نویسندگان
1 دانشگاه مازندران
2 گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
One of the features of society and even the human nature is to seek safety and comfort in religion. Fear of death and sufferings, make humans in need of faith in God. As one of the most important social institutions in formulating meaning of life, religion has always had a special place. It is a social as well as divine phenomenon, and as it is mentioned in the holy books, it is sent to save humanity from life's difficulties and tragedies. According to the socio-cultural structure of Iranian society, religious identity has a prominent place among other forms of identities (national, ethnic, gender, etc.). With the development of communication technologies and the emergence of mass media such as newspapers, television and cinema, different aspects of our social activities are affected by these phenomenon. Indeed, it is an agreed-upon fact that in the cotemporary world, the formation of our personality and social identity has been assigned to mass media. In this regard, television has undoubtedly a prominent position. According to Giddens, the advent of television strongly influenced everyday-life patterns, because many people adjust their activities around certain television programs. The entrance of television into Iranian society is almost a new event, but even in this short time, its deep and lasting effects on social relationships and the Iranian-Islamic identity can be seen clearly. The TV provide us with an overall framework and attitude towards social life, and influence our social identity, specially our religious identity. Due to its importance in providing this framework, we need to evaluate its consequences and impacts on social relationships. From this perspective, not only is the TV a mere entertainment provider, but also an active information and communication tool which has lasting effects on reproduction of culture and collective identity of the society. Thus, any study of television effects on religious identity is important. In addition, to identify the rate and type of television usage among students as a young group of society, and its relation to their identity, can help planners and policy makers to design strategies and policies specifically for this group. Because of the complexity of the issue, to examine the effects of television on religious identity, it seems that only one theory is insufficient to explain the issue completely. Therefore, a combined theoretical framework was used in this study to explain the effects of television, on religious identity. The main objectives of this study were to ascertain: 1) the studentsâ religious identity, 2) the rate and type of television consumption as a cultural commodity, and 3) and the relationship between rate and type of television consumption with religious identity of students.
Materials & Methods
The study has been conducted via survey method. Research population included 12962 formally enrolled students of Mazandaran University, of whom 373 individuals were selected by means of multi-stage cluster sampling method, to fill a self-administered questionnaire. A 14-item scale is used to measure the rate and type of television consumption. Also, a 4 dimensional scale with 26 items was applied to measure religious identity (the dimensions being theological, experiential or emotional, outcome and ritual). The pre-test of final questionnaires was done in two stages among 100 respondents. Finally, all gathered data was analyzed using SPSS software.
Discussion of Result & Conclusions
The findings of the study indicate that in general students have a high level of religious identity. However, there are some variances as one considers different levels of religious identity by its four dimensions for example, the highest and lowest reported scores belonged to theological (average of 4.61 out of 5) and ritual (average of 3.63) dimensions, respectively. Also, research findings on the rate of television consumption indicate that the status of television consumption among students is at a moderate to low level (average of 2.37 from 5). Furthermore, a considerable number of students (7.5 percent) never watch television. As explained in the Cultivation Theory, as a low-consuming audience of television, students watch TV in a selective and programmed fashion, only for 2 or less hours per day, but the usage of other media, especially the Internet, is higher among them. When Students consume television as a cultural commodity, they try to be "active", which means they try to interpret the content of the received program "actively". It seems that using other mass media (the Internet, books, magazines, etc.), and lack of access to the TV, and/or reluctance to watch national television programs, are responsible for this low level of TV consumption among students. This finding would be more important if one notice that according to sociologists' views (e.g. Giddens), today television could have very serious effects on daily-life patterns. One of the important findings of the present study is that it seems that along with increase in the consumption of national TV among students, the level of religious identity also tends to increase. This finding must be paid attention to by policy makers.
Another important result of this study is the content of the programs watched by students as well as their effects on their religious identity. Entertainment and leisure programs (average of 3.29 from 5) were the first favorable programs while the least are those oriented towards religious issues (average of 2.23).
The results of this study indicate that a reconsideration of the quality and quantity of religious programs on national TV is important in strengthening students' religious identity. On the other hand, this will have a great influence on the outcome dimension of religious identity. The findings suggest that higher levels of consumption of different TV programs can be effective on traditional religious identity of students. Therefore, filling the leisure time of individuals, especially young students, by television programs, could be seen as an effective strategy to be regarded by the relevant authorities. In fact, working on the quality of television programs and make them adjustable with the need of society, especially young students, is an important way to protect religious identity.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه و بیان مسأله
یکی از ویژگیهای جامعه و بالاتر از آن، یکی از ویژگیهای طبیعت بشری این است که مأمن و پناهگاه خود را در دین میجوید. ترس از مرگ و آلام زندگی، بشر را برای ادامه حیات نیازمند خداوند و ایمان به خدا میکند (کاستلز، 1385: 29). دین به عنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی در صورتبندی معناهای زندگی اجتماعی همواره از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. دین پدیدهای اجتماعی و الهی است و به طور مشخص آن‌گونه که در کتب مذهبی از آن سخن به میان آمده، برای نجات بشریت از تنگناها و مصیبت‌های زندگی فرستاده شده است. با توجه به ساختار فرهنگی – اجتماعی ما ایرانیان، هویت دینی در بین سایر هویتهای اجتماعی (ملی، قومی، جنسیتی و...) از جایگاه برجستهتری برخوردار است.
فرآیند تکوین هویت دینی در ایران محصول شرایط تاریخی و تحولات اجتماعی است. یکی از مهمترین علل تکوین و قوتیابی هویت دینی در نزد ایرانیان را باید در تحولات معاصر جستجو کرد. همانگونه که حاجیانی (1386) اشاره میکند، این تحولات دربردارنده بر موارد ذیل است:
1. نهضتهای اجتماعی متکی بر دین؛
2 . نقش آفرینی روشنفکران و نخبگان برای احیای هویت دینی؛
3 . ظهور روشنفکران دینی؛
4 . نقش امام خمینی (ره) در احیای هویت دینی؛
5 . وقوع انقلاب اسلامی؛
6 . سیاستهای فرهنگی جمهوری اسلامی.
غیر از موارد مؤثری که بر تکوین و تحکیم هویت دینی ایرانیان مؤثر بودهاند، میتوان به تحولات دیگری چون گسترش رسانهها در جامعه ایران چند دهه اخیر اشاره نمود که امکان بازتولید هویت دینی را در جامعه داراست. با گسترش ارتباطات و ظهور تکنولوژیهای نوین ارتباطی همانند روزنامه، سینما و تلویزیون، جنبههای فعالیتهای اجتماعی ما نیز از این پدیدهها بیتأثیر نماندهاند. در واقع، به نوعی میتوان اذعان نمود که شکلگیری شخصیت و هویت اجتماعی ما به طور کلی محصور این رسانههای همگانی بوده است. در این زمینه بدون تردید تلویزیون به عنوان یکی از مهمترین تحولات در زمینه تأثیرگذاری بر زندگی اجتماعی انسانها، از جایگاه برجستهای برخوردار است. همانطور که گیدنز (1385: 486) ذکر میکند، ظهور تلویزیون بر الگوهای زندگی روزمره به شدت تأثیر گذاشته است، زیرا بسیاری از مردم فعالیتهای دیگر را پیرامون برنامههای تلویزیونی معینی تنظیم میکنند. اگر اندکی با تأمل به پیرامون خود بنگریم، متوجه حضور همه جانبه این پدیده نوین در پیرامون زندگی اجتماعی خویش خواهیم بود.
از تاریخ ورود تلویزیون به ایران و گسترش آن در بین جامعه ایرانی زمان زیادی نمیگذرد، اما در این مدت اندک نیز، ما تأثیرات عمیق و پایدار آن را در روابط اجتماعی جامعه ایرانی و تأثیرگذاری در هویت ایرانی – اسلامی به وضوح مشاهده میکنیم. تلویزیون به فراهم ساختن چارچوبها و نگرشهای کلی ما در رابطه با زندگی اجتماعی به طور کلی و تعیین بخشی از هویت اجتماعی (دینی) به طور اخص کمک میکند و به واسطه اهمیت آن در فراهم آوردن همین عرصه، نیازمند بررسی اثرها و پیامدهای آن بر مناسبات اجتماعی هستیم. از این منظر، تلویوزیون صرفاً فراهمکننده سرگرمی نیست، بلکه به مثابه یک دستگاه اطلاعاتی و ارتباطاتی، اثرهای پایداری بر بازتولید فرهنگ و هویت جمعی جامعه دارد. بنابراین، توجه به بررسی تأثیراتی که تلویزیون (به عنوان رسانهای جمعی و همچنین گونهای از مصرف فرهنگی) بر هویت دینی بر جای میگذارد، از اهمیت درخور توجهی برخوردار است؛ ضمن این که شناسایی میزان و نوع استفاده از تلویزیون در میان دانشجویان به عنوان قشر جوان جامعه و رابطه آن با هویت ایشان میتواند به برنامهریزان و سیاستگذاران کمک نماید تا برنامهریزیها، استراتژیها و خطمشیهایی را که برای این قشر طراحی میشود، آگاهانه و معطوف به نتیجه مثبت طراحی نمایند.
با توجه به موضوع‌های فوق‌الذکر، در این پژوهش برآنیم به سؤال‌های زیر پاسخ دهیم:
تحقیقات پیشین
تحقیقات صورت گرفته مرتبط با موضوع حاضر را به طور کلی میتوان در دو بخش مطالعات داخلی و مطالعات خارجی بررسی نمود:
تحقیقات داخلی
قادی (1385) در مقالهای با عنوان «بررسی رابطه استفاده از اینترنت و هویت دینی کاربران»، به بررسی نحوه هویتیابی دینی جوانانی که کاربر اینترنت هستند، پرداخته است. هدف اصلی این تحقیق سنجش تأثیرات اینترنت بر هویت دینی جوانان بوده است. برای تبیین این مسأله، از نظریه ساختیابی گیدنز استفاده شده است. روش تحقیق در پژوهش مذکور، پیمایش و ابزار گردآوری دادهها، پرسشنامه بوده است. تعداد نمونه، 1316 خانوار است. نتایج تحقیق نشان‌دهنده آن است که متغیرهایی چون مدت استفاده کاربران از اینترنت، میزان استفاده کاربران از اینترنت، نوع استفاده کاربران از اینترنت، انگیزه و هدف کاربران از اینترنت، مشارکت و فعال بودن کاربران در استفاده از اینترنت، واقعی تلقی کردن سایتهای اینترنتی از سوی کاربران، پایگاه اجتماعی – اقتصادی کاربران و میزان تحصیلات آنان با هویت دینی کاربران رابطه دارد.
صدیق سروستانی و قادری (1388) با رویکردی جامعهشناختی ابعاد هویت دانشجویان را مطالعه نمودند. به منظور بررسی ابعاد هویت دانشجویان با توجه به دیدگاه نظریهپردازان ایرانی، حوزه هویت عرصه مواجهه سنت و مدرنیته به عنوان یکی از مهمترین پدیدههای اثرگذار بر هویت ایرانی مدنظر قرارگرفت. بر این اساس، سعی شد ابعاد هویت دانشجویان با توجه به مؤلفههای سنتی و مدرن بررسی شود. فرض اصلی این پژوهش پیوندی بودن هویت دانشجویان به معنای ترکیبی از مؤلفههای هویتی سنتی و مدرن است. هر بعد هویت (سنتی و مدرن) در وجه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بررسی شده و برای هر یک از آنها شاخصهایی در نظر گرفته شده است. روش این مطالعه پیمایش و گردآوری اطلاعات مبتنی بر پرسشنامه بود. جامعه آماری دانشجویان دانشگاههای تهران و جمعیت نمونه از شش دانشگاه تهران، شهید بهشتی، علامه طباطبایی، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه الزهرا و دانشگاه جامع علمی- کاربردی انتخاب شدند. یافتههای تحقیق نشان داد مؤلفههای مدرن هویت در بخش اجتماعی و فرهنگی نقش برجستهای نسبت به مؤلفههای سنتی دارند، اما در بخش هویت سیاسی این مؤلفههای سنتی؛ یعنی گرایش به آمیختگی دین و سیاست و گرایش به اقتدارگرایی ملی و سیاسی است که در مقابل گرایش به وجود جامعه مدنی نقش برجستهتری در هویت دانشجویان دارد. بر اساس نتایج تحقیق، هویت دانشجویان نه یک سازه تکبعدی (سنتی یا مدرن)، بلکه سازهای پیوندی متشکل از مؤلفههایی از هر دو بعد سنتی و مدرن است.
کلانتری و دیگران (1388) در پژوهشی با عنوان «هویت دینی و جوانان (نمونه آماری: جوانان شهر شیراز)»، به بررسی میزان احساس تعلق به هویت دینی و عوامل مؤثر بر آن در میان جوانان شهر شیراز پرداختهاند. این تحقیق با استفاده از روش پیمایش صورت گرفته است. جامعه آماری تحقیق حاضر، دانش‌آموزان مقطع سال سوم متوسطه نواحی چهارگانه آموزش و پرورش شهر شیراز بوده است که نمونهای 400 نفره شامل دختران و پسران مورد مطالعه را دربر میگیرد. نتایج تحقیق نشان‌دهنده آن است که 88 درصد دانش‌آموزان دارای هویت دینی قوی هستند و تنها 4 درصد پاسخگویان، در این حوزه دارای مشکل یا بحران هستند.
احمدپور و قادرزاده (1389) به بررسی تأثیرات فضای سایبر بر هویت دینی دانشجویان دانشگاه کردستان پرداختند. استدلال اصلی مقاله این است که تعامل در فضای سایبر موجب تضعیف هویت دینی دانشجویان میشود. پژوهش با روش پیمایش انجام شده است. یافتههای این پژوهش حاکی از آن است که هویت دینی در تعامل با فضای سایبر تضعیف میشود و با افزایش میزان مصرف و دسترسی به اینترنت از برجستگی هویت دینی نزد دانشجویان کاسته میشود. در میان ابعاد و شاخصهای هویت دینی، فضای سایبر بیشترین تأثیر را بر ابعاد پیامدی و تجربی و کمترین تأثیر را بر بعد شناختی داشته است.
تحقیقات خارجی
طی مطالعاتی که فانک و همکاران (1996) انجام دادند، قرار گرفتن در معرض رسانههای چون اینترنت و ماهوراه میتواند بر نگرش‌ها و رفتار و هویت مردم تأثیر گذارد و تداوم پرداختن به آنها ممکن است در بلند مدت تأثیر منفی داشته، باعث کاهش همدلی، عدم احساس تعلق ملی و مذهبی شود (گریفتس، 1995؛ به نقل از احمدی‌پور، 1387: 83).
پیک (2005) در مطالعهای با عنوان «مسلمان شدن: توسعه هویت دینی»، به بررسی فرآیند شکلگیری هویت دینی و ظهور دین به عنوان یک منبع معنایی برجسته در شکلگیری هویت اجتماعی و شخصی نسل دوم آمریکاییهای مسلمان میپردازد. روش تحقیق در این بررسی از نوع کیفی بوده است. دادهها از طریق مشاهده مشارکتی، مصاحبه گروه متمرکز، مصاحبههای فردی با دانشجویان مسلمان دانشگاههای نیویورک و کلورادو جمعآوری شدهاند. نتایج تحقیق نشان میدهد که:
1 . گروهی از دانشجویان مسلمان، هویت دینی را به عنوان امری انتسابی در نظر میگرفتند.
2. عدهای دیگر دین و هویت دینی را به عنوان امری انتخابی در نظر میگرفتند.
3. گروهی دیگر از دانشجویان، هویت دینی را به صورت امری اظهار شده قلمداد میکردند.
همچنین، نتایج بیانگر آن است که هویت دینی دارای زمینهای تاریخی و اجتماعی است و متغیری به نسبت ثابت است و این که هویت دینی به عنوان یکی از اشکال هویت اجتماعی، پایهای بسیار قوی در شکلگیری هویت اجتماعی ایجاد نموده و همبستگی جمعی برای جوانان مسلمان را سبب شده است.
چادوری و میلر (2007) در مقالهای با عنوان «شکلگیری هویت دینی در بین جوانان مسلمان آمریکایی بنگلادشی تبار»، به فرآیند شکلگیری هویت دینی در بین جوانان مسلمان آمریکایی بنگلادشی تبار پرداختهاند. روش تحقیق از نوع نظریه مبنایی و ابزار جمعآوری دادهها مصاحبه نیمهساخت یافته بوده است. بدین گونه که با 16 نفر از جوانان (6 مرد و 10 زن) مصاحبه شده است. یافتههای پژوهش حاکی از وجود دو گروه متمایز از جوانان در شکلگیری هویت دینی آنان است. گروهی به فطری بودن هویت دینی اعتقاد دارند و گروه دیگر مسأله هویت دینی را ناشی از کشف و شناخت محیطی میدانند. همچنین، نتایج نشان‌دهنده آن است که تلاش برای یافتن جایگاه مناسب برای جوانان بنگلادشی، بسیار دشوار بوده، در حالی که بخشی از اقلیت دینی و قومی در آن جا به حساب میآیند.
در درجه اول بررسی ادبیات انجام شده مؤید این واقعیت است که در بخش مطالعات داخلی، اغلب تحقیقات رسانه را به صورت کلی بررسی نمودهاند. تحقیقات چندانی در زمینه بررسی تأثیرات تلویزیون (به عنوان شکلی خاص از رسانه) بر هویت دینی صورت نگرفته است و خلأ تحقیقاتی در این زمینه مشهود است.
چیستی هویت
واژه هویت به معنای چه کسی بودن است و نیاز به آن، حس شناساندن خود و یک سلسله عناصر فرهنگی و تاریخی را در فرد یا یک گروه انسانی تحریک میکند. هر نوع وابستگی اجتماعی، نمودار بخشی از ویژگیهای انسان است. این ویژگیها، معرفت و شناخت ابنای بشر را تسهیل میکند (مجتهدزاده،1376 :147). هویتها، به مثابه شالودهها و سازههای اجتماعی هستند که در فرایند شالودهریزی یا سازه‌گرایی اجتماعی به وجود میآیند. با تکیه بر حافظه جمعی و تمامی منابع معرفتی، با در نظر گرفتن ساختار عینی اجتماعی در طول زمان به طور مجدد بازتعریف و بازتفسیر میشوند. از این رو، در فرایند شکلگیری هویتها، پدیدههای معرفتی، ساختار عینی و مادی جامعه، تاریخ، جغرافیا، ساختار سیاسی و اقتصاد و فناوری، نقش بسزایی دارند (دهشیری،1380: 169). در این مقاله، هویت از بعد جامعهشناختی مدنظر است. هویت یک سازه اجتماعی است؛ به طور اجتماعی تثبیت میشود و از زندگی اجتماعی روزمره مردم بیرون میآید و در طول زمان امکان باز تفسیر آن پدید میآید.
هویت دینی
برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک، پایبندی و وفاداری به آن، اعتقاد و تمایل به مناسک و آیینهای مذهبی فراگیر در فرایند شکلدهی هویت ملی، بسیار مؤثر است (حاجیانی، 1379: 203). هویت دینی فرایند پاسخگویی آگاهانه و هوشمندانه یک ملت به جهانبینی، ایدئولوژی، تعالیم دینی و مذهبی و ویژگیهای مناسک و مراسم مذهبی متناسب با اعتقادات دینی و مذهبی خودشان است (اخترشهر، 1386: 102). در واقع، هویت دینی مدنظر مطالعه حاضر همانا پایبندی و اعتقاد به جوهره و ارزشهای دین، پذیرش شعائر و به کارگیری مناسک در زندگی افراد است.
چارچوب نظری
در زمینه بررسی تاثیرات تلویزیون بر هویت دینی، به علت پیچیدگی موضوع، یک نظریه به تنهایی قادر به تبیین مسأله نیست. به همین علت، از چارچوب نظری تلفیقی استفاده خواهد شد؛ بدین ترتیب که برای تبیین تأثیرات تلویزیون، از تئوریهای تأثیرات رسانه و به طور خاص تئوری استفاده و خشنودی، نظریه کاشت و نظریه شکاف دانش استفاده خواهد شد. در زمینه هویت دینی نیز، از تئوریهای مدرن هویت و به طور خاص از نظریه ساختیابی گیدنز و هویت اجتماعی تاجفل استفاده خواهد شد؛ بدین ترتیب که برای پرداختن به تأثیرات تلویزیون، از تئوریهای تأثیرات رسانه و بهطور خاص تئوری استفاده و خشنودی، نظریه کاشت و نظریه شکاف دانش استفاده خواهد شد. «نظریه کاشت» حاصل دو دهه مطالعه جرج گربنر (2000) درباره تأثیر تلویزیون بر مخاطبان است که از اوایل دهه 1960 آغاز شد و در نهایت به ارائه این نظریه از جانب وی انجامید. بر اساس نظریه کاشت، افرادی که در مواجهه بسیار با وسایل ارتباط جمعی – به‌ویژه تلویزیون- قرار دارند، به مرور جهان را به گونهای ادراک میکنند که به جای انطباق با واقعیت بیرونی بیشتر با آنچه رسانهها درباره واقعیت بیان میکنند، همخوان است. گربنر در مطالعات خود، مخاطبان را به دو دسته پرمصرف[1] و کممصرف [2] تقسیم میکند. بینندگان پرمصرف آن دسته از مخاطبان تلویزیون هستند که چهار ساعت یا بیشتر تلویزیون تماشا میکنند و انتخاب برنامهای که میبینند برایشان اهمیت ندارد، اما بینندگان کم مصرف، روزانه دو ساعت یا کمتر، به صورت برنامهریزی شده و انتخابی تلویزیون تماشا میکنند. تلویزیون، منبع اصلی گروه پرمصرف برای ساخت واقعیت است، در حالی که بینندگان کممصرف، از سایر رسانهها نیز به موازات تلویزیون استفاده میکنند. اکنون داعیه نظریه کاشت این است که تلویزیون با متغیرهای بسیاری در تعامل است؛ چنانکه تماشای برنامههای آن، بر بعضی از گروههای مخاطبان در مقایسه با گروههای دیگر، اثر قویتری میگذارد. این نظریه پس از اصلاح، مخاطب تلویزیون را موجودی «فعال» میداند که محتوای برنامههای دریافتی را «فعالانه» تفسیر میکند (حسینی و همکاران، 1388: 44-45).
نظریه استفاده و خشنودی
این رویکرد درصدد پاسخگویی به این پرسش است که چرا مردم از رسانهها استفاده میکنند و آنها را برای چه منظوری به کار میبرند؟ (قادی و خلیلی کاشانی، 1390: 77). بر طبق این نظریه، مخاطب همواره فعال بوده، برنامههایی را دنبال میکند که بیشترین نیازهایش را برآورده کند. مک کوایل (1388: 129) معتقد است که این رویکرد به بررسی این مسأله میپردازد که مخاطب با رسانهها چگونه برخورد میکند که این امر در تقابل با دیگر رویکردهای تأثیرات رسانهای است که نقش مخاطب را غیرفعال فرض میکنند.
مک کوایل دو انگیزه اصلی برای پیدایش رویکرد استفاده و خشنودی ذکر کرده است: نخست این که با فرضیههای جبرگرایانه درباره آثار رسانهها مخالفت وجود داشت. انگیزه دوم این بود که تمایلی به گریز از بحث بیحاصلی درباره سلیقه رسانههای جمعی وجود داشت (همان: 130).
ایده اصلی رویکرد استفاده و خشنودی این است که مخاطبان رسانه را شکل میدهند. الیو کاتز[3]، جی بلومر[4] و گورویچ[5]، سه بنیانگذار اصلی این نظریه در دهه 1970 هستند که آن را به صورت زیر تبیین کردهاند: 1. منشأ اجتماعی و روان‌شناختی؛ 2. نیازهایی را تولید میکنند که... ؛ 3. انتظاراتی را از... ؛ 4. رسانههای جمعی و سایر منابع به وجود میآورند که به... ؛ 5. مدلهای متمایزی از مواجهه با رسانهها میانجامد و نتیجه آن ... ؛ 6. ارضای نیازها؛ 7 . سایر پیامدهای ناخواسته است (لاوفی،2007: 35).
روزنگرن[6] مدل توسعه یافتهتری از الگوی استفاده و خشنودی مطرح میکند. به نظر وی برخی نیازهای اساسی سطح بالا و پایین انسان در تعامل با مجموعههای متمایزی از ویژگیهای درون فردی و برون فردی و نیز در تعامل با ساختار جامعه پیرامون، از جمله ساختار رسانهها و مجموعههای گوناگونی از مسائل فردی به مجموعه مسائل و راه حلهایی منجر میشوند که این امر باعث به وجود آمدن انگیزههای گوناگون برای یافتن خشنودی یا رفتار حل مسأله‌ای میشوند و این خود به پیدایش الگوهای گوناگون مصرف رسانهای واقعی و الگوهای متمایز رفتار دیگری میانجامد که این مسأله، پیدایش الگوهای خشنودی یا ناخشنودی را در پیدارد و احتمالاً بر مجموع ویژگیهای درون و برون فردی شخص و نهایتاً بر ساختار رسانهای و سایر ساختارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در جامعه تأثیر میگذارد (مک کوایل، 1388: 184). نظریه استفاده و خشنودی در پی آن است که چگونگی استفاده افراد از وسایل ارتباط جمعی را برای ارضای نیازهایشان و انگیزههای این افراد در استفاده از رسانه را تشریح کند (بودون و تورسون، 2004: 448).
فرضیات این نظریه عبارتند از:
2 . مخاطب تصمیم میگیرد که رسانه خاصی را انتخاب و از آن استفاده کند تا نیازها و خواستههای ویژه را ارضا کند.
3. مخاطب در انتخاب رسانهای خاص تحت نفوذ تأثیرات اجتماعی و زمینه روان‌شناختی محیط خود است.
4. مخاطبان به خوبی قادرند دلایل استفاده خود را از یک رسانه ابراز دارند. به عبارتی دیگر، مردم به خوبی نسبت به علایق و انگیزههایشان آگاهند (سعیدیان و دیگران، 1376: 68).
مطالعات نشان داده است که خشنودیهای مخاطبان میتواند از سه منبع سرچشمه بگیرد: در معرض رسانه بودن، محتوای رسانه و متن اجتماعی که در معرض رسانههای مختلف بودن را طبقهبندی میکند (کاتز و دیگران، 1978: 24؛ به نقل از مهدیزاده، 1384: 194).
مدل «استفاده و اثر» که ویندال در سال 1979 ارائه کرد، ترکیبی از مدلهای استفاده و خشنودی و مدل تأثیرات است (مک کوایل و ویندال، 1388: 138). در این مدل هم به تأثیراتی که رسانه بر مخاطب میگذارد و هم به برداشت و استفادهای که مخاطب از رسانه صورت میدهد، توجه میشود.
در این مدل دو فرآیند وجود دارد که ممکن است ما آن را " پیاثر"[7] بنامیم؛ به این مفهوم که بخشی از نتیجه، حاصل ترغیب یادگیری (اثر) از طریق محتواست و بخش دیگر آن محصول فرآیندی است که از طریق آن استفاده از رسانهها به شکل خودکار به نوعی یادگیری و ذخیره دانش منجر میشود (همان: 140).
در نهایت، نظریه جدید استفاده و خشنودی با توجه به تغییرات شکل گرفته در آن معتقد است که شرایط اجتماعی و تمایلات روان‌شناختی همزمان بر دو مورد زیر اثر میگذارد: عادات کلی استفاده از رسانهها و انتظارات مخاطبان درباره منفعتهایی که در استفاده از رسانه وجود دارد (قادی و خلیلی کاشانی، 1390: 81).
نظریه کاشت
نظریه کاشت حاصل دو دهه مطالعه جرج گربنر (2000) درباره تأثیر تلویزیون بر مخاطبان است که از اوایل دهه 1960 آغاز شد و در نهایت، به ارائه این نظریه از جانب وی انجامید. بر اساس نظریه کاشت، افرادی که در مواجهه بسیار با وسایل ارتباط جمعی – به‌ویژه تلویزیون- قرار دارند، به مرور جهان را به گونهای ادراک میکنند که به جای انطباق با واقعیت بیرونی بیشتر با آنچه رسانهها درباره واقعیت بیان میکنند، همخوان است. گربنر در مطالعات خود، مخاطبان را به دو دسته پرمصرف[8] و کممصرف[9] تقسیم میکند. بینندگان پرمصرف آن دسته از مخاطبان تلویزیون هستند که چهار ساعت یا بیشتر تلویزیون تماشا میکنند و انتخاب برنامهای که میبینند بر ایشان اهمیت ندارد، اما بیندگان کم مصرف، روزانه دو ساعت یا کمتر، به صورت برنامهریزی شده و انتخابی تلویزیون تماشا میکنند. تلویزیون، منبع اصلی گروه پرمصرف برای ساخت واقعیت است، در حالی که بینندگان کممصرف، از سایر رسانهها نیز به موازات تلویزیون استفاده میکنند. اکنون داعیه نظریه کاشت این است که تلویزیون با متغیرهای بسیاری در تعامل است، چنانکه تماشای برنامههای آن، بر بعضی از گروههای مخاطبان در مقایسه با گروههای دیگر، اثر قویتری میگذارد. این نظریه پس از اصلاح، مخاطب تلویزیون را موجودی «فعال» میداند که محتوای برنامههای دریافتی را «فعالانه» تفسیر میکند (حسینی و همکاران، 1388: 44-45).
نظریه ساختیابی گیدنز
از نظر گیدنز، نقطه کلیدی آن است که حیات اجتماعی نه مجموعهای از کنشهای فردی و نه مجموعهای از ساختارهای اجتماعی است، بلکه به مثابه فرآیندی در نظر گرفته شده است که مفهوم کلیدی آن عمل اجتماعی به شمار میآید و دارای دو جنبه «عاملانه» و «ساختاری» است. این رویکرد فرآیندوار به زندگی اجتماعی نقشی اساسی در کل نظریه اجتماعی گیدنز دارد (سیدمن، 1386: 192).
نظریه ساختیابی گیدنز جزو آن دسته از کوششهایی است که در دهههای اخیر در زمینه تلفیق عاملیت و ساختار صورت گرفته است. گیدنز با طرح این نظریه، خواهان پرهیز از گزینههایی است که به نحوی یا بر فرد و یا بر ساختار تأکید میکنند. وی معتقد است که تمایز میان سطوح خرد و کلان، تمایز سودمندی نیست، چرا که هر کدام از این نظریات، بخشی از واقعیت را به ما نشان میدهند. در همین راستا، این دو دسته نظریات را با یکدیگر ترکیب میکند. برونداد عمده این ترکیب همان نظریه ساختیابی است (عباسی قادی و خلیلی کاشانی، 1390: 84).
گیدنز در نظریه ساختیابی خود، درصدد است تا کنشگری را که ساختارگرایانی چون آلتوسر و اشتراوس از صحنه اجتماعی حذف کرده بودند، دوباره به صحنه اجتماعی بازگرداند. در این زمینه، پهنه اساسی بررسی علوم اجتماعی را نه تجربه کنشگر فردی و نه وجود هر نوع کلیت اجتماعی، بلکه عملکردهای تکرار شوندهای میداند که در جهت زمان و مکان سامان میگیرند (گیدنز، 1984: 2 ؛ به نقل از ریتزر، 1383: 701). طبق نظریه ساختیابی، عامل انسانی و ساخت در ارتباط با یکدیگر قرار میگیرند؛ تکرار رفتارهای افراد ساختارها را بازتولید میکند و به واسطه همین بازتولید ساختارها از سوی کنش انسانی، ساختارها برای کنش انسانی محدودیت ایجاد میکنند. بدین‌سان، فعالیتها را نه آگاهی ایجاد میکند، نه ساخت اجتماعی واقعیت و نه ساختار اجتماعی، بلکه انسانها ضمن ابراز وجود، به عنوان کنشگر درگیر فعالیت میشوند و از طریق همین فعالیت است که هم آگاهی و هم ساختار ایجاد میشوند. این مفهوم بر خصلت بازگشتی ساختار تأکید میکند و استدلال میکند که ساختار از طریق توالی عملکردهای انسانها در موقعیتهای خاص بازتولید میشود و سپس این عملکردها را سازمان میدهد (ریتزر، 1385: 704).
با توجه به رویکرد گیدنز میتوان چنین گفت که فرد در جریان هویتیابی خود به طور عام و هویت دینی به طور خاص، موجودی صرفاً منفعل و پذیرنده نیست؛ بلکه به تفسیر هویت خویش میپردازد؛ این تفسیر گسسته نیست؛ بلکه دارای ثبات و تداوم است. در این میان، میتوان دوگونه هویت دینی سنتی و هویت بازاندیشانه را از یکدیگر متمایز نمود:
الف: هویت دینی سنتی: ارزشها، احساسات و شناخت‌های این نوع هویت در شرایط جامعهپذیری به فرد منتقل میشود. در واقع، فردی که هویت دینی سنتی دارد، کمتر حقایق دینی را مورد پرسش بنیادین قرار میدهد و معمولاً افراد سنتی همواره دیدگاهی متعصبانه و مطلقگرایانه به مقوله دین داشتهاند.
ب: هویت دینی بازاندیشانه: پرداختن به هویت دینی بازاندیشانه مستلزم بازگشت به بنیانهای اندیشه مدرن است که هر قطعیتی در آن مورد شک قرار میگرفت. در هویت دینی بازاندیشانه ارزشها و احساسات مورد تردید واقع شده و نگاه نسبیگرایانه، جایگزین رویکرد مطلقگرایانه میگردد و در سطح بالایی از انعطاف‌پذیری قرار دارد.
نظریه هویت اجتماعی تاجفل
در تئوری هویت اجتماعی تاجفل، یک شخص تنها یک «خود شخصی» ندارد؛ بلکه دارای چندین خود است که با چرخه‌های عضویت گروهی همخوانی دارد. زمینه‌های متفاوت اجتماعی ممکن است یک شخص را به فکر کردن، احساس کردن و عمل کردن بر مبنای «رده خود» شخصی، خانوادگی یا ملی‌اش برانگیزاند. طبق تعریف این محققان، هویت اجتماعی برداشت افراد از خود است که از عضویت ادراک شده در گروههای اجتماعی ناشی میشود (هوگ و واگون، 2002؛ به نقل از عباسی قادی، 1385: 177).
تاجفل، هویت اجتماعی را با عضویت گروهی پیوند می‌زند و عضویت گروهی را متشکل از سه عنصر میداند:
1. عنصر شناختی: آگاهی از اینکه فرد به یک گروه تعلق دارد؛
2. عنصر ارزشی: فرضهایی درباره پیامدهای ارزشی مثبت یا منفی عضویت گروهی؛
3. عنصر احساسی: احساسات نسبت به گروه و نسبت به افراد دیگری که رابطهای خاص با آن گروه دارند (تاجفل، 1978: 63؛ به نقل از عباسی قادی، 1385: 178).
از نظر تاجفل، هویت فرد در تعامل با گروه شکل میگیرد؛ این تعامل در موقعیتهای متفاوت و همچنین گروههای مختلف ابعاد گوناگونی به خود میگیرد، اما آنچه مسلم است؛ بحث هویتیابی فرد در شناخت موقعیت با توجه به عناصر شناختی، ارزشی و احساسی معنا مییابد. موقعیتها تعیین‌کننده جدی هویت فرد نیستند، چراکه افراد از نظر تاجفل با آگاهی از پیامدهای احتمالی و تأثیرات کنشهای ساختاری موقعیت، خود را وارد گروه یا موقعیت کرده، هویت خود را نشان میدهند.
فرضیات تحقیق
متعاقب بحث‌هایی که تاکنون مطرح شد، میتوان دو فرضیه را مطرح نمود:
1. بین میزان استفاده از تلویزیون و هویت دینی رابطه وجود دارد.
2. بین نوع استفاده از تلویزیون و هویت دینی رابطه وجود دارد.
روش پژوهش
در این مطالعه برای رسیدن به اهداف و پاسخگویی به سؤال‌های تحقیق، از روش پیمایش اجتماعی[10] استفاده گردیده و دادهها با استفاده از تکنیک پرسشنامهای جمعآوری شدهاند. جامعه آماری تحقیق، دانشجویان دانشگاه مازندران هستند که بر اساس گزارش مدیریت آموزشی دانشگاه تعداد آنها برابر با 12962 نفر است. حجم نمونه آماری نیز از طریق فرمول کوکران، 373 نفر برآورد گردید. محاسبه حجم نمونه برای جامعه آماری تحقیق به شرح ذیل است:
حجم نمونهn=
جمعیت یا جامعه آماری = N
(ضریب اطمینان95درصد)96/1 t =،
(احتمال وجود صفت معین در نمونه) 5/0 P =
(دقت احتمالی مطلوب یا نصف فاصلۀ اطمینان) 05/0 d =،
(احتمال نبود صفت معینی در نمونه) 5/0 q =
وN=12962
در این پژوهش از روش نمونهگیری خوشهای چند مرحلهای استفاده و پس از انتخاب افراد به صورت تصادفی در سطح دانشگاه، پرسشنامه بین پاسخگویان توزیع شده است. دادههای پژوهش با استفاده از نرم‌افزار SPSS پردازش، توصیف و تحلیل شدهاند. برای سنجش میزان و نوع استفاده از تلویزیون، از 14 گویه و برای سنجش هویت دینی پاسخگویان نیز از شاخصی با چهار بعد (بعد اعتقادی، بعد تجربی یا عاطفی، بعد پیامدی و بعد مناسکی) و 26 گویه (که از بخشی از احمدپور، قادرزاده، 1389؛ ابراهیمی، 1390 و تعدادی محقق ساخته) استفاده شد. پرسشنامه در دو مرحله بین 100 نفر از پاسخگویان آزمون مقدماتی شده است. در این پژوهش برای سنجش اعتبار ابزار تحقیق، از روش اعتبار صوری[11] و اعتبار محتوا[12] استفاده شد و به منظور سنجش پایایی پرسشنامه برای تعیین قدرت تبیینکنندگی گویهها، از آلفای کرونباخ استفاده شده است (جدول 1).
یافتههای تحقیق
الف- یافتههای توصیفی
بر اساس اطلاعات جمعآوری شده پاسخگویان در بازه سنی 17 تا 43 سال قرار دارند که در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا مشغول به تحصیل هستند. 2/70 درصد از پاسخگوها زن و 8/29 درصد مرد؛ 8/85 درصد از آنها مجرد و 7/10 درصد متأهل هستند. از لحاظ وضعیت محل سکونت فعلی، 2/48 درصد از پاسخگویان با خانواده خود زندگی میکنند، 6/31 درصد آنها در خوابگاه دانشگاه سکونت دارند، 2/18 درصد در منزل اجارهای، 6/0 درصد در خانههای دولتی و سازمانی و 6/0 درصد نیز در حال حاضر نزد اقوامشان سکونت دارند. همچنین، به لحاظ محل سکونت والدین، 6/74 درصد از پاسخگویان ساکن شهر و 4/25 درصد از آنها ساکن روستا هستند.
جدول 1- ضریب روایی ابعاد متغیرهای پژوهش و ضریب روایی کل
|
متغیر |
ابعاد |
تعداد گویه |
آلفای ابعاد |
آلفای کل |
|
هویت دینی |
اعتقادی |
9 |
939/0 |
942/0 |
|
تجربی یا عاطفی |
4 |
804/0 |
||
|
پیامدی |
10 |
822/0 |
||
|
مناسکی |
3 |
767/0 |
||
|
مصرف تلویزیون
|
- |
12 |
876/0 |
876/0 |
وضعیت هویت دینی پاسخگویان
هویت دینی پاسخگویان در این پژوهش در چهار بعد اعتقادی، تجربی یا عاطفی، پیامدی و مناسکی سنجیده شده است. تمامی ابعاد هویت دینی در طیفی پنج قسمتی ارزیابی شدهاند. توزیع فراوانی شاخص هویت دینی و همچنین، ابعاد آن در جدول 2 آمده است. دادههای جدول (توزیع فراوانی پاسخها) بیانگر آن است که وضعیت هویت دینی پاسخگویان در سطح نسبتاً بالایی است. همچنین، میانگین شاخص دینداری کل (35/4 از 5) نیز مؤید این است که دینداری دانشجویان دانشگاه مازندران در سطح بالاست. در میان ابعاد دینداری، بعد اعتقادی دارای بیشترین میانگین (61/4 از 5) و بعد مناسکی دارای کمترین میانگین (63/3 از 5) است.
جدول 2- توزیع فراوانی پاسخگوها بر حسب ابعاد مختلف هویت دینی و شاخص دینداری کل
|
متغیر |
خیلی کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
خیلی زیاد |
بیپاسخ |
میانگین از 5 |
||||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
||
|
بعد اعتقادی |
8 |
1/2 |
4 |
1/1 |
22 |
9/5 |
56 |
0/15 |
280 |
9/74 |
4 |
1/1 |
61/4 |
|
بعد تجربی |
3 |
8/0 |
4 |
1/1 |
23 |
1/6 |
75 |
1/20 |
260 |
5/69 |
9 |
4/2 |
60/4 |
|
بعد پیامدی |
4 |
1/1 |
23 |
1/6 |
80 |
4/21 |
147 |
3/39 |
113 |
2/30 |
7 |
9/1 |
93/3 |
|
بعد مناسکی |
29 |
8/7 |
22 |
9/5 |
100 |
7/26 |
119 |
8/31 |
97 |
9/25 |
7 |
9/1 |
63/3 |
|
دینداری کل |
5 |
3/1 |
10 |
7/2 |
32 |
6/8 |
125 |
4/33 |
199 |
2/53 |
3 |
8/0 |
35/4 |
وضعیت میزان مصرف تلویزیون پاسخگویان
جدول 3 توزیع فراوانی متغیر میزان مصرف تلویزیون دانشجویان را نشان میدهد که از ترکیب دو متغیر فاصلهای ساخته شده است. دادههای جدول ذیل حاکی از آن است که وضعیت مصرف تلویزیون دانشجویان در حد متوسط به پایین (میانگین 37/2 از 5) است. همچنین، درصد درخور توجهی از دانشجویان (5/7 درصد) هرگز از تلویزیون استفاده نمیکنند. استفاده کم از رسانهای چون تلویزیون در محیطی دانشگاهی شاید از یک سو به علت دسترسی کم بخش قابل توجهی از دانشجویان به این رسانه باشد. بیش از 50 درصد دانشجویان در محیطهای خوابگاهی زندگی میکنند که دسترسی آنها به تلویزیون را دشوار میسازد. از سوی دیگر، میتواند بیانگر آن باشد که دانشجویان در کنار تلویزیون از سایر مصارف فرهنگی رسانهای چون اینترنت و مجلات و غیره نیر استفاده مینمایند.
جدول 3- توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب میزان مصرف تلویزیون
|
متغیر |
اصلا |
خیلی کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
خیلی زیاد |
میانگین از 5 |
||||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
||
|
میزان مصرف تلویزیون |
28 |
5/7 |
16 |
3/4 |
212 |
7/56 |
55 |
7/14 |
32 |
6/8 |
31 |
3/8 |
37/2 |
نوع مصرف تلویزیون
برای سنجش نوع مصرف تلویزیون پاسخگویان، از شاخصی با 12 گویه (محقق ساخته) استفاده شده است. جدول 4 نشان‌دهنده توزیع متغیر نوع مصرف تلویزیون دانشجویان است. دادههای جدول نشان میدهد که میانگین مصرف اخبار و تفسیرهای خبری، گزارشهای علمی و مستندها، برنامههای تفریحی و سرگرمی و برنامههای ورزشی بالاتر از حد متوسط، میانگین مصرف موسیقی و سرود در حد متوسط و میانگین مصرف گزارشهای اقتصادی، برنامههای مذهبی، فیلمهای تاریخی ایرانی، برنامههای تاریخ ایران، گزارشهای سیاسی، برنامههای اجتماعی و فرهنگی و فیلم و سریالهای مذهبی پایینتر از حد متوسط است. بالاترین میانگین مصرف مربوط به برنامههای تفریحی و سرگرمی (29/3 از 5) و پایینترین میانگین مربوط به برنامههای مذهبی (32/2 از 5) است. در واقع، میان نوع و محتوای برنامههایی که دانشجویان برای استفاده از تلویزیون (به مثابه کالایی فرهنگی) به کار میگیرند، تفاوتهای وجود دارد.
جدول4- توزیع فراوانی پاسخگوها بر حسب نوع مصرف تلویزیون
|
متغییر |
اصلا |
به‌ندرت |
گاهی اوقات |
اغلب اوقات |
همیشه |
بی پاسخ |
میانگین از 5 |
||||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
||
|
اخبار و تفسیرهی خبری |
58 |
5/15 |
62 |
6/16 |
104 |
8/27 |
93 |
9/24 |
53 |
2/14 |
4 |
1/1 |
05/3 |
|
موسیقی و سرود |
68 |
2/18 |
65 |
4/17 |
96 |
7/25 |
79 |
1/21 |
62 |
6/16 |
4 |
1/1 |
00/3 |
|
گزارشهای علمی و مستندها |
45 |
0/12 |
63 |
8/16 |
125 |
4/23 |
99 |
5/26 |
37 |
9/9 |
5 |
3/1 |
05/3 |
|
گزارشهای اقتصادی |
107 |
6/28 |
91 |
3/24 |
93 |
9/24 |
57 |
2/15 |
22 |
9/5 |
4 |
1/1 |
45/2 |
|
برنامههای مذهبی |
115 |
7/03 |
98 |
2/26 |
90 |
1/24 |
51 |
6/13 |
14 |
7/3 |
6 |
6/1 |
32/2 |
|
فیلمهای تاریخی ایران |
67 |
9/17 |
85 |
7/22 |
90 |
1/24 |
83 |
2/22 |
42 |
2/11 |
7 |
9/1 |
86/2 |
|
برنامههای تفریخی و سرگرمی |
42 |
2/11 |
57 |
2/15 |
90 |
1/24 |
11 |
7/29 |
68 |
2/18 |
6 |
6/1 |
29/3 |
|
برنامههای تاریخ ایران |
75 |
1/20 |
83 |
2/22 |
116 |
0/31 |
65 |
4/17 |
29 |
8/7 |
6 |
6/1 |
70/2 |
|
گزارشهای سیاسی |
104 |
8/27 |
93 |
9/24 |
82 |
9/21 |
56 |
9/15 |
24 |
1/9 |
5 |
3/1 |
52/2 |
|
برنامههای اجتماعی و فرهنگی |
57 |
2/15 |
71 |
0/19 |
124 |
2/33 |
87 |
3/23 |
26 |
0/7 |
9 |
4/2 |
87/2 |
|
برنامههای ورزشی |
72 |
3/19 |
58 |
5/15 |
77 |
6/20 |
78 |
9/20 |
84 |
5/22 |
5 |
3/1 |
12/3 |
|
فیلم و سریالهای مذهبی |
90 |
1/24 |
79 |
1/21 |
96 |
7/25 |
68 |
2/18 |
33 |
8/8 |
8 |
1/2 |
66/2 |
ب- یافتههای استنباطی
فرضیه شماره یک: بین میزان استفاده از تلویزیون و هویت دینی دانشجویان رابطه وجود دارد.
جدول 5 رابطه بین متغیر میزان استفاده از تلویزیون با ابعاد چهارگانه متغیر هویت دینی و دینداری کل را نشان میدهد. میزان مصرف تلویزیون با همه ابعاد هویت دینی و همچنین، دینداری کل دارای رابطه مثبت و معنادار است. این بدان معناست که هر چقدر میزان استفاده از تلویزیون بالاتر باشد، هویت دینی پاسخگویان نیز بالاتر است. از میان ابعاد متغیر هویت دینی، بعد دینداری اعتقادی دارای بیشترین شدت رابطه و ضریب همبستگی (213/0) با متغیر میزان استفاده از تلویزیون است.
جدول 5- ضرایب همبستگی متغیر میزان استفاده از تلویزیون با ابعاد متغیر هویت دینی و دینداری کل
|
متغیر |
میزان استفاده از تلویزیون |
||
|
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
تعداد |
|
|
بعد اعتقادی |
213/0 |
000/0 |
370 |
|
بعد تجربی یا عاطفی |
114/0 |
029/0 |
365 |
|
بعد پیامدی |
183/0 |
000/0 |
367 |
|
بعد مناسکی |
149/0 |
004/0 |
367 |
|
متغیر دینداری کل |
219/0 |
000/0 |
371 |
فرضیه شماره دو: بین نوع استفاده از تلویزیون و هویت دینی دانشجویان رابطه وجود دارد.
برای آزمون رابطه بین متغیر نوع استفاده از تلویزیون و هویت دینی دانشجویان، ابتدا باید مطمئن شد که همه انواع برنامههای تلویزیونی در یک گروه قرار میگیرند و به یکسان تأثیر میگذارند، یا اینکه میتوان بین گروههای مختلف برنامههای تلویزیونی تمایز قائل شد. برای تشخیص گروههای متفاوت برنامههای تلویزیونی میتوان از آزمون تحلیل عاملی استفاده کرد. در جدول 6 نتایج آزمون تحلیل عاملی انواع برنامههای تلویزیونی نشان داده شده است. ضریب آزمون بارتلت 872/0 و ضریب معناداری آن 000/0 بوده است. همانطور که دادههای جدول نشان میدهد، برنامههای مذهبی و فیلم و سریالهای مذهبی در یک عامل و سایر انواع برنامهها نیز در عاملی دیگر بار گرفتهاند. بنابراین، باید انواع برنامههای موجود را در دو متغیر مجزا ترکیب کرد و آزمون گرفت. به عامل دوم نام برنامههای صرفا مذهبی و به عامل اول نام سایر برنامهها میدهیم.
جدول 6- تحلیل عاملی انواع برنامههای تلویزیونی
|
ردیف |
مقولات |
عامل 1 |
عامل 2 |
|
1 |
اخبار و تفسیرهای خبری |
639/0 |
|
|
2 |
موسیقی و سرود |
614/0 |
|
|
3 |
گزارشهای علمی و مستندها |
700/0 |
|
|
4 |
گزارشهای اقتصادی |
634/0 |
|
|
5 |
برنامههای مذهبی |
|
877/0 |
|
6 |
فیلمهای تاریخی ایرانی |
557/0 |
|
|
7 |
برنامههای تفریحی و سرگرمی |
576/0 |
|
|
8 |
برنامههای تاریخ ایران |
744/0 |
|
|
9 |
گزارشهای سیاسی |
670/0 |
|
|
10 |
برنامههای اجتماعی و فرهنگی |
619/0 |
|
|
11 |
برنامههای ورزشی |
605/0 |
|
|
12 |
فیلم و سریالهای مذهبی |
|
876/0 |
رابطه متغیرهای برنامههای صرفاً مذهبی و سایر برنامهها با ابعاد متغیر هویت دینی و دینداری کل در جدول 7 آمده است. همانطور که دادههای جدول نشان میدهد، تمامی ابعاد هویت دینی با تمام برنامهها دارای رابطهای مثبت و معنادار است.
جدول 7- ضرایب همبستگی متغیرهای برنامههای صرفا مذهبی و سایر برنامهها با ابعاد متغیر هویت دینی و دینداری کل
|
متغیر |
برنامههای صرفا مذهبی |
سایر برنامهها |
||||
|
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
تعداد |
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
تعداد |
|
|
بعد اعتقادی |
439/0 |
000/0 |
367 |
321/0 |
000/0 |
369 |
|
بعد تجربی یا عاطفی |
335/0 |
000/0 |
363 |
235/0 |
000/0 |
365 |
|
بعد پیامدی |
513/0 |
000/0 |
365 |
254/0 |
000/0 |
367 |
|
بعد مناسکی |
508/0 |
000/0 |
365 |
267/0 |
000/0 |
367 |
|
متغیر دینداری کل |
527/0 |
000/0 |
368 |
315/0 |
000/0 |
370 |
این بدان معناست که هر چقدر تماشای انواع برنامههای تلویزیون داخلی بالاتر باشد، میزان هویت دینی نیز در پاسخگویان بالاتر میرود. همانگونه که انتظار میرفت، شدت و ضریب همبستگی بین برنامههای صرفاً مذهبی با متغیر هویت دینی در همه ابعاد و همچنین، متغیر دینداری کل، نسبت به شدت و ضریب همبستگی آن با سایر برنامهها بیشتر است. از میان ابعاد متغیر هویت دینی، بعد پیامدی دارای بیشترین شدت رابطه و ضریب همبستگی (513/0) با برنامههای صرفاً مذهبی است؛ یعنی اگر تماشای برنامههای صرفاً مذهبی بالا رود، بیشترین تأثیر روی بعد پیامدی متغیر هویت دینی است. بعد اعتقادی نیز دارای بیشترین شدت رابطه و ضریب همبستگی (321/0) با سایر برنامههاست. نتایج یافتهها بیانگر این مهم است که توجه به بعد کمّی و کیفی برنامههای مذهبی در تلویزیون داخلی عاملی مهم در تقویت هویت دینی مخاطبان، به‌ویژه نسل جوان دانشجوست. از سوی دیگر، این مهم تأثیر شایانی بر بعد پیامدی هویت دینی خواهد گذاشت. یافتهها حاکی از آن است که بهرهمندی بیشتر از برنامههای مختلف تلویزیون میتواند در ساخت هویت دینی دانشجویان مؤثر باشد. تقویت برنامههای دینی و افزایش جذب مخاطبان جوان در انتخاب مصرف فرهنگی تلویزیون داخلی، عاملی تأثیرگذار بر تقویت هویت دینی ایشان در درجه اول و تحکیم بنیان هویت دینی جامعه خواهد بود.
بحث و نتیجهگیری
جهان امروز دچار تحول اساسی در تمامی زمینهها شده است و این تحول به‌ویژه در زندگی افراد به وقوع پیوسته است. در این وضعیت، دین در بین جوامع در حال گذار از سنتی به مدرن به طریقی برجستهتر و مهمتر دچار تغییر شده است. افزایش ارتباطات جهانی و جهانی شدن، موجب تغییرات عمدهای در ابعاد مختلف جوامع شده است. رواج ارزشهای گوناگون، قرار گرفتن در معرض اندیشهها و گرایشهای مختلف، از جمله عوامل تهدیدکننده تعلق خاطر به هویت دینی به خصوص در میان جوانان است. با توجه به تغییرات سریع و پیامدی ناشی از فرایند گذار انتظار میرود که هویت دینی، به‌ویژه در میان جوانان دانشجویان با توجه به دوره سنی و موقعیت اجتماعی تقریباً متفاوت از سایر اقشار جامعه کم‌رنگتر شده باشد، لیکن یافتههای این مقاله مؤید آن است که بهطور کلی هویت دینی در میان دانشجویان مورد مطالعه در حد بالایی قرار دارد، اما در میان ابعاد هویت دینی، بعد اعتقادی بیشترین میانگین (61/4 از 5) و بعد مناسکی کمترین میانگین (63/3 از 5) را نشان داد. این نتایج همسو با یافتههای تحقیق قادی درباره تفاوت ابعاد هویت دینی دانشجویان است. نتایج حاضر در کنار یافتههای قادی (1384) و همچنین، یافتههای پژوهش صدیق سروستانی و قادری (1388) که بر وجود هویت پیوندی در میان دانشجویان اذعان داشتند، توجه سیاستگذاری کلان به پیامدهای دوران گذار و تغییراتی که در هویت دینی محتمل است رخ دهد، ضرورت میبخشد.
همچنین، یافتههای پژوهش حاضر درباره میزان مصرف تلویزیون در میان دانشجویان مورد مطالعه، حاکی از آن است که وضعیت مصرف تلویزیون در میان دانشجویان نمونه در حد متوسط به پایین (میانگین 37/2 از 5) است. در این میان، درصد قابل توجهی از دانشجویان (5/7 درصد) هرگز از تلویزیون استفاده نمیکنند. همانطوری که در نظریه کاشت بیان گردید، دانشجویان جزو بیندگان کم مصرف تلویزیون هستند، که روزانه دو ساعت یا کمتر، به صورت برنامهریزی شده و انتخابی تلویزیون تماشا میکنند. دانشجویان به مثابه بینندگان کممصرف، از سایر رسانهها نیز به موازات تلویزیون استفاده میکنند. دانشجویان در به کارگیری کالای فرهنگی تلویزیون «فعال» عمل میکنند که محتوای برنامههای دریافتی را «فعالانه» تفسیر میکند. محتمل است دلایلی چون به کارگیری سایر مصارف رسانهای (چون اینترنت، کتاب، مجلات، ماهواره و غیره)، عدم دسترسی به تلویزیون و یا عدم گرایش به برنامههای تلویزیون داخلی سبب کاهش مصرف تلویزیون در میان دانشجویان شده باشد. این خلأ در زمانی که تلویزیون از دیدگاه جامعهشناسانی، چون گیدنز (1385) بر الگوهای زندگی روزمره افراد تأثیر جدی برجای مینهد، بیشتر قابل مداقه است. در این میان، یافته مهمی که در پژوهش حاضر دیده شد، آن است که با افزایش مصرف تلویزیون داخلی در میان دانشجویان میزان هویت دینی بالاتری دیده شد. این امر در کنار تأثیری که میان میزان استفاده از تلویزیون بر هویت دینی دانشجویان نشان داده شد، قابل توجه سیاستگذاران برنامهریز میتواند باشد. به واسطه رشد فزاینده استفاده از مصارف رسانهای دیگر چون اینترنت و ماهواره به عنوان کالای فرهنگی جهانی، توجه به واقعیت مصرف کم تلویزیون در میان دانشجویان قابل تأمل جدی است.
از نتایج تأملبرانگیز دیگر در مطالعه حاضر، محتوای برنامههای مصرفی از سوی دانشجویان و نوع تأثیرگذاری است که بر هویت دینی دانشجویان برجای نهاده است. بالاترین میانگین مصرف مربوط به برنامههای تفریحی و سرگرمی (29/3 از 5) و پایینترین میانگین مربوط به برنامههای مذهبی (32/2 از 5) بوده است. در واقع، میان محتوای برنامههایی که دانشجویان برای استفاده از تلویزیون (به مثابه کالایی فرهنگی) به کار میگیرند، تفاوتهای وجود دارد. اگر چه مطابق با یافتههای پژوهش حاضر هر چقدر تماشای انواع برنامههای تلویزیون داخلی بالاتر میرفت، میزان هویت دینی دانشجویان افزایش نشان داد، لیکن شدت و ضریب همبستگی بین برنامههای صرفاً مذهبی با متغیر هویت دینی در همه ابعاد، نسبت به شدت و ضریب همبستگی آن با سایر برنامهها بیشتر بود، اما از میان ابعاد متغیر هویت دینی، بعد پیامدی دارای بیشترین شدت رابطه و ضریب همبستگی (513/0) با برنامههای صرفاً مذهبی بوده است. افزایش تماشای برنامههای صرفاً مذهبی، بیشترین تأثیر را بر بعد پیامدی متغیر هویت دینی نشان داد. همچنین، بعد اعتقادی نیز دارای بیشترین شدت رابطه و ضریب همبستگی (321/0) با سایر برنامهها بوده است.
نتایج یافتهها بیانگر این مهم است که توجه به بعد کمّی و کیفی برنامههای مذهبی در تلویزیون داخلی، عاملی مهم در تقویت هویت دینی دانشجویان است. از سوی دیگر، این مهم تأثیر شایانی بر بعد پیامدی هویت دینی خواهد گذاشت. یافتهها حاکی از آن است که بهرهمندی بیشتر از برنامههای مختلف تلویزیون میتواند بر هویت دینی سنتی دانشجویان مؤثر باشد. تقویت برنامههای دینی و افزایش جذب مخاطبان جوان در انتخاب مصرف فرهنگی تلویزیون داخلی عاملی تأثیرگذار بر تقویت هویت دینی ایشان در درجه اول و تحکیم بنیان هویت دینی جامعه خواهد بود. بر همین اساس، مداقه جدی مسؤولان امر به پر کردن فراغت افراد، بالاخص جوانان دانشجو از طریق تلویزیون امری خطیر تلقی میشود. توجه به بالا بردن کیفیت برنامههای تلویزیون متناسب با نیاز روز جامعه و به‌ویژه قشر جوان دانشجو، طریق مهمی برای مصون نگه داشتن هویت دینی آنهاست. همانطور که نتایج تحقیق حاضر نشان داده، به طور کلی استفاده از برنامههای تلویزیون داخلی تأثیر مثبتی بر روی هویت دینی دانشجویان داشته است. لذا جذب جوانان در مصرف تلویزیون داخلی، مهمترین گام و در پی آن تقویت برنامههای مذهبی عاملی مهم در تقویت بعد پیامدی هویت دینی دانشجویان است.
راهکارها و پیشنهادها
به موازات نتایج تحقیق حاضر، برخی راهکارها و پیشنهادها را در جهت کاهش پارهای چالشها و تقویت پیامدهای مثبت منتج از استفاده از تلویزیون در میان دانشجویان و ربط آن با هویت دینی ایشان مطرح مینماییم.
*در درجه اول واقعنگری و پذیرش واقعیات موجود درباره سطح و میزان هویت دینی سنتی و بازتابی در میان دانشجویان توسط سیاستگذاران و برنامهریزان کلان کشور؛
* توجه به تحقیق و تفحص در تولید اطلاعات و دانش درباره امور عقیدتی- دینی و معارف اسلامی برای جامعه دانشگاهی؛
* توجه مسؤولان رسانههای داخلی به کیفیت برنامهها و آثار دینی در شبکههای جهانی.
* ایجاد بستر مناسب در خصوص ابزارهای لازم آشنایی و تحکیم بنیانهای هویتسازی دینی در میان جوانان و بالاخص دانشجویان؛ حضور مستمر و فعالتر جامعه ایرانی در فضای رسانهای و همچنین، با توجه به تأثیرات منتج از برنامههایی که فضای دوسویه و تعاملی را پدید میآورند و در روند کاهش هویت دینی سنتی افراد مؤثرند، لازم است در زمینه ایجاد شبکههای اجتماعی با رویکرد دینی، سریالها و سایر تولیدات رسانهای که فرصت بازاندیشی در دین را ممکن سازد، در محوریت برنامههای سیاستگذاران اجرایی ارتباطات رسانهای داخل کشور قرار گیرد.
[1] heavy viewers
[2] light viewers
[3]Elihu Katz
[4] Jay Blumler
[5]MichaelGurevitch
[6] Rosengren k. e
[7] این واژه از ترکیب " پیامد" و " اثر " ساخته شده است که انگلیسی آن ترکیبی از “Consequence” و “ Effect” است.
[8] heavy viewers
[9] light viewers
[10] Social Survey
[11] Face Validity
[12] Content Validity
)