نویسنده
گروه علوم تربیتی دانشگاه اصفهان
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Introduction
The fast growth of cyber networks has exposed students to various kinds of information and applications. It has also created numerous changes in different aspects of their lives, including their identity and culture. In today's Iranian society, cyber networks have created a new situation for users and defined new boundaries with respect to the formation of youths' subcultures, values and identity. Anonymity, communication speed and fluidity of cyber networks have conveyed broad messages with regard to the communication patterns of youths (Zokaee, 2010: 2-3). Students are regarded as the biggest group of cyberspace users and audience. They become familiar with the cyberspace at university since they have access to the internet there. The cyberspace affects cognitive, emotional, cultural and practical orientation of students, influencing all aspects of their lives. This fact has led to putting the focus on the cultural identity of students exposed to the cyberspace. Given the pivotal role of cyber networks in changing the identity of youths, especially their cultural identity, the current study seeks to examine the relationship between exposure to the cyberspace and cultural identity of students at Isfahan University. The study will also examines the relationship between reasons and goals behind using cyber networks and the cultural identity of students.
Material & Methods
The research method is descriptive .The study population is consisted of all students of Isfahan University, of whom 200 individuals were selected using random sampling method. The questionnaire used for gathering information was made by the researcher herself and its validity and reliability was confirmed. The data was analyzed by SPSS software in descriptive and inferential fashions.
Discussion of Results & Conclusion
The results of descriptive analysis show that research subjects visit the cyberspace 1-2 hours per week on average. Social, communicative, personal, and cultural goals are the main reasons for using cyber networks by the students. The inferential analysis of the study indicates that there is a significant relationship between using cyber networks and cultural identity of students. This finding could be attributed to the fact that a new type of life has taken shape in the cyberspace with the advent of the Internet, transforming communication methods and new social relationships (Barani, 2012). Another finding of the research indicates that there is a significant relationship between goals behind using cyber networks and cultural identity of students. Important goals for using cyber space are: social, communicational, personal and cultural. The results also reveal that a significant relationship exists between the motive for using cyber networks and cultural identity. Using demographic variables (age, gender, education degree), a significant relationship is observed between the cyberspace and cultural identity. Features of electronic communication in the cyberspace have created different conditions than face-to-face communication. Speed, anonymity, etc. have created equal conditions for cyberspace users disregarding their gender, class, ethnicity, race and location, providing them with different experiences. Interactions that take place in the cyberspace provide users with a new mentality and tendency that could slightly change their behavior and interactions in real life (Noormohammadi, 2004). So, it is suggested that relevant planners and managers identify the needs of youths, manage the cyberspace properly, and produce proper and healthy content in attractive formats fitting the needs of youths in virtual networks. Besides, proper cultural grounds should be provided so as to pave the way for students to use cyber networks for higher goals.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
امروزه در عصری زندگی می‌کنیم که با پیدایش فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی (نظیر شبکه‌های اینترنتی، ماهواره، موبایل) تغییرات عظیمی را در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شاهد هستیم. شبکه‌های اطلاعاتی در فضاهای سایبری به تحول و شدت میزان ارتباط انسان‌ها در اقصی نقاط جهان منجر شده و تحولی کیفی در نحوه ارتباط انسان‌ها با یکدیگر ایجاد کرده است؛ بدین صورت که با حضور در فضای مجازی امکان بهره‌گیری از انبوهی اطلاعات در کمترین زمان ممکن و برقراری ارتباط گفتاری- نوشتاری- دیداری با هزینه نسبتاً کم فراهم آمده است (کاستلز، 1380 : 34)
از لحاظ لغوی در فرهنگهای مختلف، سایبر[1] به معنی مجازی و غیر ملموس است. فضای سایبری یک محیط مجازی در فضای شبکه‌های بینالمللی است که در این محیط تمام اطلاعات درباره روابط افراد، فرهنگها، ملل و به طور کلی، هر آنچه در کره خاکی به صورت فیزیکی وجود دارد، در یک فضای مجازی به شکل دیجیتال ارائه شده و از طریق رایانه، اجزای آن و شبکه اینترنت به هم مرتبط هستند. این فضا عبارت است از محیط الکترونیکی واقعی که ارتباطات انسانی به شیوهای سریع فراتر از مرزهای جغرافیایی و با ابزار خاص خود به صورت مستقیم و زنده روی می‌دهد. چنین فضایی، قلمروی وسیع و بدیع است که برای ساکنان خود امکانات، آزادیها، فرصت‌ها، آسیبها و محدودیتهای نوینی را به همراه دارد و در جنبه‌های مختلف زندگی افراد تأثیرگذار است. یکی از جنبه‌های مهمی که از این فضا تأثیر می‌پذیرد، هویت افراد بویژه هویت فرهنگی افراد است (ساها، 2009 :45). هویت فرهنگی را می‌توان مجموعه یا نظامی از باورها، ارزش‌ها، رسوم و رفتاری دانست که اعضای جامعه به کار می‌بندند تا خود را با جهان خود و نیز با یکدیگر سازگار کنند. در این جریان یکی از مسائلی که به هویت فرهنگی برمی‌گردد، پاسخ به این پرسش است که ما کیستیم و چگونه ما شدیم. هر گروه اجتماعی دارای تاریخ، ضوابط خویشاوندی، شیوه اقتصادی، مقررات، مناسک اعتقادی، زبان، ادبیات و هنر مختص به خود است که این خصوصیات، فرهنگ یک جامعه را از جوامع دیگر متمایز ساخته و معرف شناسنامه فرهنگی آن جامعه است ( لیون، 1378 :21). هویت فرهنگی احساس تعلق و همبستگی به جامعه و فرهنگ آن است؛ به گونهای که در رفتار افراد تأثیر گذارد و این رفتار در مقابل هنجارها و ارزش‌های جامعه احساس تعهد و تکلیف کند و در امور مختلف آن مشارکت جوید. انتظارات جامعه را از خود پاسخ دهد و در مواقع بحرانی سرنوشت جامعه و غلبه بر بحران برای فرد مهم باشد. هویت فرهنگی حاکی از موجودیت معنوی جامعه و پویایی آن است و کوشش برای حفظ هویت فرهنگی، سعی در نگهداری و انتقال میراثی است که هر نسل از آن به عنوان سکوی پرش استفاده می‌کند (جوادی و یگانه، 1387: 186)
در پژوهش حاضر هویت فرهنگی به عنوان پدیدهای جهان شمول برای همه عناصر اجتماعی، اقوام و ملل در نظر گرفته شده و تحت تأثیر فضای سایبری امروز بررسی می‌شود. این متغیر در قالب عواملی چون میزان علاقه و پایبندی به سنن و رسوم ملی، گرایشهای و اعتقادات مذهبی، احساس تعلق خاطر به زبان، میراث فرهنگی و گذراندن اوقات فراغت مطابق با فرهنگ جامعه دستهبندی شده است که اکثر این عوامل را می‌توان در ظرف مصرف (چه مادی و چه معنوی) جای داد و آنها را می‌توان با توجه به فرایند جهانی شدن و گسترش فضاهای مجازی و تأثیر آنها را بررسی کرد. فضای سایبر در مقایسه با تعامل رو در رو فرصتهای بسیاری را برای تعبیر، تفسیر، پندار و پنداشتهای دو طرف تعامل فراهم می‌کند. شرکت در اجتماعات مجازی از فشارهای ناشی از وفق دادن خود با انتظارات گروهی در دنیای واقعی میکاهد و آزادی بیشتری را در جهت تحقق خود ایدهآل و تعامل با دیگران به فرد می‌دهد (گودین، 2004: 107). همچنین، می‌تواند به پایداری یا تغییر ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی کمک کند. لذا فضای سایبری و ابزارهای آن نمود بارز از دستاوردهای جهانی شدن هستند و تأثیر غیر قابل انکاری بر افکار، هویت و هنجارها و فرهنگ نسل جوان دارند که در پژوهش حاضر در قالب هویت فرهنگی به عنوان متغیر وابسته بررسی قرار می‌شوند.
بیان مسأله
ظهور شبکه‌های سایبری دگرگونی بنیادی را در ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. کاستلز معتقد است از آنجا که انتقال و جریان فرهنگ از طریق ارتباطات صورت میگیرد، حوزه فرهنگ که نظامهایی از عقاید و رفتارها را شامل می‌شود با ظهور تکنولوژیهای جدید و رسانه‌های نو ظهور، دچار دگرگونی بنیادین میگردد (کاستلز 1380 : 34). بل معتقد است جهان مجازی و امکان برقراری ارتباطات همزمان و بیشمار، منشأ ظهور فرهنگهای آنی و به دنبال آن هویتهای خلقالساعه شده است که در دوره محدودی شکل گرفته و با ظهور هویتهای جدید به سرعت از بین میروند (صبوری خسروشاهی و آذرگون، 1392 : 35). ویژگی ارتباطات الکترونیکی در فضای سایبری شرایطی متفاوت با روابط رو در رو را برای کاربران فراهم میسازد. سرعت عمل، ناشناس بودن و .. فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزاماتی چون: جنسیت، طبقه، قوم، نژاد و مکان فراهم می‌کند که تجارب متفاوتی را برای کاربران ایجاد کرده است. تعاملاتی که در این فضا رخ می‌دهد، برای افراد ذهنیت و گرایشهای جدیدی را ایجاد کرده که می‌تواند در رفتار و تعاملات آنها در دنیای حقیقی، تغییراتی هر چند جزیی ایجاد کند. ارتباطات سایبری می‌تواند انگیزه بیشتری را برای کاربران در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیر واقعی فراهم سازد (نورمحمدی، 1388: 23). مارک پاستر معتقد است در دوره جدید که اینترنت و شبکه‌های مجازی در جامعه سیطره دارد، داده‌ها و اطلاعات و اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را میسازند؛ چرا که این رسانه‌ها تغییراتی را در برداشتهای فرد به وجود آورده، هویت را در وضعیت تازهای قرار می‌دهد که بسیار با گذشته متفاوت و حتی گاهی مغایر است. هویت در اجتماعات سایبری در مسیر فراملیتی شدن حرکت می‌کند. جامعه اطلاعاتی جدید مبین هویت بیثبات، تغییرپذیر و منعطف انسان است. در این فضا دیگر نزدیک بودن افراد از لحاظ مکانی نشاندهنده صمیمیت آنها نیست و افراد در کشورهای مختلف میتوانند با هم ارتباط داشته و احساس نزدیک بودن و هویت یکسان داشته باشند. در چنین فضاهایی معمولاً افراد حداقل در یک چیز اشتراک دارند و آن علائق و منافعی است که آنها را دور هم جمع می‌کند. این منافع که همان دسترسی به اطلاعات است، هویت آنها را میسازد. هویتی که مدام در حال تغییر و ناپایدار است. هویت افراد در فضاهای سایبری "هویتی دیجیتال" است و سرزمین، زبان بومی و ملی، کشور، فرهنگ ملی و نژاد هویت افراد را در این اجتماعات تعیین نمیکند، بلکه منافع مقطعی، محدود و در حوزه موضوعات مختلف افراد را دور هم جمع کرده، هویت آنها را میسازد. لذا در چنین اجتماعات مجازی هویت فرهنگی و ملی افراد به شدت تهدید شده و همچنین، موجبات از هم پاشیدگی شبکه‌های سنتی روابط شده و هویتهای جدا از جهان واقعی برای افراد ایجاد می‌کند (نوابخش و همکاران، 1384 : 146).
در جامعه امروز ایران شبکه‌های سایبری وضعیت جدیدی را برای کاربران فراهم کرده و مرزهای تازهای را در شکلگیری خرده فرهنگها، ارزش‌ها و هویت جوانان پدید آوردهاند. گمنامی، سرعت ارتباطات و سیال بودن شبکهها، پیامدهای گستردهای را برای الگوهای ارتباطی جوانان داشته است. ارتباطات در فضای سایبری ضمن آنکه روابط غیر وابسته به زمان و مکان را تقویت کرده، به محملی برای جستجو و ارضای کنجکاویهای جوانان نیز تبدیل شده است (ذکایی، 1383 :2-3). دانشجویان در زمره بزرگترین طیف مخاطبان و فعالان در فضای سایبری به شمار میآیند. آنها در فضای دانشگاه به علت وجود امکانات برای استفاده از اینترنت با فضای سایبری آشنا شده، این فضا جهتگیریهای شناختی، عاطفی، فرهنگی و عملی آنها را تحتالشعاع خود قرار می‌دهد که نتیجه و پیامد آن تأثیر روی تمام جوانب زندگی از جمله هویت افراد است. چنین فضایی موجب شده است تا در اوضاع کنونی پرداختن به موضوع هویت فرهنگی دانشجویان کاربر فضاهای سایبری به موضوعی در خور توجه مبدل شود. در ارتباط با نقش شبکه‌های سایبری در حوزههای گوناگون، از جمله فرهنگ تحقیقات بسیار اندکی انجام شده است. با مرور تحقیقات انجام شده با استفاده از ابزارهای جستجوی دیجیتال و منابع چاپی، مشخص شد که در حیطه نقش شبکه‌های سایبری بر هویت فرهنگی تحقیقات منسجم و کاربردی تا کنون انجام نشده است و از این جهت، پژوهش حاضر کاری نو و تازه است، ولی در برخی از پژوهشها به بررسی تأثیر و نقش رسانه‌های نوظهور در فضاهای مجازی بر جنبه‌های مختلف زندگی پرداخته شده است . تأثیر تجربه فضای سایبرنتیک بر هویت اجتماعی در سه سطح خانواده، گروهی همسالان و جامعه توسط بهزاد دوران (1382) بررسی شده است. نتایج این پژوهش رابطه معناداری میان فضای سایبرنتیک و هر یک از سه سطح هویت اجتماعی (هویت خانوادگی، همسالان و هویت ملی) پاسخگویان را مشخص ساخت و نشان داد که استفاده از فضای سایبری بر هویت اجتماعی پاسخدهندگان تأثیری نداشته است .آذین و پیرمحمدی (1388) نقش رسانه‌های نوین با تأکید بر ماهواره و اینترنت بر هویت فرهنگی دانشجویان را بررسی کردهاند. نتایج این پژوهش نشان داد که رابطه معناداری بین هویت فرهنگی و استفاده از رسانه‌های نوین با متغیرهای جنس، وضعیت اجتماعی، اقتصادی، انگیزه استفاده از رسانه و میزان پایبندی به موازین اسلامی وجود دارد. نوابخش، هاشم‌زاده و ثم‌پور (1380) در پژوهشی به بررسی آثار اینترنت و موبایل در تغییر هویت جوانان 29-15 ساله استان مازندران انجام دادند. نتایج رابطه معناداری را بین گرایش جوانان به استفاده از اینترنت و موبایل در تغییر هویت فردی- گروهی و تغییر ارزش‌های خانوادگی- دینی و اجتماعی جوانان نشان داد. عباسی قادی (1386) به بررسی رابطه استفاده از اینترنت و هویت دینی کاربران پرداخته است. نتایج رابطه معناداری بین مدت استفاده کاربران از اینترنت، میزان استفاده، انگیزه و هدف کاربران، میزان مشارکت و فعال بودن کاربران در استفاده از اینترنت، واقعی تلقی کردن محتوای سایت‌های اینترنتی و ویژگی‌های فردی، اجتماعی کاربران با هویت دینی نشان داد، ولی بین نوع استفاده کاربران از اینترنت و هویت دینی آنها رابطه معناداری مشاهده نشد.
رفعت‌جاه و شکوری (1387) تأثیر اینترنت بر برخی از ابعاد هویت، از جمله هویت دینی، قومی، خانوادگی و شخصی را در دو گروه از دختران در شهر سنندج بررسی کردند. نتایج نشان داد هویت دینی، قومی، خانوادگی و شخصی افرادی که از اینترنت استفاده می‌کردند، نسبت به کسانی که از اینترنت استفاده نمی‌کردند، از قوت کمتری برخوردار است و استفاده از اینترنت بر ابعاد مختلف هویت افرادی که از اینترنت استفاده کرده بودند، تأثیر داشته است. لانگ و همکاران ( 2007) در بررسی خود با عنوان «تأثیر اینترنت بر رشد خود هویتی جوانان» به تأثیرات اینترنت در شکلگیری هویت فردی نوجوانان چینی پرداختهاند. نتایج نشان داده است که کاربرد اینترنت نه تنها بر چهار بعد از رشد هویت تأثیر گذاشته، بلکه شیوههای جدیدی از درک صورتبندی شده هویت نیز در میان آنان مشاهده شده است. جلیلی فیروزآبادی (1385) به بررسی بازنمایی هویت دینی در فضای مجازی پرداخته است. نتایج نشان داده است که ضعف یا قوت عملکرد نهادهای دینی در فضای واقعی، در میزان گرایش جوانان به استفاده از فضای مجازی تأثیرگذار است. از آنجا که در فضای مجازی ساخت ارتباطات دینی بیشتر اقناعی و الگوی ارتباطی گزینشی است، حذف حضور فیزیکی سبب می‌شود ارتباط دینی از ارتباطی عمودی به ارتباطی افقی تبدیل شود و بدین ترتیب، ساخت ارتباطات سنتی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. گدازگر و موسویپور (1383) نیز تأثیرات اینترنت بر نسبی نگری هنجاری و جهان نگری دانشجویان دانشگاه تبریز را بررسی کردند. نتایج نشان داد که بین کاربران اینترنتی و غیراینترنتی اختلاف معناداری در مورد نسبینگری هنجاری تفاوت وجود دارد و کاربران اینترنتی نسبی نگرتر بودند. در پژوهش احمدپور و قادرزاده (1389) تعامل در فضای سایبر و تأثیر آن بر هویت دینی جوانان بررسی شده است. نتایج نشان داد که هویت دینی کاربران در تعامل با فضای سایبر تضعیف می‌شود و با افزایش میزان مصرف و دسترسی به اینترنت از بر جستگی هویت دینی دانشجویان کاسته می‌شود. ابراهیمآبادی (1388) به بررسی الگوی استفاده از اینترنت و محیط یادگیری، بافت فرهنگی و اجتماعی پرداخته است. نتایج پژوهش وی نشان داد که استفاده بیش از اندازه و غیرمعمول از اینترنت با یادگیری و پیشرفت تحصیلی رابطه معکوس دارد. همچنین، کاهش زمان استفاده فراغتی و افزایش استفاده علمی از شبکه‌های اینترنتی، بیش از آنکه به علاقه یا بیعلاقگی افراد مرتبط باشد، با جو و زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی زندگی، نحوه و میزان حضور یادگیرندگان در شبکه و محتوا و کیفیت یادگیری فضای مجازی ارتباط دارد.
لذا با توجه به نتایج تحیقات انجام شده و نقش محوری شبکه‌های سایبری در ایجاد تغییرات هویتی، بویژه هویت فرهنگی در جوانان، مسأله اصلی در پژوهش حاضر آن است که به بررسی رابطه بین استفاده از فضای سایبری بر هویت فرهنگی دانشجویان دانشگاه اصفهان بپردازد. همچنین، رابطه بین انگیزه‌ها و اهداف استفاده از شبکه‌های سایبری بر هویت فرهنگی دانشجویان نیز برررسی می‌شود.
فرضیات تحقیق
پژوهش حاضر در تلاش برای پاسخگویی به فرضیات زیر است:
بین میزان استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان رابطه وجود دارد.
بین انگیزه استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان رابطه وجود دارد.
بین اهداف استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان رابطه وجود دارد.
بین متغیرهای (سن، جنس، مقطع تحصیلی) استفادهکنندگان شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان رابطه وجود دارد.
چارچوب نظری پژوهش
نظریات متعددی در رابطه با آثار و نقش رسانه‌ها و پیامدهای فردی و اجتماعی آنها بیان شده است. در یک جمعبندی می‌توان این نظریات را بر مبنای تأثیری که فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی، خصوصاً شبکه‌های سایبری بر افراد جامعه میگذارند، به دو دسته نظریات تقسیم کرد. رویکردهای تکنولوژیک که نقش فناوری‌ها را در روابط و تبعات اجتماعی آن تعیینکننده می‌دانند و آنها را شکلدهنده روابط اجتماعی و صورت‌های تحول آن می‌دانند و نظریه‌های تعاملی و ارتباطی که انسان را به عنوان عامل فعالی در فرایند ارتباطی ارزیابی کرده، جایگاه خاصی برای آن قائل می‌شوند (آذین، 1387: 156). در زمره این نظریات می‌توان به نظریه دهکده جهانی اشاره کرد که بیانکننده این نکته است که در پرتو فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی، انسان‌ها به یکدیگر نزدیک شده، در قالب یک اجتماع جهانی موجودیت یافته و مسأله فاصلهها و مساحتها از بین میرود و باعث از دست رفتن هویت فرهنگی جوامع می‌شود. در توصیف این نظریه مک‌لوهان معتقد است در پرتو مسایل ارتباطی الکترونیکی جهت کار و زندگی اجتماعی دگرگون می‌شوند، جوامع و ملت‌ها به هم نزدیک می‌گردند و در نهایت دهکده‌ای به پهنای کره زمین پدید می‌آید. او در تحولات آینده زندگی بشری برای وسایل الکترونیک در زمینه‌های مختلف صنعتی، آموزشی و فرهنگی نقش تعیینکنندهای قائل است. او بحران‌های دانشگاهی موجود جهان را ناشی از عدم انطباق نظام آموزشی با شرایط ارتباط الکترونیکی می‌داند و در این زمینه توصیه می‌کند که برای تأمین نیازمندی‌های جوامع کنونی، لازم است در روش‌ها و برنامه‌های آموزشی تجدید نظر گردد (دادگران، 1377 : 96-97).
همچنین، نظریه استفاده – التذاد آثار فردی رسانه‌ها را مد نظر قرار می‌دهد و بر میزان استفاده از آنها برای رفع نیازهایشان تأثیر میگذارد (روبین و پارکر، 2002). نظریه استفاده- التذاذ به بررسی چگونگی جذب مخاطب از طریق انواع رسانه و محتوایی که نیاز افراد را برآورده میسازد، میپردازد. این رویکرد مخاطبان را به جای افرادی منفعل و تحت تأثیر رسانه، افرادی فعال می‌داند که از مفهوم و محتوای رسانه استفاده می‌کنند و مخاطب تا حد زیادی مسؤول انتخاب رسانه برای رفع نیاز است، احتیاجاتش را می‌شناسد و می‌داند آنها را چگونه برآورده کند. رسانه‌ها تنها راه رفع نیازهای فردی محسوب می‌شوند و افراد ممکن است نیازهای خود را از طریق رسانه‌ها یا روش دیگری رفع کنند (آذین، 1387: 159). این نظریه در خصوص انواع مختلف رسانه‌ها و محتواهای رسانهای به کار گرفته شده و در سالهای اخیر برای استفاده از اینترنت (گرانت، 2005؛ روبین، 2002؛ راگرییو، 2000)، تلفن همراه (گرانت و دوناهی، 2007)، وبلاگها و شبکه‌های اجتماعی مجازی نیز استفاده شده است (هامیلتون، 2003؛ کیا، 2005).
رابین (2000) معتقد است که ظهور رسانه های جدید، به خصوص اینترنت و فضاهای مجازی به علت ماهیت تعاملی، نظریه استفاده-التذاد را به روز کرده و جان تازهای به آن بخشیده است راگرییو (2000) بیان می‌کند در بستر اینترنت مفاهیمی مانند فعالیت و تعامل، ماهیت مخاطبان برخط و ناهمزمانی نیازمند بازشناسی است. به طور خاص شبکه‌های اجتماعی مجازی با ویژگی‌های خود شکل تازهای از رسانه را بنا نهادهاند که قابل بررسی با استفاده از نظریه استفاده- التذاد است. این رویکرد بر این فرضیهها که افراد فعالانه در جست و جو و انتخاب رسانهاند، استفاده از رسانه‌ها هدف بوده و گستره متنوعی از نیازها را برطرف میسازد، استوار است. بر این اساس، تعامل مردم با رسانه‌ها اغلب می‌تواند از راه کاربرد و استفادههایی که از رسانه‌ها میبرند یا خشنودی و لذتی که به دست میآورند، توضیح داده شود. بر اساس این نظریه، شبکه‌های اجتماعی سایبری نیازهای متنوع جوانان را مرتفع ساخته و کاربران بر اساس نیاز خود به عضویت یکی از شبکه در آمده، فعالانه از آن بهره میگیرند. از این رو، رویکرد استفاده- التذاذ می‌تواند تبیینکننده کنشهای کاربران در بستر تعاملات شبکهای باشد و با رفع محدودیتهای زمانی و مکانی، افراد را در اقصی نقاط جهان به یکدیگر نزدیک کرده و با کمرنگ ساختن وابستگیهای قومی، نژادی بین آنها، مفهوم دهکده جهانی را متحقق ساخته است. لذا با توجه به ماهیت این دو نظریه که به بررسی آثار رسانه‌ها بر جنبه‌های مختلف جامعه، از جمله ابعاد هویت خصوصا هویت فرهنگی میپردازند، در پژوهش حاضر از نظریه استفاده - التذاد و دهکده جهانی به عنوان چارچوب نظری استفاده شد.
روش‌شناسی پژوهش
روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- پیمایشی است. جامعه آماری کلیه دانشجویان دانشگاه اصفهان مشغول به تحصیل در سال 91-90 بودند که از بین آن‌ا با استفاده از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای تصادفی تعداد 200 نفر به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند؛ بدین ترتیب که ابتدا کل دانشجویان دانشگاه اصفهان در سه دانشکده مهندسی، علوم انسانی و پایه تقسیم شده و از بین هر کدام از دانشکدهها به صورت تصادفی افرادی برای پاسخگویی به سؤالهای پرسشنامه انتخاب شدند. در مجموع 200 نفر از بین سه دانشکده به عنوان نمونه آماری انتخاب شدند.
ابزار پژوهش استفاده از پرسشنامه محقق ساخته مشتمل بر سه بخش بود که بخش اول اطلاعات دموگرافیک، بخش دوم مربوط به انگیزه، اهداف و میزان استفاده از شبکه‌های سایبری و بخش سوم سؤالهایی در خصوص هویت فرهنگی بوده است که در بین دانشجویان سه دانشکده ذکر شده، به صورت تصادفی توزیع شد و توضیحاتی در مورد نحوه پاسخگویی به سؤالهای پرسشنامه به صورت شفاهی به پاسخدهندگان قبل از پاسخگویی داده شد.
سؤالهای بخش دوم پرسشنامه که مربوط به استفاده از فضای سابیری در بین دانشجویان بود، با توجه به دو نظریه دهکده جهانی و استفاده – التذاد به عنوان چارچوب نظری پژوهش و با پیروی از مطالعات تجربی میتوس و اسچرام (2003)، مراهان و اسچامچر (2003)، منتظرقائم (1378)، ذکایی و خطیبی (1385)، دوران (1380)، با مجموعهای از شاخصها و مؤلفههای مرتبط به هم در سه بعد اهداف، میزان و انگیزه استفاده از شبکه‌های سایبری عملیاتی و اندازهگیری شد. در مؤلفه میزان استفاده، شاخصهایی چون طول مدت استفاده از شبکه‌های مجازی در شبانه روز، سهولت دسترسی به اینترنت، سرعت اینترنت، میزان مهارت در استفاده از اینترنت، (4 سؤال) در مؤلفه اهداف استفاده از شبکه‌های سایبری، شاخصهایی چون اهداف آموزشی- پژوهشی، ارتباطی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، فردی، روحی- روانی و ابزارهای مورد استفاده در جهت تحقق اهداف فوق (15 سؤال) و در بعد انگیزه میزان نگرش افراد برای استفاده از شبکه‌های سایبری (5 سؤال) و با طیف 5 درجهای لیکرت (ازخیلی موافق تا خیلی مخالف) استفاده شد. قسمت سوم پرسشنامه، شاخصهایی چون میزان علاقه و پایبندی به سنن و رسوم ملی، گرایشها و اعتقادات مذهبی، احساس تعلق خاطر به زبان، میراث فرهنگی و گذراندن اوقات فراغت مطابق با فرهنگ جامعه که مربوط به ابعاد و مؤلفههای هویت فرهنگی است با 15 سؤال طراحی شد. به منظور بررسی روایی پرسشنامه از روایی صوری محتوایی استفاده شد و پرسشنامه اولیه در اختیار 10 نفر از اساتید متخصص در حیطه موضوع مورد پژوهش قرار گرفت و نظرات اصلاحی آنها اعمال شد.
به منظور بررسی پایایی، پرسشنامه بر روی نمونه 30 نفری غیر از افراد گروه نمونه اجرا شد و با استفاده از نرم‌افزار spss آلفای کرونباخ کلی آن 89% محاسبه شد.
داده‌های جمع‌آوری شده به وسیله نرم‌افزار spss 18 در دو سطح توصیفی و استنباطی تجزیه و تحلیل شد.
تجزیه و تحلیل داده‌ها
جدول 1- حجم نمونه به تفکیک سن، جنس، رشته تحصیلی
|
جنس |
فراوانی |
درصد |
|
دختر |
100 |
50% |
|
پسر |
100 |
50% |
|
سن |
فراوانی |
درصد |
|
23-18 |
120 |
60/. |
|
29-24 |
60 |
30/0 |
|
30 به بالا |
20 |
10/. |
|
رشته تحصیلی |
فراوانی |
درصد |
|
علوم انسانی |
70 |
35/. |
|
فنی مهندسی |
65 |
5/32 |
|
پایه |
65 |
5/32 |
جدول 1 اطلاعات دموگرافیک گروه نمونه (سن، جنس و رشته تحصیلی) را نشان می‌دهد.
جدول 2- میزان استفاده از شبکه‌های سایبری توسط دانشجویان در هفته
|
میزان استفاده |
فراوانی |
درصد |
|
کمتر از 1 ساعت |
62 |
31/. |
|
بین 1 تا 2 ساعت |
67 |
5/33 |
|
بین 2 تا 4 ساعت |
37 |
5/18 |
|
بیشتر از 4 ساعت |
34 |
17/. |
اطلاعات جدول 2 نشان می‌دهد که بیشترین استفاده دانشجویان از شبکه‌های سایبری بین 1 تا 2 ساعت در هفته بوده است.
جدول 3- اهداف استفاده از شبکه‌های سایبری توسط دانشجویان
|
اهداف |
اجتماعی |
فرهنگی |
علمی-پژوهشی |
سیاسی |
مذهبی |
ارتباطی |
فردی |
روحی- روانی |
|
فراوانی |
46 |
30 |
10 |
10 |
15 |
44 |
35 |
12 |
|
درصد |
23/. |
15/. |
5/. |
5/. |
5/7 |
22/. |
5/17 |
5/. |
اطلاعات جدول 3 نشان می‌دهد که بیشترین اهداف استفاده دانشجویان از شبکه‌های سایبری به ترتیب اهداف اجتماعی، ارتباطی، فردی و فرهنگی بوده است.
جدول 4- آزمون معناداری استفاده از شبکه‌های سایبری بر هویت فرهنگی دانشجویان
|
متغیر |
متغیر |
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
تعداد |
|
استفاده از شبکه‌های سایبری |
هویت فرهنگی |
125/0 |
08/0 |
200 |
نتایج جدول 4 نشان می‌دهد که با توجه به سطح معنادار 08/0 بین استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی رابطه وجود دارد و استفاده از شبکه‌های سایبری با هویت فرهنگی دانشجویان رابطه معناداری دارد.
جدول 5- آزمون معناداری انگیزه استفاده از شبکه‌های سایبری بر هویت فرهنگی دانشجویان
|
متغیر |
متغیر |
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
تعداد |
|
انگیزه استفاده از شبکه‌های سایبری |
هویت فرهنگی |
128/0 |
000/0 |
200 |
جدول 5 نشان می‌دهد که با توجه به سطح معناداری 000/0 بین انگیزه استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان رابطه معناداری وجود دارد.
جدول 6- آزمون معناداری اهداف استفاده از شبکه‌های سایبری بر هویت فرهنگی دانشجویان
|
متغیر |
متغیر |
ضریب همبستگی |
سطح معناداری |
تعداد |
|
اهداف استفاده از شبکه‌های سایبری |
هویت فرهنگی |
458/0 |
02/0 |
200 |
جدول 6 نشان می‌دهد که با توجه به سطح معناداری 02/0 تبیین اهداف استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان رابطه معناداری وجود دارد. اهداف مورد بررسی در پژوهش فوق اجتماعی، فرهنگی، علمی، پژوهشی، سیاسی، مذهبی، ارتباطی فردی و روحی- روانی بوده که اطلاعات آن در بخش اول آمده است.
جدول 7- تحلیل واریانس چند راهه نمرههای استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی براساس متغیرهای جنس، سن و مقطع تحصیلی
|
منبع |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
F |
سطح معناداری |
|
جنس |
248/0 |
1 |
248/0 |
451/0 |
002/0 |
|
مقطع تحصیلی |
173/12 |
2 |
058/4 |
383/7 |
001/0 |
|
سن |
523/10 |
2 |
105/2 |
829/3 |
002/0 |
نتایج مشاهده شده در جدول 7 نشان می‌دهد که نمرههای میزان استفاده دانشجویان از شبکه‌های سایبری بر حسب متغیرهای جنس، سن و مقطع تحصیلی معنی‌دار بوده است. آزمون‌های تعقیبی در جدول 8 و 9 متفاوت بین گروه‌ها را مشخص می‌کند.
جدول 8- آزمون زوجی استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان بر حسب مقطع تحصیلی
|
مقطع تحصیلی |
مقطع |
تفاوت میانگین |
سطح معناداری |
|
کارشناسی |
(389/2) |
34/0- |
006/0 |
|
دکتری |
(729/2 |
||
|
کارشناسی‌ارشد |
(337/2 |
392/0- |
001/0 |
|
دکتری |
(729/2) |
نتایج جدول 8 نشان می‌دهد که بین استفاده از شبکه‌های اجتماعی و هویت فرهنگی دانشجویان کارشناسی و دکتری با دانشجویان دکتری و کارشناسی‌ارشد تفاوت معنی‌داری وجود دارد.
جدول 9- آزمون زوجی استفاده میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و هویت فرهنگی بر حسب سن
|
سن |
سن |
تفاوت میانگین |
سطح معناداری |
|
23-18 |
(49/20) |
465/0- |
004/0 |
|
29-24 |
(513/2) |
||
|
23-8 |
(468/0) |
784/0- |
001/0 |
|
30 به بالا |
(832/2) |
نتایج جدول 9 نشان می‌دهد که بین استفاده از شبکه‌های اجتماعی و هویت فرهنگی دانشجویان با سن 23-18 سال و سنین 30 به بالا تفاوت معنی‌داری وجود دارد و سن دانشجویان در استفاده از شبکه‌های اجتماعی و هویت فرهنگی رابطه وجود دارد.
بحث و نتیجه‌گیری
یکی از زمینه‌های تأثیرپذیر از فضاهای سایبری، تحول در معنا و مفهوم هویت از یکسو و هویت فرهنگی جوانان از سوی دیگر است؛ به گونهای که در زمان حاضر هویت معنا و مفهوم گذشته خود را از دست داده است و دامنه تغییرات هویتی در نسلهای جدید به اندازهای است که در برخی موارد چالشها و بحران‌های هویتی در نسلهای جدید پدید آورده است. در این شرایط که ابعاد هویت تحت تأثیر عوامل یاد شده، دستخوش تغییرات وسیع و سریع می‌شود، پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش استفاده از شبکه‌های سایبری بر هویت فرهنگی دانشجویان انجام گرفت. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل توصیفی نشان داد متوسط استفاده دانشجویان از فضاهای سایبری بین 1 تا 2 ساعت در هفته است. در بررسی هدف استفاده از شبکه‌های سایبری، اهداف اجتماعی، ارتباطی، فردی و فرهنگی از سوی دانشجویان بیشترین درصد را به خود اختصاص داده بود. در تجزیه و تحلیل استنباطی داده‌ها مشخص شد که بین میزان استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان رابطه معناداری وجود دارد که با نتایج تحقیقات آذین و پیرمحمدی (1388) نوابخش هاشم‌زاده و زاده ثم‌پور (1380)، رفعت‌جاه و شکوری (1387)، عباسی قادی (1386) ابراهیمآبادی (1388)، احمدپور و قادرزاده (1389) و لانگ (2007) همسویی داشته، ولی با نتیجه تحقیق دوران (1382) همسویی نداشته است که این نتیجه را می‌توان اینگونه تفسیر کرد که امروزه با آمدن شبکه‌های سایبری، شکل جدیدی از زندگی در فضای مجازی پدید آمده و روابط میان افراد با شکل سنتی آن تفاوت کرده و تأثیر غیرقابل انکاری بر روابط اجتماعی افراد برجای گذاشته است. این شبکهها یکی از پرطرفدارترین رسانه‌ها هستند که مخاطبان بسیاری به خصوص از قشر جوان دارند. ویژگی‌های تعاملی و ایجاد بستر برای ایجاد روابط اجتماعی از دلایل مورد استقبال واقع شدن شبکه‌های سایبری است. افراد در فضای سایبری میتوانند هویتی کاملاً دلخواه داشته باشند و بر پایه همان هویت دلخواه ارتباط مجازی خود را با دیگران گسترش دهند. امروزه تغییرات فرهنگی موجب شده که مردم ترجیح دهند در عین تنهایی، ارتباطات گستردهای هم با جهان پیرامون خود داشته باشند که شبکه‌های اجتماعی این خواسته را فراهم کرده است (امیر بارانی، 1391). یافته دیگر پژوهش نشان داد که بین اهداف استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی دانشجویان نیز رابطه معناداری وجود دارد که این نتیجه با تحقیقات آذین و پیرمحمدی (1388)، عباسی قادی (1386) همسویی داشت، ولی با نتایج تحقیق ابراهیمآبادی(1388) همسویی نداشت. همانطور که ذکر شد، شبکه‌های سایبری با سرویسها و خدمات مختلفی که در اختیار کابران خود قرار میدهند، موجب تأثیرگذاری بیشتر روی زندگی آنها و جامعه و رفتارهای اجتماعی می‌شوند؛ بدین معنی که امروزه با حضور در شبکه‌های سایبری امکان بهره‌گیری از اطلاعات در کمترین زمان ممکن، و با اهداف متعددی چون برقراری ارتباط گفتاری، نوشتاری و دیداری با هزینه‌ای نسبتاً کم فراهم آمده است (آذین، 1388 : 155). نتایج همچنین نشان داد که بین انگیزه استفاده از شبکه‌های سایبری و هویت فرهنگی نیز رابطه معناداری وجود دارد که با نتایج تحقیقات گدازگر و موسویپور (1383)، ابراهیمآبادی (1388) و جلیلی فیروزآبادی (1385) همسویی دارد. در رابطه استفاده از فضای سایبری و هویت فرهنگی با استفاده از متغیرهای دموگرافیک (سن، جنس و مقطع تحصیلی) نیز رابطه معناداری مشاهده شد که با نتایج تحقیق آذین و پیرمحمدی (1388) و عباسی قادی (1386) همسویی دارد.
با آمدن شبکه‌های سایبری، شکل جدیدی از زندگی در فضای مجازی شکل گرفت و روابط میان افراد با شکل سنتی آن تفاوت کرد و تأثیر غیرقابل انکاری بر روابط اجتماعی افراد برجای گذاشت. این شبکهها یکی از پرطرفدارترین رسانه‌ها هستند که مخاطبان بسیاری به خصوص از قشر جوان دارند. ویژگی‌های تعاملی و ایجاد بستر برای ایجاد روابط اجتماعی از دلایل مورد استقبال واقع شدن شبکه‌های سایبری است. افراد در فضای سایبری میتوانند هویتی کاملاً دلخواه داشته باشند و بر پایه همان هویت دلخواه،ارتباط مجازی خود را با دیگران گسترش دهند. امروزه تغییرات فرهنگی موجب شده که مردم ترجیح دهند در عین تنهایی، ارتباطات گستردهای هم با جهان پیرامون خود داشته باشند که شبکه‌های اجتماعی این خواسته را فراهم کرده است (امیر بارانی، 1391) .
ویژگی‌های ارتباطات الکترونیکی در فضای سایبری شرایطی متفاوت با روابط رو در رو را برای کاربران فراهم کرده است. سرعت عمل، ناشناس ماندن و... فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزاماتی، چون: جنسیت، طبقه، قوم، نژاد و مکان فراهم و تجارب متفاوتی را برای کاربران ایجاد کرده است. تعاملاتی که در این فضا اتفاق میافتد، کاربران را با ذهنیت و گرایش جدیدی مواجه کرده و می‌تواند رفتار و تعاملات آنها را در دنیای حقیقی تغییراتی هر چند جزئی بدهد. فضاهای سابیری می‌تواند انگیزه بیشتری را برای کاربران در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیر واقعی فراهم سازد (مرتضی نورمحمدی، 1383). چنین فضایی در عین داشتن تهدیدها و محدودیت‌ها، فرصت‌ها و قابلیت‌های زیادی را به همراه دارد. لذا پیشنهاد می‌شود برنامهریزان و مدیران نیازهای جوانان را به خوبی شناسایی کرده و با مدیریت مناسب این فضا و تولید محتوای مناسب و سالم در قالب‌های جذاب و متناسب با نیاز جوانان در شبکه‌های مجازی برآیند. همچنین، باید با ایجاد بستر فرهنگی مناسب زمینه‌های استفاده صحیح جوانان از شبکه‌های سایبری در جهت اهداف والاتری ایجاد شود.
)