محور بیشتر از رفتار دگرخواهانه و متعهدانه وجود دارد. بر این اساس است که پیوندهای بدون وابستگی عملکرد را تسهیل میکنند به همین دلیل هم شرکتها تجارتشان را در بین بسیاری از رقبا میپراکنند تا با به دست آوردن قیمتهای متفاوت و پرهیز از موقعیتهای چانه زنی با تعداد کمی از طرفهای معامله، که میتواند آنها را به تله روابط ناکارآمد بیندازد، دچار نشوند (Uzzi, 2005: 207-208).
البته یافتههای مطالعات تجربی زیادی (مثل مطالعه آزی) درباره خصوصیات متمایز مبادلات جاسازی شده وجود دارد. به عنوان مثال روابط شبکهای در صنایع ژاپن و همینطور ایتالیا دارای پیوندهای شخصی و با اعتماد بودهاند. در این صورت کاملاً قابل پیشبینی است که این روابط میتوانند هزینههای کنترل را کاهش دهند (Uzzi, 2005: 208).
همچنین رومو، شوارتز و دار[9] (1983) به این یافتهها دست یافتند که جاسازی شرکتها در شبکههای تولید محلی نشان داد که کنشگران جاسازی شده به جای آنکه قیمتها را بالا ببرند راضی هستند تا تمرکزشان را از اهداف عقلانی اقتصادی برای رسیدن به اهداف در دستاوردهای متوسط و استقلال در بهرهبرداری؛ بر کشت و زرع بلند مدت و همکاری تغییر دهند. خط سیر این ادبیات نشان میدهد که جاسازی، تولید فرصتهای اقتصادیی میکند که با هیچ چیز دیگر حتی بازارها، قراردادها، یا همبستگی عمودی جایگزین نمیشوند. در این نوع روابط (جاسازی شده) به اهداف بلند مدت و همکاری تأکید میشود و حتی همکاری پس از مبادله اقتصادی نیز ادامه دارد.
در این موارد ما میتوانیم شاهد قرابتهایی با بحثهای پولانی (1975) درباره تأسیس مناسبات بازار باشیم. نظرات پولانی بخشی از انتقادها از علم اقتصاد نئوکلاسیک محسوب میشود. حال آنکه نظریه هزینههای اجتماعی یا هزینه معاملات کماکان با هسته تفسیرهای نئوکلاسیکی پیوند دارد. این موضوع بهویژه در مورد آثار اولیور ویلیامسن[11] صادق است که یکی از مهمترین نظریهپردازان علم اقتصاد نهادگرای جدید به شمار میرود. آثار ویلیامسن در نقد ماهیت شدیداً انتراعی تفسیرهای رایج از «شرکت» است. اما او بحث هزینه معاملات را «مکمل» تحلیلهای مرسوم میداند و نه «جانشین» آن. در نگرش ویلیامسن نیز همانند نظریه نئوکلاسیک مرسوم، سازمانهای اقتصادی عاملان حسابگر واحدی فرض میشوند که تصمیم گیرندهاند. بنابراین نگرش، سازمان را میتوان بر حسب حداکثرسازی سود تبیین کرد. در شرایط رقابتی، ساختارهای شرکتی به این منظور به وجود میآیند تا دستاوردهای اقتصادی کارآمدتری حاصل کنند. در چنین شرایطی، سلسله مراتب شرکتی و شبکههای ارتباطی از طریق هماهنگ کردن عملکردهای داخلی (در داخل شرکت) یا از طریق حفظ قراردادهای مرتبط (در شبکههایی ثابت) و یا اجتناب از مبادلات مجزای متعدد با عاملان خارجی فراوان، میتواند در خدمت کاهش هزینه معاملات قرارگیرد (اسلیتر، 1386: 180).
هم کوز، هم ویلیامسن با تبیین نهادهای اقتصادی بر حسب چگونگی به حداکثر رساندن سود از طریق کاهش هزینههای اجتماعی، کماکان در چارچوب سنت نئوکلاسیک باقی میمانند. شاخه دیگری از اقتصاد نهادگرا که به اندیشمندانی چون داگلاس نورث[12]و جفری هاجسن[13] مربوط میشود، اولویت توجه به کارایی بازار را برای تبیین قالبهای تشکیلاتی مختلف، کنار میگذارد. این دسته از آثار تا حد زیادی مدیون نهادگرایی «قدیمی»ای هستند که عمدتاً به وسیله وبلن[14] ارائه شده است. آثار خود وبلن نیز در چالش با مفروضات نئوکلاسیکی مطرح شد. اما در تفسیرهای جدیدتری از نهادگرایی، شخصیتهای متعددی سهیماند. نخستین وجه اشتراک آنان تأکیدشان بر نقش مناسبات قدرت در شکلگیری سازمانهای اقتصادی است. به این اعتبار، شرکتها به عنوان عاملانی واحد - یا دارای «شخصیت حقوقی» - در نظر گرفته نمیشوند، بلکه جایگاهی برای منافع رقیب و قدرتهای نامتوازن به حساب میآیند. دوم این که، آنان فرآیندهای اقتصادی را پویا و مشروط میدانند و نه صرفاً موضوع حداکثرسازی عقلانی. آزی در تحقیق خود نیز به این نتیجه رسید که ساختار نهادی بازار باعث مبادلههای مکرر بین شرکای مطلع میشود و نتیجه عملی این فرایند محدود کردن هزینه اطلاعات و هزینه اجتماعی معاملات است. اعتماد در پیوندهای حک شده باعث میشود که به دلیل توزیع خوب اطلاعات، نیاز به محاسبه مخاطره کم شود و علاوه بر آن هزینه معاملات نیز پایین آید. در این شرایط، تنها بدین سبب که اعتماد بر بعد روانشناختی تصمیمگیری تأثیر دارد، تصمیمگیری نیز راحتتر انجام میگیرد (Uzzi, 2005: 215).
شایان ذکر است که این امر برعکس مسأله سواری مجانی عمل میکند. تعهد سرسختانه همراه با انتظار عمل متقابل و فشار اجتماعی برای اجرای تعهدات، که شبکه را در مقابل عوامل پیشبینی نشده مصون میسازد، باعث کاهش هزینه معاملات میگردد. بر اساس نظریه هزینههای معاملاتی[15]، پایین آمدن هزینه معاملات باعث کارایی بیشتر مکانیسم مبادله میشود. در نتیجه منفعت افزایش یافته و امکان سرمایهگذاری مجدد در تولید مهیا میگردد (Uzzi, 2005: 428).
مهمترین بحث بوردیو (1984) در ارتباط با سرمایه اجتماعی، ایجاد شبکههای اجتماعی و شکلگیری روابط اجتماعی در این شبکهها و پس از آن اقدام کنشگر به کنش بر اساس چنین شرایطی است که نتیجه مهم این قضیه شکلگیری سرمایه اجتماعی خواهد بود. بوردیو، سرمایه اجتماعی را موهبت طبیعی یا اجتماعی نمیداند، بلکه معتقد است که این سرمایه با تلاشها و کوششهای هر کنشگری که در درون شبکههای اجتماعی و روابط اجتماعی حاصل از آن قرار گرفته است، به دست میآید.
پوتنام[16] (1380) نیز سرمایه اجتماعی را وجوه گوناگون سازمانهای اجتماعی نظیر اعتماد، هنجار و شبکهها میداند که میتوانند با ایجاد و تسهیل امکانات هماهنگ، کارایی جامعه را بهتر کنند (پوتنام، 1380: 251). او سرمایه اجتماعی را مجموعه ارتباطات افقی بین افراد و شبکه اشتغالات مدنی میداند که واسط بین هنجارها و اجرای قوانین جامعه است و موجب جلب و حفظ اعتماد افراد نسبت به اعتبار این قوانین و روابط اجتماعی میشود، با این تعریف سرمایه اجتماعی، سازمان اجتماعی – اعم از شبکهها، هنجارها و اعتماد (که همکاری و هماهنگی دو جانبه را برای تأمین منافع تسهیل میکند) است و خانواده، دوستان و همسایگان رکن اساسی آن به شمار میروند.
از نظر پوتنام منابع سرمایه اجتماعی مانند اعتماد، هنجارها و شبکهها معمولاً خود تقویتکنندهاند و به تعادل اجتماعی با سطح بالایی از همکاری، اعتماد، معامله متقابل، مشارکت مدنی و رفاه جمعی منجر میشوند؛ برعکس، فقدان این ویژگیها در جوامع غیر مدنی نیز به عهدشکنی، بیاعتمادی، فریب و حیله، بهرهکشی انزوا و رکود منجر میشود (پوتنام، 1380: 303).
همچنین کلمن[17] (1377) سرمایه اجتماعی را منبعی اجتماعی- ساختاری تعریف میکند که دارایی و سرمایه افراد محسوب میشود. این دارایی شیء واحدی نیست بلکه ویژگیهایی است که در ساختار اجتماعی وجود دارد و باعث میشود افراد با سهولت بیشتری وارد کنش اجتماعی شوند (کلمن، 1377: 467). کلمن سرمایه اجتماعی را به وسیله کارکردش تعریف نموده است. به نظر او سرمایه اجتماعی هنگامی ایجاد میشود که روابط میان اشخاص به شیوهای تغییر یابد که کنش را آسان سازد. بنابراین سرمایه اجتماعی شیء واحدی نیست. بلکه جنبههای متفاوت ساختار اجتماعی را در برمیگیرد که کنش فردی و جمعی را ترویج مینماید.
چلبی معتقد است سرمایه اجتماعی، گزینههای رابطهای موضع اجتماعی است. از نظر وی، برای هر موضع اجتماعیِ بالقوه، چهار گزینه رابطهای قابل تصور است. این گزینهها عبارتند از روابط اجتماعی، روابط اجباری، روابط گفتمانی و روابط مبادله ای. گزینههای رابطهای برای اشغال کننده موضع بالقوه، در حکم منابع ارزشمند محسوب میشوند که در روابط اجتماعی قابل تبدیل به داراییهای مختلف برای کنشگر هستند. به عبارت دیگر، مجموع گزینههای رابطهای مربوط به موضع اجتماعی، منبع بالقوه افزایش رتبه اجتماعی را تشکیل میدهد (چلبی، 1375 :170).
در بعد پیوند اجتماعی، قلت چگالی، فراوانی و مهمتر از همه تنوع روابط دوستی بین شخصی موجب اختلال رابطهای میشود. برای جوامع امروزی ضروری است که اجتماع شخصی[18] افراد ورای اجتماعات محلی (نظیر خانواده) گسترش یابد. این امر حاصل نمیشود مگر اینکه دو شرط در دو سطح خرد، نظام شخصیتی، کلان، نظام فرهنگی، جامعه تحقق یابد (چلبی، 1375: 158). یعنی در سطح نظام شخصیت، برخلاف آنچه که در جوامع سنتی معمولاً غالب بوده است، این تمایل غالب شود که افراد غیر دوست را دشمن نبینند. به عبارتی غریبه مترادف دشمن تلقی نگردد، بلکه بالعکس تمایل به شناسایی متقابل یکدیگر به عنوان یک شخص منحصر به فرد که دارای قابلیتهای خاص خود است، وجود داشته باشد. این تمایل یکی از ویژگیهای مدرنیته است. با وجود این تمایل، دامنه اعتماد به دیگران گسترش مییابد. با وجود این تمایل و گستره اعتماد، دامنه و تداوم روابط دوستی در ورای اجتماعات طبیعی بیشتر میشود.
شرط دیگر این است که در سطح نظام فرهنگی سوگیری ارزشی نسبت به اعیان اجتماعی متحول شود به طوری که برای تیمار دیگران خاصگرایی جای خود را به عامگرایی بدهد؛ یعنی گذر از برادری قبیلهای به دیگری عام[19]. با این سوگیری ارزشی، کنشگر اجتماعی در هر وضعیت سایرین را به اصطلاح به یک چشم میبیند و با آنها براساس ضوابط عام مربوط به مقوله کنشگران آن وضعیت برخورد مینماید.
بسط و گسترش روابط دوستی در جامعه باعث افزایش کمک دو جانبه، تعهد مشترک و سرخوشی میشود. شیوع آثار فوقالذکر در جامعه منوط به تنیدگی اجتماعات شخصی افراد در عرض شبکه اجتماعی است به نحوی که نقاط اتصال تنیدگیها حداقل به صورت پیوندهای ضعیف (پلهای ارتباطی آشنایی) ما بین گروهها توأم با گرایش عامگرایی عمل نمایند. بالعکس اگر روابط دوستی بین شخصی با سوگیری خاص گرایانه در محدوده گروههای اولیه باقی بمانند در این صورت این روابط مانع برقراری روابط بین گروهی خواهند شد. در حالت اخیر روابط مزبور حائز پیامدهای ناخواسته برای جامعه خواهند شد مثل جایگزینی روابط به جای ضوابط، فساد اداری و سیاسی، تضادهای بین گروهی و بالاتر از همه تضعیف انسجام ملی. در یک کلام نظم اجتماعی معاصر نیازمند روابط دوستی بسط یافته است که اساساً بر مبنای وابستگی عاطفی تعمیم یافته، تعهد تعمیم یافته و عامگرایی استوار باشد (چلبی، 1375: 159).
روابط انجمنی: چلبی در باب اهمیت رشد شخصیت پیشرفته در فرایند توسعه جامعه شرایطی را بر میشمرد که یکی از آنها امکان گروهی است (چلبی، 1375: 239). مراد از این عنوان کلی تشکل گروهی به صورت داوطلبانه و عضویت داوطلبانه در گروه به منظور شرکت در فعالیتهای اجتماعی مختلف است. به تعبیری ساده تر، منظور از عنوان مزبور امکان برقرار کردن روابط انجمنی و تداوم آنها در عرصههای چهارگانه اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است. وی ادامه میدهد عضویت در انجمنهای داوطلبانه به صورت آزادانه انجام میشود. چون انجمن داوطلبانه یک سازمان غیرانتفاعی است، عضویت در آن نه تنها حاوی نوعی مستمری و حقوق مادی نیست بلکه پرداخت مبلغی حق عضویت معمولاً یکی از شرایط عمومی عضویت در این نوع گروهها است. در این نوع انجمنها، روابط متقارن گرم کم و بیش حاکماند و شیوه تنظیم آنها عمدتاً بر اساس مجاب سازی و تعهد استوار است و نه براساس شیوه تحریک و اجبار. مشارکت مؤثر وداوطلبانه ضمن اینکه برای فرد دارای مطبوعیت خاص خویش است به او اجازه میدهد که تعهدات خود را ورای اجتماعات طبیعی (مثل خانواده) تعمیم دهد و به این ترتیب با اعیان فرهنگی و اجتماعی در عرض جامعه به صورتی بیشتر عامگرایانه برخورد نماید.
یکی از آثار مهم مشارکت در انجمنهای داوطلبانه ایجاد تسهیلات در امر نقل و انتقال اطلاعات بهنگام کردن و به کارگیری مؤثر آنها از طریق بسط روابط گفتمانی در عرض جامعه. که این خود اصلاح اختلال رابطهای را تسهیل مینماید. در واقع در این نوع از روابط امکان اینکه سوگیری ارزشی به از خاصگرایی به عام گرایی تغییر جهت دهد میسرتر میگردد (چلبی، 1375: 294-293).
تعاون اجتماعی در معنای اخیر چیزی جز مشارکت مدنی نیست. با افزایش چگالی و فراوانی روابط مزبور در عرض جامعه زمینه برای افزایش خیر عمومی، تولید و نگهداری کالاهای عمومی در جامعه مهیا میشود. به علاوه تعهدات عمومی[20] کنشگران اجتماعی نسبت به سایرین و جامعه افزایش مییابد (چلبی، 1375: 157).
گسترش روابط تعاونی واقعی در عرض جامعه شرایط عینی را برای افزایش مودت اجتماعی فراهم مینماید. همین طور گسترش این گونه روابط به صورت مانعی عینی در مقابل نابرابریهای اجتماعی عمل میکند و اثر کاهنده بر نابرابریهای اجتماعی دارد. به عبارت کلیتر، بسط روابط تعاونی به نوبه خود موجب کاهش تضادهای ارزشی و توزیعی در جامعه میشود.
منظور از اختلال رابطهای، پایین بودن میزان: 1) چگالی روابط اجتماعی؛ 2) قرینگی روابط اجتماعی؛ 3) تعدد روابط اجتماعی؛ 4) شدت روابط اجتماعی و 5) تنوع گرهها و هویتها در روابط اجتماعی است.
میزان چگالی روابط اجتماعی، نسبت روابط موجود بین جمعیت کنشگران (اعم از فردی و جمعی)، به روابط ممکن بین آنها است. نسبت روابط دو جانبه موجود بین کنشگران در جامعه به روابط یک جانبه بین آنها، به عنوان میزان قرینگی روابط منظور شده است. هرقدر میزان قرینگی روابط در جامعه بالاتر باشد، شرایط عینی برای رعایت و بهکارگیری هنجارهای بدهبستان در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و فرهنگی در جامعه بیشتر فراهم میشود و این خود مانعی است برای افزایش بیرویه نابرابریهای اجتماعی در جامعه. به عبارت دیگر قرینگی روابط اجتماعی، پیششرط عینی حفظ احترام متقابل اجتماعی و عدالت اجتماعی است و رعایت احترام اجتماعی متقابل نیز به نوبه خود در روابط اجتماعی و کوشش برای تحقق عدالت اجتماعی، باعث افزایش میزان قرینگی روابط اجتماعی و توازن در آنها میشود.
منظور از تعدد روابط، میزان وجود ابعاد چهارگانه روابط اجتماعی؛ یعنی روابط سیاسی، روابط عاطفی و اخلاقی، روابط فرهنگی و روابط اقتصادی و میزان زیرمجموعههای هر یک از آنها در شبکه روابط اجتماعی جامعه است. وضعیت به اصطلاح مطلوب برای نظم اجتماعی آن است که این چهار نوع رابطه به صورت هموزن در شبکه روابط اجتماعی جامعه حضور داشته باشند، در غیر این صورت استقلال نسبی حوزههای عمل کنش به هزینه برتری یکی از دست میرود و نظم اجتماعی صبغه رابطه نوع غالب را کسب مینماید و از کارکرد سایر رابطهها به نسبت تابعیت آنها از رابطه غالب محروم میماند.
منظور از شدت روابط اجتماعی میزان فراوانی روابط اجتماعی بین کنشگران در جامعه است. آخرین عاملی که باید برای آن تعریفی ارائه نمود، میزان تنوع گرهها و هویتها در شبکه روابط اجتماعی است. همانطور که از نام آن بر میآید، این عامل ناظر به پراکنش نوع گرهها به ویژه پراکنش نوع هویتهای جمعی (مثل سازمانها، گروهها) در شبکه روابط اجتماعی جامعه است. لازم است به این نکته بسیار مهم توجه شود که این عامل بالقوه دارای اثر متضاد برای نظم اجتماعی است؛ یعنی اینکه تحت شرایطی که نیروی هنجاری در جامعه بالا باشد، این عامل نیز به نوبه خود موجب تقویت انسجام کلی در جامعه میشود؛ یعنی شاید بتوان نقش هویتهای جمعی را در شبکه اجتماعی به نقش پستهای تقویتکننده برق در شبکه برقرسانی تشبیه نمود، به شرط آنکه هویتهای جمعی همگی برای ارزشها و قواعد محوری نظام اجتماعی عمل نمایند و با یکدیگر به تعامل بپردازند. در چنین حالتی هویتهای جمعی درگیر در شبکه روابط اجتماعی ضمن اینکه روان بودن روابط اجتماعی را در عرض جامعه تسهیل مینمایند، در همان حال نیز جریان منابع ارزشمند نظیر کالاها، خدمات، نمادها، تعهدات و اعتقادات را نیز تقویت میکنند. حال اگر اختلال در روابط گفتمانی اخلاقی پیش بیاید باعث ضعف تعهد و تعلق عاطفی به جمع خواهد شد. علاوه بر آن میزان اعتماد متقابل تعمیم یافته و مهمتر از آن ارزش مقولات اخلاقی را نیز کاهش میدهد (چلبی، 1375: 147).
روششناسی
روششناسی این تحقیق، کمی (پیمایش) است. در کار تحقیقی حاضر، از ابزار پرسشنامه استاندارد شده به عنوان ابزار گردآوری اطلاعات استفاده شده است. «پرسشنامه مجموعه پرسشهایی است که تمامی شاخصهای مهم مفاهیم مورد نظر در فرضیات را دربرمیگیرد. هر پرسشی با یکی از شاخصها متناظر است و پاسخی که دریافت میکند، اطلاعات لازم برای سنجیدن فرضیه را فراهم میکند» (رفیعپور، 1377؛ کیوی، 1378: 158). روش سنجش به این صورت بوده است که تغییرات ساخت اجتماعی اعم از ساخت نهادی و رابطهای و همچنین کارکرد اقتصادی بازار تهران، در قالب سؤالات باز و سؤالات بسته - که اکثراً به صورت گویه طراحی شده بودند- و پس از چندین بار آزمون مقدماتی در پرسشنامه، طراحی نهایی و تعبیه شدند.
پرسشنامه ذکر شده، علاوه بر سؤالات باز، دارای گویههایی بوده است که بر آن اساس، پاسخگویان میزان موافقت و مخالفت خود را نسبت به محتوای گویه، ابراز میکردند. این گویهها در یک طیف 5 قسمتی (کاملا مخالف=0 . کاملا موافق= 5) لیکرت آورده شدهاند. همچنین گویههای دیگری با طیف 6 قسمتی لیکرت (اصلا=0. خیلی زیاد= 5) نیز در پرسشنامه موجود است که پاسخگویان بر آن اساس نظرات خود را اعلام کردهاند. پس از جمعآوری و استخراج 200 پرسشنامه تکمیل شده، 107 مورد از آنها، این امکان را داشتند که در تحلیل نهایی مورد استفاده قرار گیرند.
در هنگام تحقیق مشخص شد که نمیتوان از نمونهگیری سهمیهای ـ احتمالی به همان سهولتی که در تحقیقات ارزیابی متداول صورت میگیرد استفاده کرد. بنابراین از نمونهگیری سهمیهای نسبی استفاده شد. در این زمان برای اینکه این مرحله از پژوهش دچار نقصان نشود، تصمیم گرفته شد تا برای برخی از بازاریها که قرار بود محقق را به دیگران معرفی کنند، بحث نمونهگیری احتمالی را به طور اجمالی توضیح داده شود، بازاریان را به اهمیت معرف بودن نمونهها واقف ساخت. در واقع به آنها گفته شد افرادی که معرفی میکنید باید از همه اقشار باشند تا زمانی که پرسشنامهها تکمیل شد و کار آماری انجام گرفت، محقق دچار مسائل آماری نگردد و بتواند بگوید که این نمونه قابلیت تعمیم به کل بازار تهران را دارد. و در واقع اگر مشت نمونه خروار نباشد، در نهایت اطلاعات به دست آمده برای کار علمی مناسب نیستند. آنها نیز تا حد امکان در این زمینه که برای ما به عنوان محدودیتی بزرگ بود همکاری کردند.
فرضیهها
یافتههای تحقیق
یافتههای کمی
جدول 1- توصیف برخی از خصوصیات جامعه آماری
متغیر |
بیشترین فراوانی |
سن |
60 تا 45 |
سال ورود به بازار پاسخگویان |
1360 |
شغل |
فروشنده پوشاک |
سطح تحصیلات |
دیپلم |
سن پاسخگویان در تحقیق پیش رو 24 تا 80 سال بوده است، بیشترین افراد در گروه سنی50-46 سال قرار داشتهاند و میانگین سنی نمونه این تحقیق نیز 49 سال است. بیشترین پاسخگویان از سال 1360 به بازار تهران وارد شدهاند. نزدیک به 30 درصد از پاسخگویان فروشنده پوشاک بودهاند. شغل خرازی نیز با اختصاص 8/16 درصد از پاسخگویان این تحقیق در مرحله دوم قرار دارد. ذکر این نکته لازم است که هماکنون دو شغل مذکور، بیشترین میزان فراوانی مشاغل را در بازار تهران دارند. میانگین تحصیلات پاسخگویان در این پژوهش نزدیک به دیپلم (11.1 سال تحصیلات) است. اما بیشترین فراوانی مربوط به تحصیلات دیپلم (46 درصد) بوده است.
در این بخش یافتههای منتج از روش کمی که به سنجش ساخت روابط بازار تهران اختصاص دارند، گزارش میشوند.
جدول 2- توصیف متغیرهای ساخت رابطهای بازار تهران
|
گویهها |
||||
متغیر |
خیلی کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
خیلی زیاد |
روابط انجمنی |
8/7 |
3/37 |
48 |
9/5 |
1 |
همکاری مالی |
4/6 |
6/10 |
35 |
32 |
16 |
همفکری |
6/11 |
14 |
43 |
25 |
4/6 |
رقابت |
4 |
20 |
30 |
34 |
12 |
شدت روابط |
6 |
13 |
4/39 |
27 |
14 |
روابط همکارانه |
3 |
|
30 |
36 |
23 |
48 درصد از پاسخگویان معتقدند «روابط انجمنی» در سال 1392 در سطح (متوسط) است. 35 درصد از پاسخگویان اظهار داشتهاند که «همکاری مالی» در بازار در میان همکاران (متوسط) است اما 32 درصد از آنها میزان «همکاری مالی» را (زیاد) اعلام کردهاند. «میزان همفکری» در بین بازاریان سال 1392 از نظر 43 درصد از پاسخگویان (متوسط) است. توزیع فراوانی این متغیر نیز نرمال بوده و میانگین و میانه و نما گزینه همفکری (متوسط) را در بین بازاریان نشان میدهد. 34 درصد از بازاریانی که پرسشنامه را تکمیل کردهاند، معتقدند که «رقابت» در بازار تهران در سال 1392 در حد زیاد است. 30 درصد آن را (متوسط) و 20 درصد از پاسخگویان آن را (کم) توصیف کردهاند. 4/39 درصد از پاسخگویان «روابط خود را با همکارانشان» در طول روز (متوسط) میدانند و 27 درصد (زیاد) و 14 درصد (خیلی زیاد). میانگین نظرات در پاسخ به این سؤال بیشتر از متوسط است (30/3). 36 درصد از پاسخگویان اعتقاد دارند که بازاریهای (زیاد)ی هستند که روابطشان«همکارانه» است. 30 درصد معتقدند که تعداد این بازاریها (متوسط) است و 23 درصد از پاسخگویان تعداد آنها را (خیلی زیاد) و 3 درصد تعداد آنها را (خیلی کم) اظهار کردهاند. میانگین نظرات نزدیک به گزینه زیاد است (69/3).
همانگونه که در جدول زیر ملاحظه میگردد رقابت بر حجم مبادلات بازار تهران تأثیر منفی (271/0-) دارد؛ یعنی هر چه رقابت بیشتر شود، از حجم مبادله در بازار تهران کاسته میشود. ضریب همتغییری رقابت و حجم مبادله دارای سطح معنیداری بسیار بالایی (در حد 003/0) است. با این احتساب میتوان این فرضیه را به کل بازار تهران تعمیم داد.
ضریب همتغییری قابلیت پیشبینی با حجم مبادله در بازار تهران، رابطه مثبت و نه چندان ضعیفی (257/0) را نشان داده است. این رابطه را میتوان به زبان طبیعی اینطور بیان کرد که هر چه از محیط (جامعه آماری؛ یعنی بازار تهران) ثبات بیشتری ادارک شود، حجم مبادله نیز افزایش مییابد. سطح معنی بسیار خوب این رابطه (008/0) نشان میدهد که به احتمال 992/0 در تمام بازار تهران این فرضیه قابل قبول است؛ (یعنی ادراک محیط به اثبات به حجم مبادله بیشتری منجر میشود).
کارایی قوانین رسمی (به بیان دیگر کارایی هنجارهای قانونی) در امر تخلفات تجاری مانند کلاهبرداری نیز حجم تجارت را افزایش میدهد. با ضریبی نسبتاً خوب (339/0) و سطح معنیداری بسیار بالا (001/0).
جدول 3- رابطه حجم مبادله با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطهای)
متغیر |
ضریب همبستگی |
سطح معنیداری |
تعداد مشاهده |
رقابت |
(**) 271/0- |
003/0 |
98 |
قابلیت پیشبینی |
(**) 257/0 |
008/0 |
86 |
کارایی قوانین رسمی |
(**) 339/0 |
001/0 |
87 |
ضرایب جدول زیر نشان میدهند که هر چه شدت روابط بین همکاران در بازار تهران بیشتر باشد، هزینه اجتماعی مبادلات کاهش مییابد، البته ضریب مذکور ضعیف و غیر معنیدار است. همچنین هرچه روابط همکارانهتر باشد نیز به کاسته شدن هزینه مبادله یاری میرساند. این ضریب معنیدار و رابطهی نسبتا ضعیف است.
جدول 4- رابطه هزینههای اجتماعی مبادله با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطهای)
متغیر |
ضریب همبستگی |
سطح معنیداری |
تعداد مشاهده |
شدت روابط |
088/0- |
198/0 |
96 |
روابط همکارانه |
(*) 195/0- |
028/0 |
97 |
جدول زیر نشان میدهد که روابط انجمنی با فردگرایی رابطه نه چندان قوی منفی داشته است؛ یعنی هر چه فردگرایی در بازاریهای تهران بیشتر رشد کند، از روابط انجمنی آنها کاسته میشود.
روابط انجمنی با همکاری مالی نیز رابطه منفی نشان میدهد. البته این رابطه به نسبت از قبلی قویتر است. «همفکری» نیز با «روابط انجمنی» همتغییری نسبتاً قوی و مثبت نشان داده است. علاوه بر این رقابت با روابط انجمنی، رابطه قویتر از روابط ذکر شده و غیر مستقیم نشان میدهد. در ضمن تمام روابط دارای سطح معنیداری بسیار خوبی هستند، بنابراین میتوان نتایج را به جامعه آماری تعمیم داد.
جدول 5- رابطه روابط انجمنی با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطهای)
متغیر |
ضریب همبستگی |
سطح معنیداری |
تعداد مشاهده |
فردگرایی خود خواهانه |
(**) 233/0- |
013/0 |
92 |
همکاری مالی |
(**) 338/0- |
000/0 |
94 |
همفکری |
(**)340/0 |
000/0 |
95 |
رقابت |
(**) 358/0- |
000/0 |
98 |
همانگونه که در جدول زیر ملاحظه میشود «رقابت» با «همکاری مالی» رابطه نسبتاً قوی (255/0) و معنیدار نشان میدهد. اما «همفکری» و «رقابت» رابطه منفی (428/0-) و قوی معنیدار نشان داده است.
جدول 6- رابطه رقابت با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطهای)
متغیر |
ضریب همبستگی |
سطح معنیداری |
تعداد مشاهده |
همکاری مالی |
(**) 255/0 |
007/0 |
91 |
همفکری |
(**)428/0- |
000/0 |
93 |
«همکاری مالی» با «فردگرایی خودخواهانه» نیز رابطه مثبت نه چندان ضعیف (200/0) و معنیداری نشان داده است، اما «فردگرایی خودخواهانه» نیز مانند «رقابت» با «همفکری» رابطه منفی نشان داده است.
جدول 7- رابطه فردگرایی خودخواهانه با برخی متغیرهای مستقل (ساخت رابطهای)
متغیر |
ضریب همبستگی |
سطح معنیداری |
تعداد مشاهده |
همکاری مالی |
(*) 200/0 |
033/0 |
85 |
همفکری |
(*)209/0- |
026/0 |
87 |
تعداد روابط همکاران با هم در یک روز که ما آن را در این تحقیق «شدت روابط» نامیدهایم، با روابط همکارانه آنها ضریب همبستگی نسبتاً قوی (311/0) و معنیداری نشان داده است.
جدول 8- رابطه شدت روابط با میزان روابط همکارانه (ساخت رابطهای)
متغیر |
ضریب همبستگی |
سطح معنیداری |
تعداد مشاهده |
روابط همکارانه |
(**) 311/0 |
001/0 |
98 |
جمعبندی و نتیجه
بازار تهران مساحتی حدود 15 درصد از مساحت شهر تهران را دربر میگیرد و بررسی موقعیت کنونی آن در شهر تهران نشان میدهد که سازمان اقتصادی بازار به طور اساسی در بخش توزیع و داد و ستد کلان و خرد سازماندهی شده است، و هنوز عملکردهای نسبتاً مؤثری در اقتصاد شهر تهران دارد. تداوم کارکردهای مؤثر اجتماعی و اقتصادی بازار تهران باعث شده است که جایگاه بازار در اقتصاد و جامعه شهری تا حدود زیادی حفظ گردد. در این میان بخشی از توانمندیهای بازار بزرگ تهران در حفظ موقعیت خود در شهر تهران به توانمندیهای شبکه نیروی انسانی و سازمان اقتصادی باز میگردد که به همت تعدادی از نهادها و نخبهگان اقتصادی ـ اجتماعی فعال در بازار تقویت میشود. سازمان اقتصادی بازار بزرگ تهران به دلیل ویژگیهای آن از جمله استقلال در حوزههای تأثیرگذاری چون حوزههای پولی و مالی از قدیم الایام نهادهای فعالی در این حوزه داشته، اما در دوران معاصر نهادهای جدید این ویژگی مهم بازار را به چالش کشیده و بخشی از اختیارات و تواناییهای ان را محدود کرده است.
در این مقاله به بررسی ساخت اجتماعی بازار در بعد رابطهای پرداختیم. ساخت رابطهای؛ آن ساخت اجتماعی است که دربرگیرنده خود روابط و مناسبات اجتماعی در بازار بوده و در حکم الگوی روابط متقابل میان بازاریها در نظر گرفته میشود. ساخت روابط به دو دسته تقسیم شدهاند: روابط درونی: در سطح خرد، روابط بین فردی؛ سطح میانه، روابط انجمنی. روابط بیرونی: روابط شبکه توزیع در سطح خرد، تجارت محلی، در سطح میانه تجارت داخلی، و در سطح کلان تجارت خارجی. روابط درونی در بخش کمی تحقیق و روابط بیرونی نیز در یافتههای کیفی نمود یافتند.
یافتهها نشان داد که ساخت روابط درون بازار تهران بر اساس میانگین نظرات پاسخگویان از نظر روابط همکارانه در حد زیاد (69/3) است. میانگین نظرات در ارتباط با شدت روابط؛ (یعنی میزان زمانی که همکاران در طول فعالیت شغلی با هم صرف میکنند)، نیز بیشتر از حد متوسط (30/3) است. رقابت در بین آنها نیز بیشتر از حد متوسط است (30/3)، همفکری برای حل مشکلات (94/2) و همکاری مالی (40/3) است. ضمنا روابط انجمنی در بازار تهران (55/2) بوده است؛ یعنی کمتر از متوسط.
اما برخی از فرضیههای تحقیق در مدل تحلیلی روابط بازار تهران رد شدند یا فرضیه صفر آنها پذیرفته شد که در زیر به آنها پرداخته میشود.
«روابط انجمنی بر همکاری مالی تأثیر مستقیم دارد». یافتههای این پژوهش تأثیر غیر مستقیم و یا منفی (338/0-) را در این ارتباط نشان داد. این امر به این نکته اشاره دارد که هر چه بازاریها با هم همکاری مالی بیشتری داشته باشند، روابط انجمنی آنها کاهش مییابد. بر اساس مشاهدات محقق میتوان اینگونه اظهار نظر کرد که چون همکاری مالی به دلیل نیاز مالی است، در نتیجه افراد هر چقدر بیشتر دچار مشکلات مالی باشند کمتر به روابط انجمنی میپردازند.
«رقابت با همکاری مالی تأثیر منفی دارد». یافتههای این پژوهش تأثیر مستقیم و یا مثبت (255/0) را در این رابطه نشان داد. به نظر میرسد رابطه مثبت این دو متغیر، وجود همکاری توام با رقابت را در راستههای بازار تهران تأیید میکند. شاید بتوان این رابطه را اینطور تفسیر کرد که همکاری مالی بین بازاریان تهران، به نوعی همراه با عقلانیت است؛ یعنی افراد به این دلیل با هم همکاری مالی دارند که ممکن است خود نیز به این همکاری نیازمند شوند و در صورت همکاری مالی کنونی میتوان انتظار همکاری مالی را در آینده متصور شد.
«فردگرایی بر همکاری مالی تأثیر منفی دارد». یافتههای این پژوهش تأثیر مستقیم و یا مثبت (200/0) را در این رابطه نشان داد. این رابطه میتواند تفسیری مانند رابطه رقابت و همکاری مالی داشته باشد؛ یعنی افراد در بده و بستان مالی با هم همکاری دارند، چون ممکن است روزی به همین همکاری مالی نیازمند شوند.
یافتههای این تحقیق نشان میدهد به طور کلی دگرگونیهایی در ساخت اجتماعی و کارکرد اقتصادی بازار تهران پدید آمده و روابط بین کنشگران و قواعد حاکم بر آن در سطح درونی (شامل روابط بین فردی، میانی و انجمنی) با تغییر مواجه شده است. میتوان این نتایج را با برخی کارهایی که در پیشینه تحقیق معرفی شدند مقایسه کرد؛ کشاورزیان (2007) معتقد است پیش از این، شبکه روابط اجتماعی در بازار تهران درازمدت، عمودی، افقی و چندوجهی بود اما در زمان کنونی بیشتر به شکل گسیخته، موقتی و نابرابر است. اینگونه تغییرات ساختی در بعد شبکه روابط اجتماعی میتواند به تنزل اعتماد، همیاری، و در همان حال شیوع و شدت امکان کلاهبرداری و حقه و کلک در بازار بینجامد. روابط اجتماعی کوتاهمدت، چندپاره و غیر تخصصی در درون بازار تهران و بین بازاریها و دیگر چهرههای تجاری میتواند تا حد ازهمگسیختگی شبکه روابط اجتماعی پیش رود. مواردی که کشاورزیان بیان داشته تا حدی در بررسی حاضر نیز به چشم آمده و مواردی نظیر رقابت، فردگرایی، همکاریها و ... دچار تغییر شدهاند.
حبیبی (1389) نیز بیان داشته بسیاری ازحوزههای عملکردی که قبلاً در انحصار فضای بازار بود- مانند آموزش و مدارس، گذراندن اوقات فراغت مردم، وجود محاکم و محاضر شرع و اقامت بزرگان و عالمان شرع و نظایر اینها که حضور مردم را در فضای بازارها اجتنابناپذیر میکرد- به تدریج از ساختار بازار خارج و بر اساس نظم متفاوتی در سراسر شهر پراکنده شدهاند. محمدی (1392) نیز معتقد است از مهم ترین تغییرات اقتصادی بازار تبریز میتوان به عدم انطباق شرایط بازار با اقتصاد مدرن و کاهش رونق آن، از بین رفتن برخی از اصناف و عدم ایجاد اصناف جدید در درون بازار، از مهمترین تغییرات اجتماعی میتوان به تغییر ساخت هنجاری و کاهش رعایت هنجارهای اخلاقی و از مهمترین تغییرات فرهنگی میتوان به کاهش پایبندی دینی و عدم رعایت هنجارهای دینی، کاهش رابطه با علماء دینی و گسترش تحصیلات در بین بازاریان همچنین مهمترین تغییر سیاسی بازار تبریز را تضعیف قدرت و انسجام بازاریان میتوان دانست. برخی از این یافتهها با نتایج تحقیق؛ یعنی تغییر روابط بین کنشگران و قواعد حاکم بر آن در سطح درونی (شامل روابط بین فردی، میانی و انجمنی) همسو است. به طور کلی، با توجه به آنکه تحقیق حاضر موضوعی است که کمتر مورد بررسی و توجه قرار گرفته، مقایسه آن با تحقیقات مرتبط با بازار دشوار و تا حدی غیر منطقی است.
[1] Willbert Moor
[2] Farley
[3] Mac Iver & Page
[4] Bourdieu
[5] Ronald Coase
[6] Sanctions
[7] Nadel
[8] arm's-length ties
[9] Romo and Schwartz 1995 and Dore
[10] Transaction costs
[11] Oliver Williamson
[12] Douglas North
[13] Jeffery Hodgson
[14] Weblen
[15] Transaction costs
[16] Putnam
[17]Coleman
[18] personal community
[19] From tribal brotherhood to universal otherhood
[20] public commitment