نویسندگان
1 پژوهشی گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران
2 گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Agnew's general strain theory is one of the best known theories of criminology. The popularity of this theory is derived from its scope and breadth which allows researchers to investigate about the effects of a variety of structural and psychological stressors on a range of deleterious outcomes. Although this theory is developed and tested to explain crime, it can also be applied to explain behaviors such as substance abuse and suicide. The main objective of this study is to provide a sociological explanation of suicidality among students of Mazandaran University. Accordingly, the main research question is: "how suicidality can be explained among students on the basis of Agnew's general strain theory. Suicide is described as the endpoint of a continuum that begins with suicide ideation (consideration of suicide), followed by planning and preparing for suicide and finally attempting and completing suicide. It is one of the problems of the present era. According to statistics, the number of younger individuals who attempt suicide is increasing. Based on available statistics and studies worldwide, suicide is the third cause of death in the age group of 15-24 years, and is the second cause of death among college students. According to a study in the United States (2001), in the period of 1999 to 2000, 9.5% of students reported that they had seriously considered attempting suicide and 1.5% of students reported that they had attempted suicide within the last school year. In Iran, according to the statistics of the Ministry of Science, Research and Technology, between the years of 1998 to 2004, 292 suicide attempts were reported among students, of which 25 cases (8/6 percent) were successful. Also, Panaghi and others demonstrated that during the years of 2006 to 2008, 230 suicide attempts have occurred among student. Based on the maximum rate of student suicide in Iran, this is means 3 individuals out of 100000 have committed suicide. So we can say that as a young people of society, university students are vulnerable to suicide. The purpose of this study is to study a range of stressors which can explain suicidality from the viewpoint of Agnewâs general strain theory.
Materials & Methods
Research method in this study is surveys and data collection is done via questionnaire. In this study, dependent variable is suicidality and independent variables include relational strain, status strain, removal of positive stimuli and exposure to negative stimuli. The research population is consisted of all students enrolled at Mazandaran University in the academic year 2011-2012, of whom a sample of 438 individuals were selected using random stratified sampling method. The data is analyzed using SPSS software and utilizing multiple regression analysis. To examine the validity of the questionnaire, face validity and content validity were used. To determine the reliability of the study, Cronbach's alpha coefficient was used.
Discussion of Result & Conclusions
This study examined the impacts of several variables from Agnewâs general strain theory on suicidality. The results suggest that general strain theory is to some extent effective in explaining students' suicidality and can provide a theoretical model for studying suicide. The results of the study show that there is direct and significant relationship between removal of positive stimuli and suicidality, in the sense that by increasing in the likelihood of this variable, the rate of suicidality also increases. So when a person tries to deal with removal of positive stimuli, he or she is more likely to engage in deviant behaviors such as suicide. The results also suggest that students with status strain are more likely to experience suicidality. Likewise, students with relational strain are more likely to experience suicidality. A person who is exposed to more negative relationships with others, will be more likely to committee suicide. Thus, the findings suggest that a positive relationship with family and peers is an important protective factor against suicidality. Multiple regression analysis also shows that independent variables of this study are strong predictors of suicidality, they include removal of positive stimulus (beta coefficient=0/147), status strain (beta coefficient=0/140), relational strain (beta coefficient=0/127).
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
مسائل اجتماعی جامعه، پدیدههایی اجتماعی اعم از شرایط ساختاری و الگوهای کنشی هستند که در مسیر تحولات اجتماعی بر سر راه توسعه؛ یعنی بین وضعیت موجود و وضعیت مطلوب قرار میگیرند و مانع تحقق اهداف و تهدیدکننده ارزشها و کمال مطلوبها میشوند. این مسائل اجتماعی به عنوان پدیدههایی نامطلوب اذهان نخبگان و افکار عمومی مردم را به خود مشغول میدارند، به طوری که نوعی وفاق و آمادگی جمعی برای مهار آنها پدید میآید و مقامات رسمی کشور را به چارهجویی و اقدام در جهت اصلاح و رفع و یا پیشگیری از آنها وا میدارد (عبداللهی، 1383: 11). یکی از رفتارهای پرخطر در جامعۀ کنونی که در زمره مسائل و آسیبهای اجتماعی رایج قرار میگیرد، خودکشی است، که تغییر ساختاری و جوانترشدن افراد جوانی که اقدام به این رفتار میکنند نیز بر اهمیت این مسأله افزوده است (علیوردینیا و همکاران، 1390: 2). این پدیده به عنوان نقطه پایانی طیفی توصیف شده که با ایده پردازی خودکشی[1] (فکر کردن به خودکشی) شروع و با برنامهریزی و آمادهسازی برای خودکشی[2] و در نهایت با تهدید، اقدام و تکمیل خودکشی[3] همراه میشود (باریوس[4] و همکاران،2000: 229). تحقیقات نشان دادهاند که سابقه گذشته از اقدام به خودکشی، بهترین شاخص برای اقدام به خودکشی و خودکشی کامل در آینده است (اسپوزیتو[5] و همکاران، 2003).
خودکشی یک مسأله بهداشتی مهم در میان جوانان در سرتاسر جهان است (هیرسچ[6]و همکاران، 2007: 177)؛ به طوریکه براساس آمارها و پژوهشهای موجود در خارج از کشور، سومین علت عمده مرگ در گروه سنی 24-15 سال (هویرت[7]و همکاران، 1999؛ اندرسون[8] و اسمیت، 2003) و دومین علت عمده مرگ در میان دانشجویان است (شوارتز[9]، 2006، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری، 2007، ونگ[10]، 2011 :3 ؛ محمدینیا و همکاران، 1391 :84). طبق مطالعهای که در سال (2001) در کشور ایالات متحده صورت گرفت، مشخص شد که 5/9 درصد از دانشجویان کالج در سالهای 1999 تا 2000 به صورت جدی به خودکشی فکر میکنند و 5/1 درصد از آنها نیز به خودکشی اقدام کردهاند (کیسچ[11] و همکاران، 2005). علاوه بر این یافتههای مطالعهای دیگر در ایالات متحده گویای آن بود که در فاصله سالهای 1990 تا 2004، 1404 مورد خودکشی در طول این 14 سال گزارش شده است که میزان آن معادل 5/6 نفر به ازای هر 100 هزار دانشجو بوده است (شوارتز، 2006).
در ایران نیز شواهد موجود بیانگر آن است که میزان خودکشی، بخصوص در میان جوانان در سالهای اخیر در حال افزایش است. مطابق با آمار دفتر مرکزی مشاوره وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در ایران در فاصله سال 1377 تا 1383، 292 مورد خودکشی در بین دانشجویان گزارش شده، که از این میان 25 مورد (6/8 درصد) خودکشی کامل بوده است (رضایی آدریانی و همکاران، 1386 : 32). همچنین، پناغی و همکاران (1387) با بررسی آمار پزشکی قانونی نشان دادند در سالهای 85-1383 تعداد 230 خودکشی در دانشجویان زیر پوشش وزارت علوم رخ داده است، که بر پایه آن بیشینه نرخ خودکشی دانشجویی در ایران 3 در 100000 نفر است. بنابراین، میتوان گفت که دانشجویان به عنوان قشر جوان جامعه، از جمله گروههای سنی آسیبپذیر در برابر خودکشی هستند. دوران دانشجویی، دوره انتقالی مهمی است که طی آن فرد فشارهای تحصیلی، انتخابهای شغلی، تصمیمگیری در مورد اهداف زندگی و تنهایی و دوری از خانواده و شبکه حمایت اجتماعی را پشت سر میگذارد (پناغی و همکاران، 1389: 88). خودکشی و ایدهپردازی خودکشی در میان جوانان با پیشبینیکنندههایی، مثل طرد و احاطه اجباری خانواده (فریدنتهال[12]و استیفمن، 2004؛ پلکونن[13] و ماراتونن، 2003؛ بچتولد[14]، 1994) عملکرد تحصیلی ضعیف (گروسمن[15]، میلیگان و دیو، 1991) و مسائل مربوط به سلامت روانی، از جمله افسردگی (لماستر[16] و همکاران، 2004؛ سازمان بهداشت جهانی، 2002، به نقل از والز و همکاران، 2007) پرخاشگری، نومیدی، کمالگرایی و عزت نفس پایین (وات و شارپ، 2002: 235) گره خورده است.
به علت نقش مهمی که دانشجویان در اداره آینده کشور به عهده دارند، توجه به سلامت روان آنها و آشنایی با مسائل و مشکلاتی که در واقع شالوده بحرانهای رفتاری، به ویژه رفتار اجتماعی آنان است، ضروری است و هر گونه عدم آشنایی با این مسائل، ممکن است سبب تشدید واکنشهای زمینهساز در بروز رفتارهای غیرعادی خطرناکی شود که میتواند دامنگیر جامعه هم گردد. در این شرایط جامعه نه تنها بخشی از نیروهای مولد خود را از دست میدهد، بلکه به علت بیماریها، معلولیتها و آسیبهای جسمی و روانی- اجتماعی ناشی از این معضل، باید هزینههای نگهداری و ارائه مراقبتهای خاص را برای سالهای طولانی بپذیرد. از سوی دیگر، خودکشی به سلامت روان اعضای خانواده قربانیان آسیب میزند، تأثیرات منفی بر زندگی اجتماعی آنها به جای میگذارد و احتمال وقوع آن را در محیط خانواده و اجتماع افزایش میدهد (علیوردینیا و همکاران، 1390 :2). لذا، شناخت همه جانبه این پدیده در میان جوانان و دانشجویان در جهت اتخاذ رویکردهای پیشگیرانه، ضروری به نظر میرسد.
نظریه فشار عمومی اگنیو[17]، که امروزه یکی از معروفترین نظریههای جرمشناختی است و معروفیت آن ناشی از قلمرو و گستره آن است، به محققان اجازه میدهد تا در مورد آثار طیفی از محرکهای تنشزای ساختاری و روانشناختی بر روی گسترهای از پیامدهای آسیبزا تحقیق کنند (همان: 220). درواقع، گرچه این نظریه، برای تبیین جرم توسعه یافته و مورد آزمون قرار گرفته، همچنین میتواند برای رفتارهای مشابه مثل سوءمصرف مواد، رفتارهای انحرافی و خودکشی نیز استفاده شود (استاک[18] و واسرمان، 2007 :104). نظریه فشار عمومی اگنیو، به ویژه برای تبیین خودکشی در میان جوانان مناسب است، چون آنها فاقد قدرت هستند و اغلب مجبورند تا در موقعیتهایی که آن را آزارنده میدانند، باقی بمانند (والز و همکاران، 2007 :221). لذا، تحقیق حاضر به دنبال تبیین جامعهشناختی تمایل به خودکشی در میان دانشجویان دختر و پسر دانشگاه مازندران است. به عبارت دیگر، هدف از تحقیق حاضر این است که طیفی از محرکهای تنشزا از دیدگاه نظریه فشار عمومی اگنیو در ارتباط با رفتارهای خودکشانه[19] بررسی کند. از آنجا که بررسیهای انجام شده نشان میدهند، در داخل کشور پژوهشی در زمینه بررسی خودکشی دانشجویان از دیدگاه نظریه فشار اگنیو انجام نشده است. لذا انجام این تحقیق نه تنها موجب ارزشیابی یا تأیید اعتبار تجربی این نظریه میشود، بلکه میتواند به نحو بهتری ما را در شناخت علل و عوامل مؤثر بر بروز رفتارهای خودکشانه و ارائه راهکارهای مؤثر بر مبنای نظریه فشار عمومی اگنیو یاری رساند. علاوه بر این، مطالعه تمایل به خودکشی به برنامهریزان کمک میکند تا برنامههای لازم برای کنترل و کاهش رفتارهای خودکشانه در میان دانشجویان را بر اساس دلالتهای سیاسی[20]مبتنی بر نظریههای فشار، به خصوص نظریه فشار عمومی اگنیو طراحی و اجرا کنند.
پیشینه تحقیق
با توجه به بررسیهای انجام شده در داخل کشور، اگرچه در مورد خودکشی و مسائل مربوط به آن پژوهشهای متعددی صورت گرفته است، ولی به نظر میرسد که هیچ تحقیقی نظریه فشار عمومی اگنیو را به عنوان یک مدل تبیینی برای خودکشی مورد آزمون قرار نداده است. از این رو، در این تحقیق در بخش تحقیقات داخلی صرفاً به تحقیقاتی پرداخته شد که صرف نظر از چهارچوب نظریشان به بررسی خودکشی در میان دانشجویان پرداختهاند. بر خلاف تحقیقات داخلی، با بررسی تحقیقات انجام شده در خارج از کشور، مشخص شد که شمار اندکی از این تحقیقات، این نظریه را به عنوان یک مدل تبیینی برای خودکشی آزمون کردهاند. از این رو، در بخش تحقیقات خارجی صرفاً به تحقیقاتی که از دیدگاه نظریه فشار عمومی اگنیو به بررسی خودکشی پرداختهاند، اشاره شده است.
اگنیو (1998) پژوهشی را با عنوان"پذیرش خودکشی[21]: یک مدل روانشناختی اجتماعی"انجام داده است که هدف از انجام آن، توسعه و آزمون مدلی بود که در پی تبیین تغییرات فردی در پذیرش خودکشی بر حسب ویژگیها و مشخصههای فردی در محیط اجتماعی بود. مدل مورد نظر بر اساس سه تئوری عمده در جرم و انحراف؛ یعنی تئوریهای فشار، یادگیری اجتماعی و کنترل اجتماعی طراحی شده بود. در این تحقیق، از دادههای مربوط به پیمایش عمومی اجتماعی[22] سال 1990 و 1991 که توسط مرکز تحقیقات نظرسنجی ملی در دانشگاه شیکاگو صورت گرفته است، استفاده شد. نتایج حاکی از آن بود که فشار، استرس و پیوند اجتماعی ضعیف با دیگران نسبتاً تأثیر کمی بر پذیرش خودکشی دارند.
وات و شارپ (2001) پژوهشی را با عنوان "تفاوتهای جنسیتی در فشارهای مرتبط با رفتارهای خودکشیگرا در میان نوجوانان" انجام دادهاند، که برای این کار از دادههای بهداشتی نوجوانان در ایالت کارولینای شمالی آمریکا استفاده شده است. مطالعه مذکور، با استفاده از نمونهگیری خوشهای، اطلاعاتی را در مورد اقدام به خودکشی برای تقریباً 19 هزار نوجوان فراهم نمود. اقدام به خودکشی به عنوان متغیر وابسته و فشارهای منزلتی و رابطهای به عنوان متغیرهای مستقل در این تحقیق هستند. یافتههای توصیفی این پژوهش نشان دادند که بین 19000 نوجوانی که با آنها مصاحبه شد، 2 تا 6 درصدشان اظهار کردند که در یک سال گذشته به خودکشی اقدام نمودهاند که این میزان، برای زنان به طور در خور توجهی بیشتر از مردان بوده است. نتایج همچنین نشاندهنده آن بود که مردان و زنان به هر دو نوع فشار (رابطهای و منزلتی) واکنش نشان میدهند، اما زنان تمایل بیشتری نسبت به فشارهای رابطهای و مردان نیز تمایل بیشتری به فشارهای منزلتی مرتبط با اقدام به خودکشی دارند. به طور کلی، از مهمترین یافتههای این تحقیق این بوده که داشتن دوستان نزدیک، به صورت مثبت با اقدام به خودکشی برای زنان رابطه دارد.
والز و همکاران (2007) پژوهشی را با عنوان "فشار، هیجان و خودکشی در میان جوانان آمریکایی" انجام دادهاند که در آن مطلوبیت نظریه فشار عمومی اگنیو، برای تبیین رفتارهای خودکشانه در میان جوانان آمریکایی مورد آزمون تجربی قرار گرفته است. دادههای این پژوهش از 721 جوان از آمریکای مرکزی و کانادا گردآوری شد. در این مطالعه آثار فشار و محرکهای تنشزا بر روی خودکشی از طریق آزمون آثارواسطهای احساسات منفی بر روی روابط بین محرکهای تنشزا و تمایل به خودکشی، مورد سنجش قرار گرفت. یافتههای این پژوهش نشاندهنده آن بود که فشارها و محرکهای تنشزای متعددی با تمایل به خودکشی در ارتباطند که عبارتند از: سختگیری والدین، بیسرپرستی، گرایشهای منفی مدرسه و مورد تبعیض قرار گرفتن. یافتهها همچنین نشان دادند که علایم افسردگی و خشم به عنوان آثار واسطهای، پیشبینیکنندههای مهمی برای خودکشی محسوب میشوند.
سیگفوس دوتیر[23] و همکاران (2008) در مقالهای با عنوان "مدل اثرات بهرهکشی جنسی بر روی رفتار خودکشانه و بزهکاری: نقش احساسات به عنوان عوامل واسطهای" با استفاده از آزمون برخی از اصول نظریه فشار عمومی اگنیو به بررسی این پرداختند که آیا حالات افسردگی و خشم به عنوان آثار واسطهای بهرهکشی جنسی، بر روی رفتارهای خودکشانه و بزهکاری تأثیر دارند یا نه؟ دادههای این پژوهش از پیمایش ملی نوجوانان ایسلندی در سال 2004 جمعآوری شده بود. در این پژوهش مدلسازی معادله ساختاری نشان داد که برخلاف بزهکاری به ظاهر مستقیم، که احساس خشم در آن دارای نفوذ بیشتری است، در رفتارهای خودکشانه، افسردگی از نفوذ بیشتری نسبت به احساس خشم برخوردار است.
کافمن[24] (2009) مقالهای را با عنوان "پاسخهای جنسیتی به فشارهای جدی: استدلالی برای نظریه فشار عمومی" انجام داده است. در این پژوهش، از دادههایی که قبلا توسط سازمان ملی سلامت نوجوانان در کارولینا گردآوری و شامل 12018 نفر از دانشآموزان دختر و پسر اهل کارولیناست، استفاده شد. کافمن با استفاده از دادههای مربوط به سلامت نوجوانان، تجربه احساسی و رفتاری ناشی از فشارهای جدی را بر اساس تفاوتهای جنسیتی آزمون کرد. یافتههای توصیفی این پژوهش بیانگر آن بودند که هم تجربه فشار و هم احساسات منفی ناشی از آن، هر دو ماهیتاً جنسیتی هستند. زنان در مقایسه با مردان بیشتر احتمال داشت که دوستان و اعضای خانوادهای داشته باشند که در یک سال گذشته خودکشی کرده باشند، درحالیکه مردان با احتمال بیشتری نسبت به زنان قربانی خشونت شده بودند. یافتهها همچنین نشان داد در حالیکه هیچ تفاوت آماری معناداری بین مردان و زنان با توجه خشم وجود ندارد، زنان سطوح بالاتری از افسردگی را نسبت به مردان گزارش کردند.
تحقیقی دیگر توسط ژانگ و همکاران (2011) با عنوان "تنشهای روانشناختی و خودکشی جوانان در چین" انجام شده است. در این مطالعه، ترکیبی از نقش عوامل روانی و اجتماعی در پیشبینی خودکشی که به فرهنگ چینی مرتبط است، در ارتباط با خودکشی شناسایی شد و نظریه فشار از خودکشی، با دادههای چینی مورد آزمون قرار گرفت. جامعه آماری این پژوهش شامل مردان و زنان جوان در گروههای سنی 34-15 سال از 16 منطقه روستایی در چین در سال 2008 هستند، که از این تعداد 392 مورد خودکشی و 416 گروه کنترل به عنوان نمونه انتخاب شدند. برای جمعآوری اطلاعات از نمونه مورد نظر با دو فرد مطلع برای هر خودکشی و هر گروه کنترل مصاحبه شده است. یافتههای این پژوهش نشان میدهند که ازدواج و مذهب یا تعصب مذهبی در میان زنان جوان روستایی، عامل تمایز گروه خودکشی از گروه کنترل نیستند و فشارهای روانشناختی در شکلهایی از قبیل: محرومیت نسبی، آرزوهای تحققنیافته و فقدان مهارتهای مقابله با خودکشی ارتباط معناداری داشتند.
با بررسی تحقیقات انجام شده در داخل کشور، میتوان گفت که تعداد کمی از این تحقیقات در زمینه بررسی خودکشی در میان دانشجویان بوده است، که از این میزان، تنها تعداد ناچیزی گرایش به خودکشی را در این گروه جمعیتی بررسی کردند. همچنین، تعداد اندکی از تحقیقات انجام شده در زمینه خودکشی در میان دانشجویان از منظر جامعهشناختی این پدیده را بررسی کردند. علاوه بر این، با بررسی تحقیقات انجام شده در داخل کشور، میتوان گفت که به نظر میرسد هیچ تحقیقی نظریه فشار عمومی اگنیو را به عنوان یک مدل تبیینی برای خودکشی آزمون نکرده است. متأسفانه، به واسطه مدیکالیزه شدن مسائل اجتماعی عمده تحقیقات داخلی انجام شده در این زمینه، از منظر روانشناختی و پزشکی به این مسأله پرداختند که اغلب آنها به بررسی ویژگیهای شخصیتی و روانی و همچنین، وضعیت سلامت جسمانی فرد خودکش میپردازند و خلأ جدی در این حوزه پژوهشی وجود دارد. مدیکالیزه شدن، فرآیندی است که در آن مشکلات غیرپزشکی به نوعی تعریف میشود و به گونهای برخورد میشود که گویی مسألهای پزشکی است. در این فرآیند، با هویت پزشکی بخشیدن به حوزههایی که قبلا غیرپزشکی تعریف میشد، مثل آسیبهای اجتماعی، قلمرو علم پزشکی به حوزههای غیرپزشکی نیز گسترش مییابد (علیوردی نیا، 1389: 69). درواقع، گفتمان پزشکی، بر شخصیت فرد از طریق ابزار بیرونی (پزشکان، روانپزشکان، تجویز دارو و...) تمرکز دارد (همان:70). همچنین، فقدان چهارچوب نظری و ضعفهای روششناختی از مصادیق بارز بسیاری از پژوهشهای انجام شده در داخل کشور در زمینه خودکشی است. از سوی دیگر، بسیاری از این پژوهشها در سطح توصیفی بوده و از حد همبستگیهای ساده آماری فراتر نرفته است. لذا سهم پژوهشهای جامعهشناختی که مبتنی بر بینش تئوریک بوده و در پی تبیین سهم عوامل اجتماعی مؤثر بر آن باشد، اندک است (علیوردینیا و همکاران، 1390 :3). از مهمترین یافتههای تحقیقات داخلی که میتوان به آن اشاره کرد، این است که عواملی مثل میزان افسردگی، وابستگی به الکل، پیشرفت تحصیلی، نظارت خانواده، طلاق والدین، حمایت اجتماعی و میزان بزهکاری، از جمله عوامل مهمی هستند که با خودکشی دانشجویان در ارتباط هستند.
برخلاف تحقیقات داخلی، در خارج از کشور درباره تئوری فشار عمومی اگنیو و خودکشی مطالعات و پژوهشهایی انجام شده است. از مهمترین یافتههای تحقیقات انجام شده در خارج از کشور که میتوان به آن اشاره کرد، این است که عوامل فشارزا مثل: والدین مقتدر، بیسرپرستی، تجارب منفی مدرسه، قربانی تبهکاری شدن و فشار اقتصادی، از جمله عوامل مهم در ارتباط با خودکشی بوده و در اکثر موارد حالات عاطفی منفی مثل خشم و افسردگی به عنوان عوامل واسطهای در تبیین خودکشی اثرگذار بودهاند. همچنین، اغلب مطالعات انجام شده در این زمینه به ابعاد خاصی از نظریه فشار عمومی اگنو پرداختهاند و جمعیت تحقیق از دانشجویان دانشگاهها یا کالج ها نبوده اند. لذا جای یک تحقیق جامعهشناختی که تمامی منابع فشار اگنیو را برای تبیین خودکشی و آن هم در میان دانشجویان بررسی کند، در این تحقیقات خالی است.
چهارچوب نظری
نظریههای فشار از جمله نظریههای ساختاری هستند که به دلیل داشتن محدودیتهایی در معرض انتقاد شدید قرار گرفتهاند. به دنبال این انتقادات، رابرت اگنیو از جمله کسانی بود که به حمایت از این نظریه برآمد و برای پاسخ به این انتقادات نظریه مذکور را مورد بررسی مجدد قرار داد و دوباره تدوین کرد (علیوردینیا، 1389: 97). مخربترین عاملی که موجب سقوط نظریه فشار کلاسیک گردید، پشتیبانی تجربی ضعیف آن در سطح فردی بوده است. در نظریه فشار کلاسیک، محققان معمولاً فشار را به عنوان شکاف بین آرزوها و انتظارات شغلی و آموزشی بررسی کردند که حمایت از نظریه فشار در این شکل ضعیف بوده است. با این حال، گرچه برخی از تحقیقات از طریق سنجش فشار به عنوان شکاف بین اهداف اقتصادی و آرزوهای تحصیلی از تئوری فشار حمایت کردند، قدرت تبیینی متغیرهای فشار در ارزیابی با متغیرهایی از سایر تئوریها (مثل تئوری کنترل و یادگیری اجتماعی) ضعیف بوده است (مازرول[25]، 1998 :67). در تلاش برای احیای مجدد تئوری فشار در سطح فردی، اگنیو در سال (1992) نظریه فشار عمومی را در ادامه نظریههای قبلی فشار توسعه داد (وق[26]، 2011 :17). مطابق با نظریه فشار عمومی، فشار به عنوان روابط منفی با دیگران تعریف میشود: روابطی که در آن دیگران آنگونه که فرد میخواهد با او رفتار شود، رفتار نمیکنند (ساویج[27]،2011 : 38؛ اگنیو،1992 :48؛ وارهام[28]، 2005 : 22). برخلاف نظریههای فشار پیشین که بر فشار اقتصادی متمرکز بودند، اگنیو بر پیچیده بودن فشار در جامعه مدرن تأکید داشت (سیگل و سینا[29]، 169:1997). از این رو، وی در نظریه فشار عمومی خود به سه منبع اصلی فشار اشاره میکند که این منابع عبارتند از:
فشار ایجاد شده به خاطر شکست در دستیابی به اهداف ارزشمند مثبت[30]
بر اساس اولین جزء از نظریه فشار عمومی اگنیو، افرادی که در رسیدن به اهداف ارزشمند مثبت خود شکست میخورند، فشار را تجربه خواهند کرد (برگرن[31]،2010 :17). این نوع از فشار خود به سه مقوله فرعی تقسیمبندی میشود که عبارتند از: الف) گسست میان آرزوها و توقعات؛ ب) گسست میان توقعات و دستاوردهای واقعی[32]؛ ج) گسست میان پیامدهای مورد انتظار[33] و پیامدهای واقعی[34] (بلونیز[35] و همکاران، 2010 :150).
حذف محرکهای ارزشمند مثبت[36]
دومین منبع فشار، حذف محرکهای ارزشمند مثبت را در بر میگیرد. این نوع از فشار شامل ترس از دست دادن یا از دست دادن واقعی محرکهای ارزشمند مثبت است. اگنیو استدلال میکند که افراد ممکن است سعی کنند تا از دست دادن این محرکها جلوگیری کنند و در نتیجه ممکن است خودشان را در اعمال خلاف درگیر کنند (پک، 2011 :13)؛ برای مثال، از دست دادن دوست پسر یا دوست دختر، مرگ یا بیماری وخیم یک دوست، انتقال به یک مدرسه جدید، طلاق یا جدایی والدین، اخراج شدن از مدرسه و وجود شرایط ناسازگار متنوع در کار میتواند موجد فشار باشد (گالوپ[37]، 2006 :11). به طور کلی، هنگامی که فرد سعی در مقابله با حذف محرک مثبت دارد، یا به دنبال انتقام از کسانی است که آن انگیزه مثبت را از او گرفتند و یا زمانی که سعی در جایگزین کردن آن با استفاده از مواد غیرمجاز دارد، نتیجه آن ممکن است بزهکاری باشد (وارهام، 2005 :26).
حضور محرکهای منفی[38]
سومین منبع فشار، از طریق مواجهه با محرکهای منفی یا مضر ایجاد میشود. محرکهای مضر یا منفی، موقعیتهای قدرتمندی هستند که افراد، خصوصاً جوانان، به آسانی نمیتوانند از آن اجتناب کنند (وارهام، 2005: 26). مثالهایی از چنین محرکهایی، شامل: کودک آزاری، قربانی تبهکاری شدن، تنبیه بدنی، زدوخورد بین همسالان، شکست تحصیلی و حوادث تنشزای زندگی، از تهدیدهای زبانی تا آلودگی هوا است (علیوردینیا، 1389 :99). دادههای زیادی بیانگر این هستند که ارائه محرکهای مضر ممکن است، به تجاوز و سایر پیامدهای منفی در شرایط معین منجر شود؛ حتی زمانی که فرار قانونی از چنین محرکهایی امکانپذیر باشد. زمانی که جوان تلاش میکند تا: 1. از محرکهای منفی اجتناب یا فرار کند؛ 2. محرکهای منفی را کاهش دهد و یا پایان بخشد؛ 3. دنبال جایگزینی برای منبع انگیزه منفی یا اهداف مرتبط با آن باشد؛ 4. از طریق استعمال غیرقانونی مواد مخدر پیامد آثار محرکات منفی را خنثی کند. محرک مضر ممکن است به بزهکاری منجر شود (اگنیو، 1992: 58).
فشار منزلتی[39] و رابطهای[40] و خودکشی
زمانی که فرد برای دستیابی به یک منزلت خاص استرس را تجربه میکند و آن منزلت برای فرد در جامعه مهم است، فشار منزلتی اتفاق میافتد. شاخصهای بالقوه فشار منزلتی برای نوجوانان موفقیتهای تحصیلی پایینتر و مشغولیت در مدرسه را شامل میشود. وات و شارپ در سال (2001) دریافتند که فشار منزلتی برای نوجوان یک عامل پیشبینیکننده برای ایدهپردازی خودکشی است. همچنین، موفقیت تحصیلی از طریق نمره معدل توسط لوینسون و همکاران در سال (1996) برای بررسی فشار منزلتی نوجوانان ارزیابی شد. آنها نیز دریافتند که رابطه معنیداری بین منزلت (معدل کم) و ایدهپردازی خودکشی در میان نوجوانان وجود دارد. هنگامی که فرد در تلاش برای داشتن یک رابطه مثبت با خانواده و همالانش، استرس را تجربه میکند، فشار رابطهای اتفاق میافتد. فشار رابطهای (رابطه با همالان و رابطه با پرستار) توسط محققان پیشبینیکننده مهمی برای ایدهپردازی خودکشی بودهاند. وات و شارپ در سال 2001 دریافتند که فشارهای رابطهای زمانی که دو متغیر جنسیت و قومیت کنترل شدند، با ایدهپردازی خودکشی در میان نوجوانان در ارتباط بوده است. رابطه با خانواده و همالان (برای مثال، فروپاشی روابط یا نزاع با والدین) به طور ویژه منابع مهمی از فشار بودند که موجب رفتار و ایدهپردازی خودکشی میشدند. به طور کلی، دو نوع فشار منزلتی و رابطهای، برای تبیین اینکه چرا برخی از نوجوانان محتملترند تا نسبت به سایر نوجوانان ایدهپردازی خودکشی داشته باشند، میتوانند به عنوان دو عامل مهم بررسی شوند.
کاربرد نظریه فشار عمومی برای بررسی خودکشی
یکی از محدودیتهای کار دورکیم در نظریه کلاسیک او درباره خودکشی این بود که او به جای مطالعه تعاملات فردی در متن جامعه بر مطالعه گروههایی از افراد در جامعه پرداخته بود (دیرکز، 2007 : 10). این نظریه، بر روی روابط منفی با دیگران که ممکن است از دستیابی فرد به اهداف ارزشمند مثبت جلوگیری کند و همینطور ممکن است که او را به سمت محرکهای منفی هدایت کند، تأکید میکند. جوانانی که تحت فشار قرار میگیرند، از طریق حالات عاطفی منفی مثل خشم و احساسات مرتبط با آن، به سمت رفتارهای بزهکارانه تمایل پیدا میکنند و این احساسات اغلب پیامد روابط منفی با دیگران هستند. نظریه فشار عمومی در جایی که رفتار منفی ممکن است: 1- وسیلهای برای فرار از موقعیتهای آزارنده باشد و یا 2- هنگامی که فرار ممکن نیست، در نتیجه از طریق احساسات بیرونی (مثل خشم) وارد عمل میشود، به حل مسأله یا کنار آمدن با ماهیت رفتارهای بزهکارنه یا رفتارهای مخاطرهآمیز تأکید دارد. در این مورد، رفتارهای خودکشیگرا به عنوان رفتاری نابهنجار یا بزهکارانه در نظر گرفته میشود که میتواند به صورت واضح رهایی برگشتناپذیر از فشار و نیز احساسات منفی مرتبط با آن و همچنین، یک واکنش احساس محور را در ناتوانی برای رهایی نشان دهد (والز و همکاران، 2007 :222).
فرضیههای تحقیق
طرز کار و مطالعه
روش تحقیق پژوهش حاضر پیمایشی[41] و از طرح تحقیق مقطعی[42] است، که در آن برای گردآوری دادهها از تکنیک پرسشنامه استفاده شده است. جمعیت تحقیق پژوهش حاضر، شامل کلیهی دانشجویان دختر و پسر (9940) دانشگاه مازندران است که در سال تحصیلی92-91 مشغول به تحصیل بودهاند. برای انتخاب حجم نمونه در تحقیق حاضر از روش نمونهگیری تصادفی طبقهای متناسب استفاده شده است و حجم نمونه نیز با فرمول کوکران 370 محاسبه شد، اما از آنجا که پیشبینی میشد، برخی پرسشنامهها ناقص تحویل داده شود یا بخشی از آنها مفقود گردد، لذا تعداد 450 پرسشنامه توزیع گردید و پس از کنار گذاشتن پرسشنامههای مخدوش، نهایتاً 438 پرسشنامه تحلیل شد. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات جمعآوری شده با استفاده از نرم افزار spss از آمارههای توصیفی و استنباطی (آزمون تی، تحلیل واریانس و رگرسیون چند گانه) استفاده شده است. برای بررسی اعتبار پرسشنامه تحقیق از اعتبار صوری و اعتبار محتوا استفاده شد. برای تعیین پایایی این تحقیق نیز از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. جدول(1) نتایج تحلیل پایایی متغیر وابسته و ابعاد متغیر مستقل را نشان میدهد.
جدول 1- ضریب آلفای مقیاسهای تحقیق
|
متغیر |
تعداد گویه |
ضریب آلفا |
|
فشار منزلتی |
6 |
74/0 |
|
فشار رابطهای |
12 |
79/0 |
|
حذف محرک مثبت |
10 |
59/0 |
|
وجود محرک منفی |
11 |
77/0 |
|
احساسات منفی |
17 |
90/0 |
|
رفتارهای انحرافی |
12 |
77/0 |
|
تمایل به خودکشی |
5 |
75/0 |
تصریح مفاهیم و سنجش متغیرها
فشار منزلتی
هنگامی که فرد برای دستیابی به یک منزلت خاص استرس را تجربه میکند و آن منزلت برای فرد در جامعه مهم است، فشار منزلتی اتفاق میافتد (دیرکز، 2007 : 10). برای سنجش و اندازهگیری مفهوم فشار منزلتی از دو بعد منزلت میانفردی و مشغولیت در دانشگاه استفاده شده است. از مجموع شش گویه برای سنجش مفهوم فشار منزلتی، یک گویه مربوط به بعد منزلت میان فردی و پنج گویه مربوط به بعد مشغولیت در دانشگاه است. تدوین گویههای فشار منزلتی بر مبنای پژوهشهای پیشین بوده است (وات و شارپ، 2001 ؛ دیرکز؛ 2007).
فشار رابطهای
هنگامی که فرد در تلاش برای داشتن یک رابطه مثبت با خانواده و همالانش، استرس را تجربه میکند، فشار رابطهای اتفاق میافتد (دیرکز، 2007 : 11). برای سنجش و اندازهگیری متغیر فشار رابطهای، از سه بعد رابطه منفی با خانواده، رابطه منفی با اساتید و دانشگاه و رابطه منفی با دوستان استفاده شده است. تدوین گویههای این مقیاس بر مبنای پژوهشهای پیشین بوده است (ویلیامز، 2008؛ وات و شارپ، 2001؛ دیرکز،2007؛ پیک،2011).
حذف محرک مثبت
این مقوله از فشار، شامل آن دسته از رویدادها یا شرایطی است که در آن فرد برخی از چیزهای ارزشمند را از دست داده یا ترس از دست دادن آنها را دارد (اسواگر، 2011 :8). مثالهایی از این مقوله عبارتند از :مرگ معشوقه، قطع کردن رابطه با یک دیگری مهم، از دست دادن یک شغل یا پایگاه با ارزش و سرقت اموال شخصی، مرگ یا بیماری جدی دوستان، طلاق یا جدایی والدین (همان؛ اگنیو، 1992: 57). معیار سنجش حذف محرک مثبت در این تحقیق بر مبنای پژوهشهای پیشین بوده است (رابرتسون و همکاران، 2010؛ مازرول، 1998؛ فیوم، 2003؛ پاتچین و هیندوجا، 2010؛ فرانسیس، 2007؛ ژانگ و جانسون، 2003؛ کاستر و زینو، 2010) که شامل 10 گویه است. بر این اساس، با ارائه فهرستی از حوادث منفی زندگی از قبیل طلاق یا جدایی والدین، مرگ یک دوست، مشکلات مالی خانواده و ... از پاسخگویان پرسیده شد که آیا هر یک از این حوادث برای شما در طول یکسال گذشته اتفاق افتاده است یا خیر. لذا پاسخ به هر یک از سؤالهای این متغیر به صورت دو مقولهای (بله/خیر) بوده است.
حضور محرک منفی
حضور محرک منفی به عنوان منبعی از فشار ممکن است به فعالیتهای بزهکارانه یا مجرمانه منجر شود. محرک منفی به افزایش چیزهایی اشاره دارد که در زندگی یک فرد منفی بوده و چندان مطلوب نیستند (برگرن،2010: 18). مثالهایی از این محرکهای منفی عبارتند از: سوء استفاده جسمی، جنسی یا روحی، بیکاری طولانی مدت، تنبیه فیزیکی (آسلین[43]، 10:2009) روابط منفی با همالان، خانواده و معلمان (فرانسیس، 2007: 19). برای سنجش و اندازهگیری متغیر حضور محرک منفی از سه بعد روابط منفی با همسالان، فشار مالی و فشار تحصیلی استفاده شده است. تدوین گویههای این مقیاس بر مبنای پژوهشهای پیشین بوده است (وارهام، 2005؛ اکرمان، 2009؛ مون و همکاران، 2007).
حالات عاطفی منفی
به اعتقاد اگنیو، افرادی که با افسردگی، ناامیدی و یأس به موقعیت فشارزا واکنش نشان میدهند، ممکن است به اعمال خود تخریبی مانند مصرف مواد یا خودکشی روی بیاورند، چون آنها فاقد انگیزهای قوی برای انتقام (دراپلا[44]، 2006: 756). برای سنجش و اندازهگیری متغیر احساسات منفی در این تحقیق از دو بعد افسردگی و خشم استفاده شده است. از مجموع هفده گویه برای متغیر حالات عاطفی منفی بعد افسردگی دارای ده گویه و بعد خشم نیز دارای هفت گویه است. تدوین گویههای این مقیاس نیز بر مبنای پژوهشهای پیشین بوده است (پورسر، 2010؛ پیک، 2011؛ های، 2010؛ والاک، 2007؛ سیگفودوتیر، 2008؛ دیرکز، 2007؛ گالوپ، 2006؛ آسلتین و همکاران، 2000؛ پاتچین و هیندوجا، 2010؛ وق، 2011).
رفتار انحرافی
انحراف میتواند به عنوان یک عمل ناهمنوا با مجموعهای از هنجارهایی که مورد پذیرش اکثر مردم در یک اجتماع و یا جامعه باشد، تعریف شود. رفتاری که به نحوی، دور از آن چیزی است که یک گروه انتظار انجام آن را دارند، تخطی از هنجارهای مورد وفاق یا قوانین اجتماعی که واکنشهایی مانند مخالفت، ترس، سوءظن، خصومت و خشم را در پی خواهد داشت. برای سنجش و اندازهگیری متغیر رفتار انحرافی مجموعاً از دوازده گویه استفاده شده و تدوین گویههای آن نیز بر مبنای پژوهشهای پیشین بوده است (مون و همکاران، 2007؛ علیوردینیا و همکاران، 1390؛ ویلیامز، 2008؛ خاکزاد، 1391؛ علیوردینیا و همکاران، 1386).
تمایل به خودکشی
اصطلاح تمایل به خودکشی به طیفی از اظهارات خودکشانه[45] اشاره دارد که از تفکر در مورد خودکشی (مثل ایدهپردازی خودکشانه) تا ارائه یک طرح، اقدام به خودکشی و نهایتاً خودکشی کامل را در بر میگیرد (فلامنبایوم[46]، 2009: 1). تدوین گویههای تمایل به خودکشی بر اساس مقیاس تمایل به خودکشی تورلیندسون و جرنیسون (1998) است. این مقیاس از پنج گویه تشکیل شده است که دارای دو بعد ایدهپردازی خودکشی و اقدام عملی برای خودکشی است.
یافتههای تحقیق
جدول 2- توزیع فراوانی و درصدی تمایل به خودکشی پاسخگویان بر حسب جنسیت
|
ردیف |
گویه
|
شدت |
پسر |
دختر |
جمع کل |
|||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|||
|
1 |
آیا تاکنون فکر اقدام به خودکشی به ذهنتان خطور کرده است؟ |
خیر |
102 |
5/68 |
196 |
8/67 |
298 |
68 |
|
1 تا 2 بار |
32 |
5/21 |
67 |
2/23 |
99 |
6/22 |
||
|
3 تا 4 بار |
4 |
7/2 |
13 |
5/4 |
17 |
9/3 |
||
|
5 تا 6 بار |
3 |
2 |
1 |
3/0 |
4 |
9/0 |
||
|
7 بار و بیشتر |
8 |
4/5 |
12 |
2/4 |
20 |
6/4 |
||
|
2 |
آیا تا کنون به طور جدی در مورد اقدام به خودکشی فکر کردهاید؟ |
خیر |
124 |
2/83 |
252 |
2/87 |
376 |
8/85 |
|
1 تا 2 بار |
16 |
7/10 |
26 |
9 |
42 |
6/9 |
||
|
3 تا 4 بار |
3 |
2 |
5 |
7/1 |
8 |
8/1 |
||
|
5 تا 6 بار |
1 |
7/0 |
2 |
7/0 |
3 |
7/0 |
||
|
7 بار و بیشتر |
5 |
4/3 |
4 |
4/1 |
9 |
1/2 |
||
|
3 |
آیا تا کنون در مورد برنامهریزی برای خودکشی با کسی حرف زده اید؟ |
خیر |
128 |
9/85 |
255 |
2/88 |
383 |
4/87 |
|
1 تا 2 بار |
13 |
7/8 |
26 |
9 |
39 |
9/8 |
||
|
3 تا 4 بار |
4 |
7/2 |
6 |
1/2 |
10 |
3/2 |
||
|
5 تا 6 بار |
1 |
7/0 |
- |
- |
1 |
2/0 |
||
|
7 بار و بیشتر |
3 |
2 |
2 |
7/0 |
5 |
1/1 |
||
|
4 |
آیا تاکنون (در طول عمرتان) دست به خودکشی زده اید؟ |
خیر |
143 |
96 |
275 |
2/95 |
418 |
4/95 |
|
1 تا 2 بار |
4 |
7/2 |
8 |
8/2 |
12 |
7/2 |
||
|
3 تا 4 بار |
2 |
3/1 |
5 |
7/1 |
7 |
6/1 |
||
|
5 تا 6 بار |
- |
- |
1 |
3/0 |
1 |
2/0 |
||
|
7 بار و بیشتر |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
||
|
5 |
آیا در طی یکسال گذشته مبادرت به خودکشی کردهاید؟ |
خیر |
146 |
98 |
281 |
2/97 |
427 |
5/97 |
|
1 تا 2 بار |
3 |
2 |
8 |
8/2 |
11 |
5/2 |
||
|
3 تا 4 بار |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
||
|
5 تا 6 بار |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
||
|
7 بار و بیشتر |
- |
- |
- |
- |
- |
- |
||
جدول 2 توزیع فراوانی و درصدی تمایل به خودکشی پاسخگویان را بر حسب جنسیت نشان میدهد. اعداد مندرج در جدول فوق گویای آن است که بیشترین میزان موافقت از سوی پاسخگویان نسبت به گویه «آیا تا کنون فکر اقدام به خودکشی به ذهنتان خطور کرده است؟» ابراز شده است؛ به طوریکه 6/4 درصد از آنان اعلام کردند که تاکنون هفت بار و بیشتر در مورد خودکشی فکر کردهاند. همچنین، 6/22 درصد از آنان اعلام نمودند که تا کنون یک تا دو بار فکر خودکشی به ذهنشان خطور کرده است. حدود 68 درصد از پاسخگویان نیز با گزینه خیر به این گویه پاسخ دادند. پس از آن حدود 1/2 درصد از پاسخگویان تا کنون هفت بار و بیشتر و 6/9 درصدشان یک تا دو بار به صورت جدی در مورد خودکشی فکر کردهاند. 8/85 درصد از آنان نیز با انتخاب گزینه خیر به این گویه پاسخ دادند. بیشترین میزان مخالفت نیز به گویه اقدام به خودکشی در طی یکسال گذشته اختصاص داده شده است؛ به طوریکه 5/97 درصد از پاسخگویان با انتخاب گزینه خیر به آن پاسخ دادند. حدود 5/2 درصد از پاسخگویان یک تا دو بار طی یکسال گذشته به آن مبادرت نمودهاند و هیچ کدام از پاسخگویان بیش از 1 تا 2 بار به این عمل اقدام ننمودهاند.
جدول 3- توزیع پاسخگویان بر حسب میزان فشار منزلتی
|
جنسیت فشار منزلتی |
پسر |
دختر |
جمع |
|||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
کم |
40 |
8/26 |
116 |
1/40 |
156 |
6/35 |
|
متوسط |
87 |
4/58 |
159 |
55 |
246 |
2/56 |
|
زیاد |
22 |
8/14 |
22 |
8/14 |
36 |
2/8 |
|
جمع کل |
149 |
100 |
289 |
100 |
438 |
100 |
برای ساختن این متغیر، ابتدا متغیر آرزوی فرد برای ادامه تحصیل با گویههای مربوط به این متغیر با هم ترکیب و سپس رتبهبندی شده است. بر اساس دادههای جدول2، 4/51 درصد (225 نفر) از پاسخگویان میزان فشار منزلتی خود را در حد متوسط و 8/41 درصد (183 نفر) در حد کم گزارش کردهاند. بدینسان، میتوان این گونه بیان کرد که حدود 2/93 درصد پاسخگویان فشار منزلتی کم و متوسط از خود نشان دادهاند که در این میان درصد دختران (9/95 درصد) بیشتر از پسران (9/87 درصد) است. به طور کلی، دادهها نشان میدهد که پاسخگویان پسر بیشتر از پاسخگویان دختر فشار منزلتی را در زندگی خود تجربه کردهاند.
جدول 4- توزیع پاسخگویان بر حسب میزان فشار رابطهای
|
جنسیت فشار رابطهای |
پسر |
دختر |
جمع |
|||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
کم |
55 |
9/36 |
153 |
9/52 |
208 |
5/47 |
|
متوسط |
84 |
4/56 |
124 |
9/42 |
208 |
5/47 |
|
زیاد |
10 |
7/6 |
12 |
2/4 |
22 |
5 |
|
جمع کل |
149 |
100 |
289 |
100 |
438 |
100 |
همانگونه که دادههای جدول (4) نشان میدهند، حدود 5/47 درصد از پاسخگویان میزان فشار رابطهای را به طور مشابه در حد کم و متوسط در روابط خویش ارزیابی میکنند. این در حالی است که تنها 5 درصد از آنها ارزیابیشان را در حد زیاد گزارش کردهاند. علاوه بر این، 7/6 درصد از پسران در مقابل 2/4 درصد از دختران میزان فشار رابطهای را در حد زیاد اعلام نمودند. بر این اساس، میتوان گفت پسران میزان بیشتری از فشار رابطهای را در روابط خویش تجربه کردهاند.
جدول 5- آزمون تفاوت میانگین متغیرهای مستقل تحقیق بر حسب جنسیت
|
متغیر |
جنسیت |
میانگین |
Std.D |
t |
Sig |
|
فشار منزلتی |
پسر |
14/18 |
21/4 |
25/4 |
000/0 |
|
دختر |
51/16 |
70/3 |
|||
|
فشار رابطهای |
پسر |
95/91 |
06/41 |
447/3 |
001/0 |
|
دختر |
31/78 |
25/38 |
|||
|
حذف محرک مثبت |
پسر |
65/12 |
89/1 |
437/4 |
000/0 |
|
دختر |
87/11 |
65/1 |
|||
|
حضور محرک منفی |
پسر |
6/139 |
43/49 |
073/4 |
000/0 |
|
دختر |
37/120 |
62/45 |
|||
|
احساسات منفی |
پسر |
31/61 |
77/37 |
370/1 |
164/0 |
|
دختر |
18/56 |
79/35 |
|||
|
رفتارهای انحرافی |
پسر |
48/20 |
56/7 |
359/7 |
000/0 |
|
دختر |
52/15 |
50/4 |
جدول 5 نتایج آزمون تفاوت میانگین متغیرهای مستقل را بر حسب جنسیت پاسخگویان به نمایش گذاشته است. همانگونه که دادههای جدول فوق نشان میدهد، تفاوت معناداری بین میانگین فشار منزلتی و رابطهای پسران و دختران با سطح معناداری 000/0 و 001/0 وجود داشته است. بر این اساس، پسران نسبت به دختران میزان بیشتری از فشار رابطهای و منزلتی را در زندگی خود تجربه کردهاند. همچنین، بر طبق نتایج آزمون t مشخص شد که میانگین حذف محرک مثبت، حضور محرک منفی و رفتارهای انحرافی (با سطح معناداری 000/0 )، در بین پسران از دختران بیشتر بوده است و این تفاوت به لحاظ آماری نیز معنادار است. و در نهایت نیز مشخص شد بین میانگین احساسات منفی در بین پسران و دختران (با سطح معناداری 164/0) تفاوت معناداری به لحاظ آماری وجود ندارد.
جدول6- تمایل به خودکشی و ابعاد آن با کنترل اثر متغیر جنسیت و رفتارهای انحرافی و متغیرهای تعاملی
|
متغیر فشار |
متغیرهای مستقل |
ایدهپردازی خودکشی |
اقدام به خودکشی |
تمایل به خودکشی |
|||
|
بتا |
sig |
بتا |
sig |
بتا |
sig |
||
|
|
فشار منزلتی |
145/0 |
005/0 |
063/0 |
286/0 |
140/0 |
007/0 |
|
فشار رابطهای |
135/0 |
015/0 |
046/0 |
462/0 |
127/0 |
023/0 |
|
|
حذف محرک مثبت |
150/0 |
001/0 |
076/0 |
143/0 |
147/0 |
001/0 |
|
|
حضور محرک منفی |
004/0 |
937/0 |
085/0 |
171/0 |
021/0 |
698/0 |
|
|
متغیر میانجی |
عواطف منفی |
155/0- |
634/0 |
128/0 |
733/0 |
109/0- |
741/0 |
|
متغیرهای کنترلی |
جنسیت |
023/0 |
784/0 |
017/0 |
862/0 |
024/0 |
782/0 |
|
رفتارهای انحرافی |
093/0- |
308/0 |
028/0 |
789/0 |
075/0- |
414/0 |
|
|
متغیرهای تعاملی |
جنسیت × عواطف منفی |
014/0- |
964/0 |
202/0- |
569/0 |
054/0- |
864/0 |
|
رفتارهای انحرافی × عواطف منفی |
343/0 |
269/0 |
331/0- |
352/0 |
231/0 |
461/0 |
|
|
جنسیت×رفتارهای انحرافی × عواطف منفی |
208/0 |
417/0 |
501/0 |
089/0 |
284/0 |
272/0 |
|
|
خلاصه مدل |
R |
558/0 |
299/0 |
543/0 |
|||
|
R squre |
311/0 |
090/0 |
295/0 |
||||
|
F Value[47] |
258/19 |
205/4 |
825/17 |
||||
نتایج مندرج در جدول6 نشان میدهد که در بعد ایدهپردازی همبستگی چندگانه (R) معادل 56 درصد محاسبه شده است. این مطلب گویای این است که چهار متغیر مستقل ( متغیر فشار منزلتی، فشار رابطهای، حذف محرک مثبت و وجود محرک منفی)، دو متغیر میانجی (خشم و افسردگی)، دو متغیر کنترلی (جنسیت و رفتارهای انحرافی) و متغیرهای تعاملی به طور همزمان 56 درصد با بعد ایدهپردازی در ارتباط هستند. ضریب تعیین (R2) نیز 31 درصد محاسبه شده است؛ به این معنی که حدود 31 درصد از تغییرات ایدهپردازی خودکشی توسط یازده متغیر نامبرده در بالا توضیح داده میشود. همچنین، ضرایب تأثیر استاندارد حاکی از آن است که متغیرهای حذف محرک مثبت (150/0Beta=)، فشار منزلتی (145/0Beta=) و فشار رابطهای (135/0Beta=) به ترتیب مهمترین پیشبینیکنندههای متغیر ایدهپردازی خودکشی هستند.
در بعد اقدام به خودکشی همبستگی چندگانه (R) معادل 30 درصد محاسبه شده است؛ به این معنی که چهار متغیر مستقل (متغیر فشار منزلتی، فشار رابطهای، حذف محرک مثبت و وجود محرک منفی)، دو متغیر میانجی (خشم و افسردگی)، دو متغیر کنترلی (جنسیت و رفتارهای انحرافی) و متغیرهای تعاملی به طور همزمان 30 درصد با اقدام به خودکشی در ارتباط هستند. ضریب تعیین (R2) نیز 9 درصد محاسبه شده است؛ یعنی 9 درصد از تغییرات اقدام به خودکشی در دانشجویان از طریق یازده متغیر مذکور توضیح داده میشود. از بین یازده متغیر وارد شده به روش جبری در مدل، هیچکدام از آنها با متغیر اقدام به خودکشی ارتباط معناداری را نشان ندادهاند. بر اساس، دادههای جدول در متغیر تمایل به خودکشی همبستگی چندگانه (R) معادل 54 درصد محاسبه شده است. بر این اساس چهار متغیر مستقل (متغیر فشار منزلتی، فشار رابطهای، حذف محرک مثبت و وجود محرک منفی)، دو متغیر میانجی (خشم و افسردگی)، دو متغیر کنترلی (جنسیت و رفتارهای انحرافی) و متغیرهای تعاملی به طور همزمان 54 درصد با تمایل به خودکشی در ارتباط هستند. ضریب تعیین (R2) نیزتقریبا 30 درصد محاسبه شده است. همچنین، ضرایب تأثیر استاندارد گویای این است که از میان یازده متغیر وارد شده به مدل، متغیرهای حذف محرک مثبت (147/0Beta=)، فشار منزلتی (140/0Beta=) و فشار رابطهای (127/0Beta=) به ترتیب قویترین پیشبینیکنندگیهای متغیر تمایل خودکشی بودهاند.
بحث و نتیجهگیری
همانگونه که پیش از این اشاره شد، خودکشی سومین علت عمده مرگ در گروه سنی 24-15 سال و دومین علت عمده مرگ در میان دانشجویان محسوب میشود. پس میتوان گفت دانشجویان به عنوان قشر جوان جامعه، از جمله گروههای سنی آسیبپذیر در برابر خودکشی هستند. از این رو، هدف از تحقیق حاضر، سنجش و آزمون مدل نظری بود که در آن عوامل متعددی در ارتباط با تمایل به خودکشی در میان دانشجویان بررسی شود. به منظور آزمون فرضیات اصلی پژوهش، متغیر تمایل به خودکشی به عنوان متغیر وابسته در ارتباط با متغیرهای فشار منزلتی، فشار رابطهای، حذف محرک مثبت، حضور محرک منفی، حالات عاطفی منفی و رفتارهای انحرافی قرار گرفت. از تجزیه و تحلیل یافتهها در قالب روشهای آماری فوق، نتایج زیر به دست آمده است:
فرضیهای که تمایل به خودکشی را تابعی مثبت از حذف محرک مثبت ارزشمند میدانست، تأیید شد. فشار ممکن است به این خاطر رخ دهد که فرد محرکی ارزشمند را از دست داده یا ترس از دست دادن آن را دارد (اگنیو، 1992: 57). بر این اساس، به موازات افزایش محرکهای مثبت حذف شده برای فرد، میزان تمایل به خودکشی نیز افزایش مییابد. به استدلال اگنیو، هنگامی که افراد سعی میکنند تا از، از دست دادن این محرکها جلوگیری کنند، خودشان در اعمال خلاف درگیر میشوند (پک، 2011: 13). حذف محرک مثبت در قالب معرفهایی از رویدادهای منفی زندگی، از قبیل: مرگ معشوقه، قطع کردن رابطه با یک دیگری مهم، طلاق یا جدایی والدین، مرگ یا بیماری یک دوست، اخراج شدن از مدرسه و غیره است که در ارتباط مثبت با بزهکاری قرار دارد (اگنیو، 1992: 57) و به احتمال زیاد به بزهکاری منجر میشود، زیرا اغلب در ارتباط با پیوندهای قوی اجتماعی (مثل دلبستگی به خانواده) قرار دارد (فرانسیس، 2007: 19). از این رو، هنگامی که فرد سعی در مقابله با حذف محرک مثبت دارد، یا به دنبال انتقام از کسانی است که آن انگیزه مثبت را از او گرفتهاند و یا زمانی که سعی در جایگزین کردن آن با استفاده از وسایل نامشروع و غیر مجاز دارد، ممکن است در رفتارهای انحرافی مثل خودکشی درگیر شود (وارهام، 2005 :26)، چون چنین رفتارهایی به مدیریت یا کاهش وقایع و موقعیتهایی که ممکن است سبب فشار در زندگیشان شود، کمک میکند (برگرن، 2010 :16). یافتههای تحقیق حاضر بر اساس متغیر حذف محرک مثبت با نتایج تحقیقات انجام شده توسط روچکین و همکاران در سال 2003؛ وایت و ژانگ در سال (2001) در خصوص ارتباط بین بیسرپرستی (به عنوان حذف محرک مثبت) با رفتارهای خودکشانه در گروههای غیر آمریکایی و هندی مطابقت داشته است. علاوه بر این، تأیید این فرضیه همسو با تحقیق انجام شده توسط فرانسیس در سال 2007 است که در آن بین از دست دادن یک دیگری مهم به عنوان حذف محرک مثبت و رفتارهای خودکشانه ارتباط معناداری وجود دارد.
یکی دیگر از فرضیههایی که توانست از آزمون رد عبور کند، حاکی از وجود رابطه مستقیم و معنادار بین فشار منزلتی و تمایل به خودکشی دانشجویان است. بر این اساس، هر چه فرد برای رسیدن به یک منزلت خاص که برای او در جامعه مهم است، استرس بیشتری را تجربه کند، تمایل بیشتری نسبت به خودکشی خواهد داشت.فشار منزلتی در پژوهش حاضر دارای دو بعد منزلت میان فردی و مشغولیت در دانشگاه بوده است که یافتهها همچنین حاکی از ارتباط مستقیم و معنادار بین فشار منزلتی و ایدهپردازی خودکشی نیز بوده است. یافتههای تحقیقات قبلی مثل دیرکز (2007) و وات و شارپ (2001) حاکی از رابطه مستقیم و معنادار بین فشار منزلتی و ایدهپردازی است. همچنین، لوینسون و همکاران (1996) و ریچاردسون و همکاران (2005) به ترتیب در تحقیقشان به این نتیجه رسیدند که بین معدل و ایدهپردازی خودکشی و موفقیت تحصیلی ضعیف و رفتارهای خودکشانه رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد.
نتایج تحقیق همچنین بیانگر آن است که دانشجویان با فشار رابطهای احتمال بیشتری وجود دارد به خودکشی تمایل داشته باشند. فشار رابطهای زمانی رخ میدهد که افراد در تلاش برای داشتن یک رابطه مثبت با خانواده یا همالان خود، استرس را تجربه میکنند. از این رو، هر چه فرد در معرض روابط منفی بیشتری با دیگران باشد، تمایل بیشتری به خودکشی خواهد داشت. نتایج پژوهشهای قبلی مثل: وات و شارپ، 2001؛ پرینستین، 2003؛ هانا، 2004؛ لوینسون و همکاران، 1996؛ پرینستن و همکاران، 2000 نیز وجود این رابطه را تأیید نمودند.
فرضیه دیگری که توانست از آزمون رد عبور نماید، مبنی بر این است که بین منابع فشار با حالات عاطفی منفی رابطه مثبت وجود دارد. به اعتقاد اگنیو، حالات عاطفی منفی عناصر اساسی در نظریه فشار عمومی هستند. افرادی که فشار را تجربه میکنند، ممکن است عواطف منفی از قبیل: خشم، افسردگی و یا اضطراب را گسترش دهند که در حقیقت، این عواطف منفی روشی برای تسکین دادن فشار درونی است (علیوردی نیا، 1386: 95). بنابراین، فرضیه اگنیو تأیید شد. این رابطه در بسیاری از تحقیقات خارجی مثل فرانسیس،2007؛ وق، 2011؛ اسواگر، 2011 تأیید شد و در برخی از تحقیقات مانند پیکوئرو و سیلاک 2004 اثر فشار بر خشم هم در بین دختران و هم پسران مثبت و معنادار است و اثبات میکند افرادی که در معرض فشار بیشتری هستند، سطوح بالاتری از خشم را تجربه میکنند. به عبارتی واضحتر، از میان چهار متغیر وارد شده در مدل، فشار منزلتی تنها با احساس افسردگی رابطه معناداری از خود نشان داده و هیچ رابطه معناداری بین آن و احساس خشم وجود نداشته است. بر خلاف فشار منزلتی، فشار رابطهای با دارا بودن سه بعد (رابطه منفی با خانواده، رابطه منفی با اساتید و دانشگاه و رابطه منفی با دوستان) هم در پسران و هم در دختران به افزایش احساسات منفی خشم و افسردگی منجر شده است. از این رو، هرچه میزان فشار رابطهای افزایش یابد، حالات عاطفی منفی (خشم و افسردگی) نیز افزایش مییابد. وجود این رابطه در تحقیق باو و همکاران (2004) هم اثبات شده است. بین حذف محرک مثبت و حالات عاطفی منفی نیز رابطه مستقیمی وجود دارد که این رابطه را محققانی همچون پیکوئر و همکاران (2010) و خاکزاد (1391) نیز در پژوهشهای خود تأیید کردند. در رابطه با حضور محرک منفی نیز نتایج این بخش مبین وجود رابطه مستقیم و معنادار بین حضور محرک منفی و حالات عاطفی منفی است (مون و همکاران، 2009 :184). استروئسکی و منسسنر (2000) و وارنر (2003) نیز در تحقیقات خود به نتایج مشابهی دست یافتهاند.
به طور کلی از بین هشت فرضیه مطرح شده در تحقیق در حالیکه چهار فرضیه مذکور مورد تأیید قرار گرفتند، اما بین متغیرهای حضور محرک منفی، حالات عاطفی منفی، جنسیت، رفتارهای انحرافی و تمایل به خودکشی ارتباط معناداری مشاهده نشده است. از یافتههای مهم این مطالعه این بود که متغیر حذف محرک مثبت با داشتن بیشترین سهم مهمترین مؤلفه برای تبیین خودکشی در نمونه مورد بررسی میباشد. همچنین مفاهیمی دیگر از این نظریه اگنیو یعنی فشار منزلتی و رابطهای نیز از جمله عوامل مهمی میباشند که بعد از حذف محرک مثبت بر تمایل به خودکشی اثرگذار بودهاند
[1] Suicide Ideation
[2] planning and preparing for suicide
[3] threatening, attempting, and completing suicide
[4] Barrios
[5] Esposito
[6] Hirsch
[7]Hoyert
[8]Anderson
[9]Schwartz
[10]Wong
[11] Kisch
[12]Freedenthal
[13]Pelkonen
[14]Bechtold
[15]Grossman
[16] Lemaster
[17]Agnew
[18]Stack
[19] suicidal behaviors
[20]Policy implications
[21] Approval of Suicide
[22] GSS
[23] Sigfusdottir
[24] Kaufman
[25] Mazerolle
[26]Vegh
[27] Savage
[28]Wareham
[29] Siegel & Sienna
[30]Failure Achieve positively Valued stimuli
[31]Bergeron
[32] Actual Achievements
[33] Expected outcome
[34] Actual outcome
[35] Blevins
[36]Removal of positively valued stimuil
[37] Gallupe
[38]The presentation of Negative Stimuli
[39] Status strain
[40]Relational strain
[41] Survey
[42]Cross-sectional
[43]Aseltine
[44]Drapela
[46] Flamenbaum
[47] تمامی مقادیر F در سطح بالای آماری (P=0/000) معنادار بوده است.
)