نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد، بخش جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
2 کارشناس ارشد، بخش جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
3 دانشیار، بخش جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Social justice refers to the equitable distribution of societal resources among all individuals, emphasizing fairness and equality across social, economic, and political domains. This concept focuses on the mechanisms by which societies allocate resources, including material goods, as well as social benefits, rights, and protections (Chapin, 2017). Nadiry and Shakoori (2011) highlight that generational differences significantly influence perceptions of social justice, overshadowing factors, such as gender, class, and education. An Ipsos survey conducted across 29 countries reveals that young people are more likely than previous generations to view inequality as a pressing issue in their nations. They also perceive their gender as one of the most discriminated groups today. Moreover, the belief that personal success relies on merit and effort is more prevalent among older generations, whereas Generation Z exhibits the least faith in this notion. This generation places a heightened focus on discrimination against women compared to earlier cohorts (Taylor, 2024). The present study examined Generation Z's experiences with social justice, explored their interpretation of the concept, and investigated their proposed solutions for achieving social justice on a societal level.
Materials & Methods
This research employed a qualitative phenomenological approach and was conducted in Khomeinishahr, Isfahan, in 2023. The city was chosen due to the researcher's familiarity with the area, which was anticipated to facilitate data collection by minimizing participant resistance. The inclusion criterion was based on the Cambridge Dictionary's definition of Generation Z, encompassing individuals born between 1998 and 2008.
To ensure a diverse sample, a purposive sampling strategy with maximum variation was implemented. Participants were selected from various socioeconomic backgrounds and neighborhoods throughout the city to capture a wide range of cultural and economic perspectives. Additionally, individuals from all birth years within the specified range and from different genders were included. Data collection continued until saturation was achieved with a total of 16 in-depth interviews conducted.
Discussion of Results & Conclusion
The findings revealed that Generation Z faced a wide range of discriminatory experiences across various contexts. In the economic sphere, they encountered discriminatory practices that resulted in disparities related to livelihood, employment, and socioeconomic status. Within families, common experiences of discrimination included parental favoritism among siblings or grandchildren, as well as restrictions placed on daughters. However, the most significant instances of discrimination occurred within educational systems, spanning from primary to tertiary education. Participants particularly highlighted university entrance examinations and the national university entrance exam, viewing the quota system and special privileges granted to certain individuals in these contexts as discriminatory and unjust.
Generation Z advocated for a dual approach to social justice, which encompassed both primary equality and secondary entitlement. This perspective formed the foundation of a "dual-aspect social justice" framework. They asserted that all individuals should possess equal intrinsic value, have access to a minimum standard of living, enjoy equality before the law, and be afforded equal opportunities for growth. Furthermore, they emphasized the importance of supporting those in greater need to create a more level-playing field. In addition, Generation Z believed that merit and effort were essential for achieving valuable positions and outcomes. They argued that individuals should receive equal pay for equal work, regardless of gender, provided they possess similar skills and exert equivalent effort. However, to encourage growth and competition, rewards should reflect varying levels of competence. They advocated for a minimum wage and a narrow wage gap, insisting that competencies should be the primary determinants of rewards and resources, free from special privileges, such as nepotism or quotas.
In summary, Generation Z's understanding of social justice primarily aligned with the principles of need-based and equal distribution. However, when it came to achieving outcomes, their perspective shifted towards fairness and merit-based distribution. As a result, the existing paradigms and theories of social justice failed to fully encapsulate Generation Z's unique viewpoint. This research introduced the concept of "dual-aspect social justice" to better reflect their beliefs.
Participants proposed a variety of strategies to promote social justice within society. These strategies included reforming governance through legal changes, adopting practices from countries that had effectively addressed social justice issues, removing certain officials, and implementing a merit-based system for appointing competent and just leaders. Additionally, some participants advocated for broader systemic changes within the political framework, suggesting that revolution and a change in the political regime might be necessary to achieve justice. This perspective was particularly pronounced among the male participants in this generation.
Another essential change was democratization. It was necessary that rulers and those in power acknowledge the people's right to protest, ensure that laws were enacted by the people without coercion, and take the public's desires into account when making decisions. Individuals could also promote social justice through civil actions, such as civil disobedience, assisting the disadvantaged, and organizing demonstrations. In addition to these points, cultural transformation was crucial for fostering social justice. By prioritizing education and cultivating a culture rooted in justice and anti-discrimination, the society could work towards achieving social justice. Furthermore, individuals had to commit to personal change and uphold principles of justice in their daily lives.
In conclusion, Generation Z informed by their experiences with discrimination and existing definitions of social justice presented a novel and eclectic interpretation that blended elements of equality and meritocracy. This generation had faced inequities in various aspects of their lives, experiencing discrimination within families, schools, and society. To address these injustices and realize their vision of "dual-aspect social justice", they advocated for reforms in governance and public culture, expansion of democracy, and active civic engagement.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه و بیان مسئله
اصطلاح عدالت اجتماعی به توزیع عادلانۀ منابع اجتماعی بین همۀ مردم و نیز برابری و انصاف در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اشاره دارد. این اصطلاح بر ابزارهایی تمرکز دارد که جوامع منابع خود را که شامل کالاهای مادی و همچنین مزایای اجتماعی، حقوق و حمایت‌ها است، ازطریق آنها تخصیص می‌دهند (Chapin, 2017). این مفهوم و چیستی آن از دیرباز دغدغۀ انسان‌ها بوده و اندیشمندان علوم مختلف را در پی فهم چیستی آن به کنکاش واداشته است. جدل بر سر مفهوم عدالت اجتماعی و چگونگی اجرا و پیادهسازی آن در سطح جوامع مختلف منجر به پیدایش نظریههای مختلف در این زمینه شده است.
در کشور ما هم مفهوم عدالت اجتماعی مناقشه‌برانگیز بوده است و بحثهای مختلفی را در جوامع علمی، سیاسی و در بطن جامعه بهدنبال داشته است. ندیری و شکوری (1390) اذعان می‌کنند که اثر تفاوت نسلی در برداشت از عدالت اجتماعی بیشتر از سایر مؤلفههایی نظیر جنسیت، طبقه و تحصیلات است. نتایج پیمایش بنیاد ایپسوس[1] در میان 29 کشور بیان می‌کند که جوانان بیشتر از نسل‌های قبل از خود باور دارند که نابرابری موضوع مهم کشورشان است. آنها همچنین فکر می‌کنند که جنسیت خودشان از یکی گروههایی است که امروزه با بیشترین تبعیض روبهرو است. باور به اینکه موفقیت شخصی وابسته به شایستگی و تلاش است، بیشتر در میان نسل‌های قدیمیتر رایج است تا میان نسل‌های جوان و کمترین میزان این باورمندی در میان نسل Z است. همچنین نسل Z بیشتر از نسل‌های پیش از خود به تبعیض علیه زنان تأکید دارد (Taylor, 2024). براساس تعربف فرهنگ لغت کمبریج[2] نسل Z به متولدین اواخر دهۀ 1990 میلادی و اوایل دهۀ 2000 میلادی اطلاق می‌شود. میلر[3](1992) و سوییفت[4] و همکاران (1995) به نقل از ویسر[5](2001) دربارۀ اهمیت پژوهش دربارۀ ادراک و نگرش به عدالت اجتماعی عنوان می‌کنند که تلاش برای درک تجربی از عدالت اجتماعی به توسعۀ مفهوم عدالت اجتماعی کمک می‌کند. چنین تلاشی نه‌تنها مطلوب است، بلکه درواقع در توسعۀ نظریۀ عدالت اجتماعی به‌عنوان راهنمای عمل برنامه‌ریزی ضروری است.
هگل[6]، عدالت را آن چیزی میداند که دولت می‌گوید. در مقابلِ او برتراند راسل[7]، هیوم[8] و ویلی[9] اکثریت را ملاک قرار دادهاند و بیان کردهاند که عدالت چیزی است که وجدان جمعی یا اکثریت قاطع مردم، آن را عدالت بداند. راسل می‌گوید عدالت امری است که اگر اجرایی شود، کمترین نارضایتی را ایجاد کند (کاتوزیان، 1386). معنای عدالت نزد مردم تا آنجا اهمیت دارد که ارسطو[10] (1358) تفاوت دیدگاه مردم از عدالت را یکی از دلایل مهم انقلاب‌ها برمیشمارد و بیان می‌کند که گرچه همۀ مردم در ضرورت برابری نسبی و دادگری هم‌عقیده هستند، ولی از دادگری و برابری معنای یکسانی را درک نمیکنند.
ارسطو (1358) در کتاب سیاست خود، مفهوم عدالت توزیعی را بیان می‌کند. به دید ارسطو، عدل توزیعی این است که افراد در جامعه نباید مطلقاً برابر باشند، بلکه باید متناسب با سهم ایشان در خدمت به اجتماع شایستگی ایشان تعیین گردد. ارسطو خدمت به جامعه را فضلیت محسوب می‌کند و هرگونه معیار دیگر در تعیین شایستگی افراد برای برخورداری از مناصب حکومتی را بی‌اعتبار می‌شمارد. رویکرد توزیع پاداش‌ها و مزایا بر طبق انصاف، توزیع را به استحقاقهایی مرتبطت میسازد که از کنشهایی نظیر کار سخت سرچشمه گرفته باشد (سالارزاده امیری و حسینی، 1387). مطابق با نظر آدامز[15] (1963) یک موقعیت منصفانه موقعیتی است که برونداد افراد با درونداد آنها متناسب باشد. افراد در سازمان و جامعه دروندادهای خود را ازقبیل سطح تحصیلات و استعداد با بروندادی که به دست می‌آورند، ازقبیل ترفیع و میزان درآمد با افراد دیگر در موقعیت‌ها، سازمانها و جوامع دیگر مقایسه می‌کنند و اگر در این مقایسه دریابند که بین برونداد و درونداد آنها و دیگران تناسب وجود ندارد، احساس بی‌عدالتی خواهند کرد (سالارزاده امیری و حسینی، 1387). این حالت با نظریههای محافظه‌کارانه ازقبیل نظریۀ سرمایۀ انسانی و کارکردگرایی منطبق است که عنوان می‌کنند که افراد باید آنچه را از جامعه برداشت کنند که به آن می‌دهند (هورست، 1398).
مطابق رویکرد سوسیالیستی عدالت اجتماعی، عدالت اجتماعی آن است که همۀ مردم در هر وضع و شرایطی که هستند و به هر شکلی که در جامعه عمل می‌کنند و هر استعدادی که دارند، باید عیناً همانند یکدیگر زندگی کنند و هرکس باید به اندازۀ استعدادش کار کند، ولی باید به اندازۀ نیازش درآمد داشته باشد. درواقع ملاک توزیع در جامعۀ اتوپیایی مارکس، نیازهای افراد است و نه شایستگیهایی که مبتنی بر استعداد طبیعی به دست می‌آورند (سالارزاده امیری و حسینی، 1387). جان رویمر[16] (1382) در کتاب برابری فرصت، این اعتقاد را بیان می‌کند که باید عرصۀ بازی هم‌سطح گردد؛ بهاین معنا که جامعه باید آنچه را که در توان دارد، در راستای همسطحکردن عرصۀ بازی بهکار گیرد و منظور از آن، ایجاد موقعیتی در جامعه است که در آن همۀ افراد از فرصت‌های برابر برخوردار باشند. وی معتقد است همسطحکردن عرصۀ بازی مستلزم این است که کمبود کسانی را که از سبدهای پستتری از منابع درونی برخوردار هستند با یک پیمانۀ اضافی از منابع بیرونی جبران شود (حاتمی‌نژاد و راستی، 1385). جان رالز[17] (2009) یکی از نظریه‌پردازانی است که بر اصل نیاز تأکید زیادی دارد. هدف رالز ارائۀ مفهومی از عدالت است که نظریۀ مشهور قرارداد اجتماعی را بسط و اعتلا دهد. او این‌گونه بیان می‌کند که اصول عدالت اجتماعی برای ساختار اساسی جامعه موضوع توافق اولیه است.
برایان ترنر[23] (1986) در کتاب برابری خود چهار نوع برابری اساسی را مشخص می‌کند که عبارت‌اند از:
علاوه‌بر تعاریف فوق، برخی از اندیشمندان حوزۀ عدالت اجتماعی دیدگاهی مرکب به عدالت اجتماعی داشته‌اند؛ برای نمونه، دیوید میلر[24] سه اصل را برای عدالت اجتماعی نام میبرد: نخست، عدالت براساس نیازها به معنای توزیع منابع مادی براساس نیازها با تأکید بر نیازهای اساسی؛ دوم، عدالت براساس حقوق به معنای تساوی در برابر قانون و رعایت حقوق انسان‌ها و سوم، عدالت براساس شایستگیها به معنای آنکه هرکس در جایگاه و موقعیتی قرار بگیرد که شایستگی آن را دارد (زاهدیاصل، 1400 به نقل از سیمبر، 1378).
تاکنون پژوهش‌های بسیاری در رابطه با احساس و ادراک عدالت اجتماعی صورت پذیرفته است؛ بااین‌حال، خلأ پژوهشی مستقل در رابطه با برداشت نسل Z از عدالت اجتماعی احساس می‌شود.
روش
جدول 1- مشخصات مشارکت‌کنندگان
Table 1- Participants’ characteristics
|
ردیف |
نام |
سال تولد |
آخرین مدرک تحصیلی |
وضعیت فعالیت |
|
1 |
محمدتقی |
1377 |
لیسانس |
سرباز |
|
2 |
حمید |
1378 |
لیسانس |
سرباز |
|
3 |
علی |
1378 |
لیسانس |
کارگر |
|
4 |
الناز |
1379 |
دیپلم |
دانشجو |
|
5 |
زهرا |
1379 |
لیسانس |
خانهدار |
|
6 |
محمد |
1379 |
لیسانس |
شغل آزاد |
|
7 |
رستا |
1381 |
دیپلم |
دانشجو |
|
8 |
حسین |
1381 |
سیکل |
بیکار |
|
9 |
سهیل |
1381 |
دیپلم |
شغل آزاد |
|
10 |
الهام |
1382 |
دیپلم |
دانشجو |
|
11 |
طاها |
1382 |
دیپلم |
دانشجو |
|
12 |
مریم |
1382 |
دیپلم |
دانشجو |
|
13 |
رعنا |
1383 |
دیپلم |
دانشجو |
|
14 |
محمدرضا |
1386 |
سیکل |
دانش‌آموز |
|
15 |
میثم |
1386 |
سیکل |
دانش‌آموز |
|
16 |
مرضیه |
1387 |
سیکل |
دانش‌آموز |
باتوجه‌به راهبرد و رویکرد پژوهش، برای گردآوری دادهها از روش مصاحبۀ عمیق استفاده شد. این مصاحبهها به‌صورت رودررو در مکانهای عمومی نظیر پارک انجام گرفت و آن دست از مشارکتکنندگانی که به دلایل مختلف حاضر به مصاحبۀ حضوری نبودند، به‌صورت صوتی و بر بستر شبکههای اجتماعی مصاحبه انجام شد که هر مصاحبه در حدود 20 الی 45 دقیقه بهطول انجامید. پژوهشگر با این سؤال که «چه تجربهای از رویایی با عدالت دارید» فرایند مصاحبه را شروع کرد و در ادامه سؤالاتی نیز درخصوص چیستی عدالت و همچنین راهکار آنها برای گسترش عدالت در جامعه مطرح نمود. مشارکت‌کنندگان با آگاهی و رضایت کامل در این پژوهش شرکت و رضایت خود را شفاهی در بدو مصاحبه اعلام نمودند. درصورت نارضایتی هیچ‌گونه تهدید یا تطمیع درخصوص جلب مشارکت آنان صورت نگرفت. برای حفظ محرمانگی، اطلاعات هویتی افراد اخذ نگردید و اسامی غیرواقعی برای آنان استفاده شده است. نخست متن مصاحبهها در نرمافزار Microsoft Word تایپ و پیادهسازی شده و سپس، برای پیشبرد سریعتر و دقیقتر فرایند تحلیل از نرمافزار MAXQDA 2020 استفاده شده است. در فرایند تحلیل ابتدا ازطریق کدگذاری، مفاهیم اولیه استخراج شد. سپس با خوانش چندبارۀ متن مصاحبهها و مفاهیم استخراج‌شده و حصول اطمینان از صحت و شیوایی مفاهیم، مفاهیم مشابه درهم ادغام شدند. پس از آن الگوهایی را در میان کدهای استخراج‌شده شناسایی نمودند و مقولهها شکل داده شدند. درنهایت، مقوله‌های مشابه با یکدیگر مضامین اصلی را تشکیل دادند.
جدول 2- مفاهیم، مقوله‌های فرعی و مقوله‌های اصلی
Table2- Concepts, subcategories and main categories
|
مفاهیم |
مقوله‌های فرعی |
مقوله‌های اصلی |
|
بی‌عدالتی در دستمزد، احساس تبعیض در پایگاه اجتماعی_اقتصادی، مشکلات شغلی، مشکلات معیشتی |
تجربۀ اقتصادی تبعیض |
تجربۀ تبعیض |
|
تبعیض بین فرزند اول و دوم، تبعیض بین نوهها، تبعیض جنسی بین فرزندان، تحدید دختران |
تجربۀ تبعیض در خانواده |
|
|
تبعیض بین دانشجویان بومی و غیربومی، تبعیض اساتید بین دانشجویان، تبعیض جنسی در قوانین، دورزدن کنکور با پول، سهمیههای کنکور، ناترازی تلاش و نتیجه، نتیجهگرایی در آموزش |
تجربۀ تبعیض در تحصیل |
|
|
برابری انسان‌ها، برابری حقوقی، برابری شرایط، بهره‌مندی از حداقل کیفیت زندگی، هم‌سطح‌سازی صعودی |
برابری اولیه |
عدالت اجتماعی دو بخشی |
|
برابری افراد با شایستگی برابر، شایستگی در کسب موقعیت‌ها، بهره‌مندی از حداقل دستمزد، اختلاف حداقلی درآمد، برابری دستمزد در ازای میزان کار برابر، برابری جنسیتی دستمزد، دستمزد وابسته به میزان تلاش، پاداش وابسته به استحقاق، حفظ قدرت رقابت، نفی رانت در دستیابی به منابع |
استحقاق ثانویه |
|
|
اصلاح قوانین، الگوبرداری از کشورهای موفق، تغییر نظام سیاسی، عدالتخواهی صاحبان قدرت، حذف برخی مسئولین، شایسته‌سالاری |
تحول حکمرانی |
راهبرد عدل‌گستری |
|
تصویب مردمی قوانین، لیبرازیساسیون، احترام به حق اعتراض مردم، همگرایی حکومت با مردم |
دموکراتیزاسیون |
|
|
فرهنگ‌سازی عدالت اجتماعی، تحول فردی |
تحول فرهنگی |
|
|
برپایی تجمع، کمک مردمی به نیازمندان، نافرمانی مدنی |
کنشگری مدنی |
تجربۀ تبعیض
جدول 3- تجربۀ تبعیض
Table 3- Discrimination experience
|
مفاهیم |
مقوله‌های فرعی |
مقولۀ اصلی |
|
بی‌عدالتی در دستمزد، احساس تبعیض در پایگاه اجتماعی_اقتصادی، مشکلات شغلی، مشکلات معیشتی |
تجربۀ اقتصادی تبعیض |
تجربۀ تبعیض |
|
تبعیض بین فرزند اول و دوم، تبعیض بین نوهها، تبعیض جنسی بین فرزندان، تحدید دختران |
تجربۀ تبعیض در خانواده |
|
|
تبعیض بین دانشجویان بومی و غیربومی، تبعیض اساتید بین دانشجویان، تبعیض جنسی در قوانین، دورزدن کنکور با پول، سهمیههای کنکور، ناترازی تلاش و نتیجه، نتیجهگرایی در آموزش |
تجربۀ تبعیض در تحصیل |
«من سطح تجربه و علم و همه چیم تو همون حیطهای که کار میکردم از یکی بالاتر بود و کسی که هیچ تجربهای توی این کار نداشت و هیچ سابقهای نداشت، دقیقاً حقوقامون برابر بود.» (سهیل، 21ساله)
همچنین مشارکت‌کنندگان تبعیضها را در پایگاه اجتماعی_اقتصادی تجربه می‌کنند، بهگونهای که میثم 16ساله می‌گوید:
«[دوستام] خودشونو بالا می‌گیرند. انگار تو زیردستشی. (با خنده) من همیشه پایینی بودم.»
مشارکت‌کنندگان در بحث معیشت نیز تجربههایی از مشکلات خود بیان می‌کنند. طاها 20 ساله بیان می‌کند:
خانواده نیز به‌عنوان اولین محیطی که آدمی در آن ورود می‌کند، رفتار تبعیض‌آمیز را از خود نشان می‌دهد. این تبعیض گاه از نوع تبعیض جنسی است و گاه بدون این نوع تبعیض پدیدار می‌شود. رعنا 19ساله می‌گوید:
«خب. وقتی بابام فهمید که دخترم، بعد خب دختر دوست نداشت. وقتی که به دنیا اومدم، سرم نیومد تو بیمارستان. بعد اینو خودمم چند سال بعد فهمیدم که خالههام بهم گفتند. بعد خب وقتی که 7 سالم بود، داداشم به دنیا اومد. وقتی داداشم به دنیا اومد، خوب قطعاً رفت سرشو خیلی خوشحال بود. بعد این خودش یه بی‌عدالتیه که هر وقت بحثش میاد، این یاد من می‌افته.»
«من خودم از وقتی که یادم میاد یا خانوادمو شناختم، این تبعیض رو احساس کردم و ناعدالتیه بهنظر من و هرچه قدرم می‌گذره بیشتر می‌شه. مثلاً تفاوت یه مادربزرگ بین نوههاش که رو من هم خیلی تأثیر گذاشت. و این ناعدالتی رو من خیلی احساس کردم. بین من و شخصی که همسنم بود، همجنسم بود، زیبایی و رنگ پوستش با من در یک حد بود، تفاوت قائل می‌شد؛ درصورتی‌که این کار اشتباه بود و من این ناعدالتی کوچک رو تا الان هم احساس کردم و واقعاً ضربههای بزرگی رو به آدم وارد می‌کنه.»
آزادی‌های دختران مقولۀ دیگری است که رفتار تبعیض‌آمیز خانواده را به همراه داشته است و دختران با محدودیتهایی مواجهه هستند. الناز 23ساله دراین‌باره می‌گوید:
«در مورد این [تجربۀ تبعیض] باید بگم که مثلاً تو خانوادۀ ما بین دختر و پسر یکم فرق گذاشته می‌شه. نه که مثلاً ازلحاظ محبت و دوست‌داشتن و اینا مثلاً بگند آره پسرا رو بیشتر دوست داره، نه. ازنظر آزادی؛ مثلاً آزادی که پسر داره، دختر نداره.»
محمد 23ساله هم معتقد است که در خانوادهها رفتار تبعیض‌آمیزی با دختران می‌شود و آزادی آنها محدود میگردد. وی بیان می‌کند:
«خیلی موقع‌ها بوده که خیلی از تایمایی که بیرون بودیم، خیلی از دوستایی که داریم، حسرت داشتن که آقا چرا شما الان بیرونید، ولی ما نمی‌تونیم. مثلاً پسری می‌تونی بیرون باشی، ولی ما نمی‌تونیم.»
«برای کنکور بود که خیلی حس شد. این بود که کنکور داشتیم. من و دوستم به یک اندازه درس خوندیم، تست زدیم و تلاشمونو کردیم. بعد از اینکه کنکور دادیم، هر دومون رتبههامون به یک اندازه شده بود، ولی چون دوستم از امتیاز برخوردار بود، چند رقم از کنکورش افتاد و از دانشگاه شهرکرد، انتتقالی گرفت به اصفهان. منم دانشگاه روزانه آوردم، ولی دانشگاه نزدیک به اینجا نبود، جای دور میافتادم.»
«مثلاً خوابگاه به ما گفت باید ساعت 8 شب برگردین. بعد گفتم خب پسرونش چهجوریه؟ گفت اون پسرونش تا ساعت یازدهه. بعد گفتم که چرا ما دخترا مثلاً باید ساعت هشت بیاییم، اونا یازده بیاند.»
رستا 21ساله تجربۀ نتیجهگرایی مدرسه را بارزترین تجربۀ تبعیض خود قلمداد می‌کند و می‌گوید:
«موقعی که مدرسه بودم، نقاشیم از همه خیلی بهتر بود. انشا نویسیم از همه خیلی بهتر بود. کلاً ذهنیت کرۀ سمت راستم که هنریه خیلی بیشتر و بهتر بود و هست. توی مدرسه ما یه امتحانی رو دادیم که کی انشاش بهتره یا کی بهتر نقاشی می‌تونه بکشه. یکی از دوستای من که اصلاً بلد نبود هیچ انشایی بنویسه، متأسفانه باهم دیگه اومدیم توی یک گروه و اون قبول شد. چرا؟ خب چون من یک ذره کمک بهش کرده بودم و خب اون کلاً قبول شد برای امتحان. بعد دیگه این کلاً موند توی ذهنم که چرا اون موقع عدالته برقرار نشد.»
عدالت اجتماعی دوبخشی
جدول 4- عدالت اجتماعی دوبخشی
Table 4- Dual-aspect social justice
|
مفاهیم |
مقوله‌های فرعی |
مقولۀ اصلی |
|
برابری انسان‌ها، برابری حقوقی، برابری شرایط، بهره‌مندی از حداقل کیفیت زندگی، هم‌سطح‌سازی صعودی |
برابری اولیه |
عدالت اجتماعی دوبخشی |
|
برابری افراد با شایستگی برابر، شایستگی در کسب موقعیت‌ها، بهره‌مندی از حداقل دستمزد، اختلاف حداقلی درآمد، برابری دستمزد در ازای میزان کار برابر، برابری جنسیتی دستمزد، دستمزد وابسته به میزان تلاش، پاداش وابسته به استحقاق، حفظ قدرت رقابت، نفی رانت در دستیابی به منابع |
استحقاق ثانویه |
«همۀ آدما باهم برابر باشند دیگه [به همۀ آدما به یه دید نگاه بشه توی سطح جامعه]. هیچ پیش‌فرض ذهنی (سطح تحصیلاتشون، میزان ثروتشون، جایگاهشون) وجود نداشته باشه که آدمارو از هم جدا کنه.»
«عدالت ازنظر اینکه خب یه سری قانون‌های دادگاه هست که یکیش که می‌دونم اینکه قتل زن نصف دیۀ مرده، ولی استادمون این‌طور میگفت که مرد نانآور خانوادس به‌خاطر همین باید دیهاش این‌طور باشه؛ ولی خب من باهاش موافق نیستم؛ به‌خاطر اینکه خیلی از خانم‌ها هستند که به‌جای یک مرد هم کار می‌کنند و نانآور خانواده هستند.»
«عدالت یعنی اینکه حداقل همه بتونند، اون حداقل چیزهایی که توی ذهنشونه که بتونن یه زندگی آروم داشته باشند رو پیدا کنند.»
«توی بعضی مواقع اونیکه بیشتر تلاش می‌کنه هیچ‌وقت نمی‌تونه به سطح بالا برسه؛ مثلاً من یک مثال بزنم، یک فردی که توی یک خانوادۀ عادی بزرگ شده، درس میخونه، تلاش می‌کنه، ولی پولی نداره که مهاجرت کنه یا پولی نداره که برای خودش یک کسب‌وکاری رو راه بندازه؛ ولی یک بچهای که توی خانوادۀ پولدار بزرگ شده، با کمترین تلاش می‌تونه بیشترین امکانات رو داشته باشه. خب اینجا تفاوت ایجاد می‌شه و نابرابری به وجود میاد.»
«موقعی که دو نفر میروند کنکور می‌دهند، قطعاً باید براساس اون چیزی که خودشون و یافتههاشون دارند، نتیجهگیری بشه نه که بیاد بی‌عدالتی بشه و اونکه از امتیاز برخورداره توی یک دانشگاه دولتی خیلی خوب درس بخونه، اونیکه امتیاز نداره نه؛ مثلاً رقم امتیازش خیلی زیاد شده و نتونسته از اون امتیازی که اون فرد مقابل برخوردار بوده استفاده بکنه. درصورتی‌که هر دوشون به یک اندازه درس خوندند، ولی همین امتیاز باعث بی‌عدالتی شده؛ یعنی از جنبۀ آموزشی نباید ازش استفاده کرد.»
«مثل الان نباشه که کسی که مثلاً مدرکشو با پارتیبازی گرفته با کسیکه تلاش خودش بوده، اون الان راننده اسنپه، اون آقازادهای که مدرکش و جایگاهش با پارتی‌بازیه الان بهترین امکانات رو داره.»
«هرکی هرچهقدر استتحقاق داره، به اندازۀ لیاقتش به میزانی که تونسته باشه خودشو رشد داده باشه، به همون میزان هم بتونه از منابع جامعه برداشت کنه. به همون میزانی که خودشو ساخته و قدرتشو داره. قدرتشم به اندازهایه که خودش تلاش کرده. خودشو ساخته، خودشو توسعه داده و قدرتشو کسب کرده که بیشتر یکی دیگه درآمد داشته باشه.»
رستا 21ساله هم معتقد است که باید افراد با شایستگی یکسان از نتایج یکسانی نیز بهره‌مند گردند. او می‌گوید:
«تساوی واسه من اونجایی شکل می‌گیره که دو نفر روبه‌روی من باشند. جفتشون که مثلاً فوتبالیست خیلی حرفهای هستند. بعد من بیام فقط به یه نفرشون پاداش بدم یا مثلاً از یه نفرشون هی دائم تشکر بکنم؛ یعنی این عدالتی که باید بین این دونفری که جفتشون فوتبالشون عالیه رو من نیومدم برقرار کنم. من نیومدم به‌صورت مساوی به جفتشون اون چیزی که لایق یا شایستشن رو بدم.»
جدول 5- راهبرد عدل‌گستری
Table 5- Social justice strategy
|
مفاهیم |
مقولهها |
مقولۀ اصلی |
|
اصلاح قوانین، الگوبرداری از کشورهای موفق، تغییر نظام سیاسی، عدالتخواهی صاحبان قدرت، حذف برخی مسئولین، شایسته‌سالاری |
تحول حکمرانی |
راهبرد عدل‌گستری |
|
تصویب مردمی قوانین، لیبرازیساسیون، احترام به حق اعتراض مردم، همگرایی حکومت با مردم |
دموکراتیزاسیون |
|
|
فرهنگ‌سازی عدالت اجتماعی، تحول فردی |
تحول فرهنگی |
|
|
برپایی تجمع، کمک مردمی به نیازمندان، نافرمانی مدنی |
کنشگری مدنی |
«من نمی‌تونم توی قالب این سیستم [حکومت] نمی‌تونم به این حرف [راهکار رسیدن به عدالت] فکر کنم. اولین راهکار واسه من تغییر کل سیستمه.»
«از دست ما این [رسیدن به عدالت] خارجه. از دست منِ شهروند این خارجه. منِ شهروند تا حدی میتونم از کارگر دفاع کنم. منِ شهروند تا حدی میتونم از دولتم حمایت کنم. از یکجایی به بعد دیگه من و شما رو نمیطلبه. کمک های مردمی وحمایتهای مردمی رو نمیطلبه. دیگه مسئولین باید بیاند جلو.»
زهرا 23ساله هم لزوم الگوبرداری از کشورهای موفق در حوزۀ عدالت اجتماعی را این‌گونه بیان می‌کند:
«باید ببینیم کشورهایی که شهرونداش رضایت بیشتری دارند، چه کاری کردند، ماهم الگوبرداری کنیم. بهنظر من الگوبرداری چیز اشتباه نیست. این نیست که مثلاً آدم بگه نه ما نباید شبیه غرب باشیم و اینا نه. به نظر من اتفاقاً آدم باید درس بگیره از بقیه، ولی منتها بیارتش توی شرایط فرهنگی اون جامعۀ خودش و بعد اجراش بکنه.»
مراد از دموکراتیزاسیون توجه حکومت به خواست اکثریت مردم، لیبرازیساسیون و آزادسازی اقتصاد، تصویب قوانین توسط خود مردم و همچنین پذیرش حق اعتراض و دادخواهی ایشان است. مشارکت‌کنندگان با نقد سرکوب دادخواهی مردم توسط حکومت، اعتراض را حق خود می‌دانند و معتقدند لازم است به حق شهروندان برای اعتراض به رویههای تبعیض‌آمیز احترام گذاشته شود. سهیل دراین‌باره می‌گوید:
«مثلاً توی آمریکا خیلی قشنگه. مثلاً منِ سهیل میتونم برم آمریکا توی خیابان آزاد بگم ...[الفاظ رکیک].... و هیچ‌کس حق اینکه به من چیزی بگه رو نداره. چون منِ سهیل قانون ترامپ رو قبول نداشته باشم، ولی شما قبول داشته باشی و خیلی راحت مردم میتونند بریزند بیرون، اعتراضشون رو همه بیان کنند و خود مردم تصمیم بگیرند که اصلاً از اینجا به بعد ما نمی‌خوایم ترامپ باشه؛ ولی ما نمی‌تونیم این کار رو بکنیم. ما بریزیم بیرون به کوچکترین چیزی اعتراض کنیم، تمومه کارمون.»
«پیوند بین حکومت و مردم باشه؛ یعنی طوری نباشه که حکومت بر ضد مردم باشه، مردم بر ضد حکومت. نمی‌گم حکومت همونجوری باشه که مردم دلشون می‌خواد؛ ولی وقتی که حکومت داره براساس چیزی پیش میره که بعضی از مردم بهش معتقد نیستند، معلومه باعث بی‌عدالتی می‌شه، باعث جنگ می‌شه، بحث دعوا و این چیزا می‌شه.»
حمید 24ساله هم آزادی را مقدمۀ عدالت میداند و بیان می‌کند:
«آزاد بذاریم همه چیز را که همه چیز به‌صورت خودبه‌خودی به تعادل برسه. آزادی باشه، چهطور می‌شه؟ همهچیز بالانس می‌شه.»
«خب به نظر من مردم باید اینو بخواند. اول. باید مردم بخواند، چون که تا مردم نخواند که مسئولین که خب طرف که یه سمتی داره، یه درآمد خوبی داره، خانوادش توی بهترین رفاهند، چرا باید قوانین رو تغییر بده؟ همینه دیگه برای خودش بهترینه این قوانین. کسی که معترضه باید بخواد. مردم باید بخواند؛ ولی نه با اعتراض و شکستن شیشه و آتیش‌زدن بانک. اینا فقط باعث می‌شه خواستشون به حاشیه بره و درنهایت هم هیچ اتفاقی نیفته. باید به نظر من اگر قراره گفته بشه، در قالب اعتراضات و اغتشاشات بهقول تلویزیون نباشه.»
همچنین لازم است که مردم در برابر قوانین تبعیض‌آمیز دست به نافرمانی بزنند. الهام 20ساله می‌گوید:
«این‌طورهم نباید باشه که همۀ آدمها از اون قانون پیروی بکنند که باعث بشه حکومت بتونه به مردم زور بگه.»
کمک به نیازمندان باید به‌صورت مردمی انجام پذیرد. علی24 ساله دراین‌باره می‌گوید:
«دولت که اصلاً دربهدره. هیچی نمی‌تونه کمک کنه. اگه یهخوده این مردم و این داراها برن تو این جاهای دورافتاده و اینا کمک به مردم کنند.»
بخش دیگر بسترهای تبعیضساز در جامعه مربوط به مسائل فرهنگی بود. در راهبردهای گسترش عدالت نیز بسط فرهنگ عدالت یکی از رویکردهای عنوان‌شده است. تحول فردی به معنای آن است که افراد خود عادلانه رفتار کنند، تا درنهایت این رفتار به سایر افراد جامعه نیز سرایت کند. این تحول، مشهودترین تحول عنوان‌شده توسط دختران این نسل است. رعنا 19ساله راهبرد خود را این‌گونه توضیح می‌دهد:
«کاری که از دست من یا بقیه برمیاد، رفتار درست خودمونه. چون اگه خودمون رفتار درستی انجام بدیم در برابر اون طرف، صددرصد اون طرفم یاد می‌گیره همین رفتارو انجام می‌ده. اون طرفم وقتی این رفتاری که من باهاش کردمو با یکی دیگه بکنه، اونم یاد می‌گیره و همین‌جور این چرخه ادامه داره. باید خودمون درست بشیم که بقیه هم بتونند درست بشند. وقتی خودمون حرمت نگه نداریم و احترام نذاریم، صددرصد طرف مقابلمونم احترام نمی‌ذاره. باید از خودمون شروع کنیم.»
الناز 23ساله نیز دراین‌باره می‌گوید تغییرات فردی لازمۀ گسترش عدالت اجتماعی در جامعه است و این تغییرات باید از خود اشخاص شروع شود:
«باید از خودمون شروع کنیم؛ مثلاً من به شخصه خودم سعی میکنم که عدالت رو برقرار کنم و به هر کسی براساس شعور و ذاتش احترام بذارم، نه براساس پول و جایگاهش.»
«راهکار من از شروع زندگی یه آدمه که وقتی که وارد یه مدرسهای می‌شه، وارد یه دانشگاهی می‌شه، توی مدرسه، توی آموزشگاه بهشون آموزش بدند. آموزشی که نه در حد یک کتاب دینی یا کتاب تفکر چیزی باشه. آموزش درستوحسابی. یعنی آموزش بدند که ما توی این جامعه باید عدالتمون برقرار باشه. باید ما از حقوق دیگران محافطت کنیم. باید قوانین رو اجرا کنیم. باید خیلی کارهای دیگه انجام بدیم. کلاً من می‌گم باید از خود مدرسه شروع بشه، هر آموزشی که می‌خواد داده بشه.»
بحث و نتیجه
نسل Z دیدگاهی متشکل از دو بخش برابری اولیه و استحقاق ثانویه به عدالت اجتماعی دارد که مقولۀ «عدالت اجتماعی دوبخشی» را شکل می‌دهند. این دیدگاه که ترکیبی از پارادایم‌های مختلف بررسی‌شده در بخش چارچوب مفهومی است، با نتایج پژوهش صدیق سروستانی و همکاران (1387) همسویی دارد که در نتایج پژوهش خود ادراک شهروندان از مفهوم عدالت را سازهای چندبُعدی توصیف می‌کند که با تعاریف موجود مطابقت ندارد. میرسندسی (1389) نیز در پژوهش خود بیان می‌کند که مردم عدالت تک‌بُعدی استوار بر یکی از دو مفهوم استحقاق یا نیاز را تصدیق نمیکنند، بلکه معتقدند که نظریۀ عدالت باید ترکیبی از هر دو مفهوم باشد که با یافتههای به‌دست‌آمده در این پژوهش همراستا است. البته یافتهها به اصل برابری اولیه نیز اشاره دارد که در هیچیک از تحقیقات فوق به آن اشاره نشده است.
این نسل راهکارهای متفاوتی را برای گسترش عدالت در جامعه عنوان می‌کند. تحول در حکمرانی با اصلاح و تغییر قوانین، الگوبرداری از کشورهایی که در بحث عدالت اجتماعی موفق عمل کردهاند، حذف برخی مسئولین و شایسته‌سالاری و انتصاب مسئولین کاردان و همچنین عدالت‌خواه میتواند منجر به گسترش عدالت اجتماعی در سطح جامعه شود. از سوی دیگر مشارکت‌کنندگان تحولاتی را در حکمرانی خواستار هستند که کلیت نظام سیاسی کشور را هدف قرار می‌دهد. وقوع انقلاب و تغییر نظام سیاسی کشور راهکار دستیابی به عدالت پنداشته شده است و تأکید زیادی را به‌خصوص در میان پسران این نسل به همراه دارد. ارسطو (1385) نیز در بحث وقوع انقلاب‌ها، همین تفاوت دیدگاه مردم دربارۀ عدالت اجتماعی را یکی از دلایل انقلاب میداند. از دیگر تغییرات لازم دموکراتیزاسیون است؛ یعنی آنکه حاکمان و صاحبان قدرت حق اعتراض مردم را به رسمیت بشناسند، قوانین توسط خود مردم بدون هیچ‌گونه تحکم به تصویب برسد و حاکمان در تصمیمهای خود به خواستههای مردم توجه کنند. مردم هم میتوانند با کنشهای مدنی ازقبیل سرپیچی از قوانین ظالمانه، کمک به فرودستان و برپایی تجمعات به گسترش عدالت در جامعه کمک کنند. علاوه‌بر موارد اشاره‌شده بخشی دیگر از تحولات لازم برای گسترش عدالت در جامعه، تحولات فرهنگی است که می‌توان با آموزش و ایجاد فرهنگ درست بر مبنای عدالت و تبعیض‌زدایی به عدالت اجتماعی در سطح جامعه دست یافت. همچنین لازم است که خود مردم نیز با ایجاد تحول در منش فردیشان و الزام خویش به عدالت‌محوری به بسط عدالت در جامعه کمک کنند.
به‌صورت‌کلی می‌توان نتیجه گرفت که نسل Z با بهرهگیری از تجارب تبعیض خود و بهرهگیری از تعاریف موجود دربارۀ عدالت اجتماعی، تفسیری جدید و التقاطی را از مفهوم عدالت اجتماعی ارائه می‌کنند که ترکیبی از برابری و استحقاق است. این نسل در عرصههای مختلف زندگی خود بی‌عدالتی را تجربه نمودهاند. در خانواده، مدرسه و جامعه مورد تبعیض قرار گرفتهاند و برای رفع این تبعیضها و برقراری عدالت اجتماعی مدنظر خود با عنوان عدالت اجتماعی دوبخشی، تحول در حکمرانی و فرهنگ عمومی، گسترش دموکراسی و همچنین کنش مدنی را لازم می‌دانند.
[1] Ipsos
[2] Cambridge Advanced Learner's Dictionary & Thesaurus
[3] Miller
[4] Swift
[5] Visser
[6] Hegel
[7] Bertrand Russell
[8] Hume
[9] Willy
[10] Aristotle
[11] The Center for Economic and Social Justice
[12] Rasinski
[13] Kingsley Davis
[14] Wilbert E. Moore
[15] Adams
[16] Roemer
[17] Rawls
[18] Rousseau
[19] Marx
[20] Engels
[21] Feminism
[22] Bhimrao Ramji Ambedkar
[23] Turner
[24] David Miller
[25] Baby Boomer
[26] Katz
[27] Self-Driven
[28] Chen
[29] Tang
[30] Ma
[31] Kuhn
[32] Im
)