هویت دینی در جامعه ایرانی: مرور نظام‌مند مطالعات انجام شده (1380-1392)

نویسندگان

استادیار، گروه علوم ‌ اجتماعی دانشگاه اصفهان

چکیده

          هویت دینی یکی از مهم‏ترین ابعاد هویت بوده که نقش تعیین کننده‏ای در هویت یابی افراد ایفا می‏کند و تقویت این بعد از هویت می‏تواند موجبات قوام سایر ابعاد و چالش در این حوزه می‏تواند زمینه‏ساز بحران در سایر ابعاد هویت شود. این ادعا مخصوصاً در جوامعی که دین رکن اساسی آن جامعه را تشکیل می‏دهد موضوعیت بیشتری دارد. این مقاله بر آن است تا ضمن مرور نظام‏مند پژوهش‏های انجام شده در بیش از یک دهه گذشته (1380 تا 1392) در حوزه هویت دینی و سنجش آن در جامعه، سیمای کلی هویت دینی را در جامعه ایرانی مورد بررسی، چالش‏ها و روایت‏های گوناگون سنجش آن را مورد ارزیابی انتقادی و میزان استحکام سازه‏های آن را در جامعه ایرانی تحلیل نماید. به لحاظ روشی، پژوهش حاضر مرور نظام‏مندی است که در آن پژوهش‏های منتخب در سطح مشخصات عمومی، اهداف و سؤالات، روش‏شناسی، متغیرها، یافته‏ها و نتایج، طبقه‏بندی و ارزیابی شده‏اند. به طور کلی، یافته‏های نشان می‏دهد که تقلیل‏گرایی، اعوجاج مفهومی و نبود پایه نظری و روش‏شناختی منسجم مهم‏ترین نقاط ضعف سنجه‏های هویت دینی در این پژوهش‏هاست. به طور کلی نتایج این پژوهش‏ها حاکی از وضعیت مثبت هویت دینی و ارتباط مثبت و هم‏زیستی بین هویت دینی و هویت‏های رقیب (هویت ملی و هویت قومیتی) بجز هویت مدرن و جهانی می‏باشد. همچنین عوامل ایجاد تصویر منفی یا مثبت از دین در اغلب موارد ناشی از عوامل برون دینی است تا عوامل درون دینی.   

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Religious Identity in Iranian Society: A Systematic Review of Previous Studies (2001-2013)

نویسندگان [English]

  • Ali Ghanbari Barzian
  • Reza Hemmati
Assistant Professor, Department of Social Sciences, University of Isfahan, Iran
چکیده [English]

  Introduction   Religious identity is a prominent element of social cohesion. Religious identity involves a level of social identity that corresponds with "we" or religious community, and represents a sense of belonging and commitment to the religion and religious community. Religion essentially provides cognitive, ideological, sociological and spiritual resource for identity (Furrow et al 2004). Accordingly, religion locates mainly on the center of individual and group identity (Seul 1999). Religious communities and systems of meaning, are the resources for sense of interest (belonging to another) and approval (as a basis of self-esteem), and in fact, encourage individual excellence and actuality. Religious groups are also considered an important factor in social relations and are responsible for vitality, happiness and general enthusiasm of their followers (Hajiani 2000). Certainly, religious identity is a certain kind of identity formation. It is defined by a sense of group membership to religion and its importance regard to the self-concept. Religious identity is not necessarily equated with religiousness and religiosity . Although these concepts have some overlaps, religiousness and religiosity point to the significance and value of belonging to religious groups and participating in religious events, but religious identity particularly indicates membership in a religious group without participation in religious activities (Arweck and Nesbitt 2010). Also, although religion is faith-based institution and religiosity is practice to its rituals, but religious identity refers to how people understand themselves as religious persons, who accept spiritual and religious values and beliefs within faith community. Therefore, religious identity is a collective identity, which includes membership in religious groups, acceptance of belief system, commitment to religious groups and values, and practices ally with religion. Although there is substantial literature on identity, evidence suggests that the role of religion in shaping individuals' and group's identity is widely ignored. However, a growing number of studies have begun to take into consideration the key role of religion (Arweck & Nesbitt 2010, King and Boyatzis 2004, Peek 2005). This article has attempted to review systematically previous research and conceptualizations on the religious identity based on national studies and surveys and academic dissertations.     Materials and Methods   As mentioned, the purpose of this study was to review the results of some influential researches in the field of religious identity. To get this purpose, one of the best known methods for reviewing previous studies, a systematic review, was applied. Systematic review deals with establishing and synthesizing of researches and evidences with focus on a specific question. This occurs through the organized, transparent, formal, clear and flexible procedures and processes. A systematic review of research is not limited to review the history and this overview and review can be used in different levels, fields and goals. During the first phase of the study, terms of "religious identity", "Islamic identity", "Iranian identity" and "religious identity" was searched at libraries and research centers and in databases such as Center for Scientific Information Database (SID), a database of Iranian journals and magazines (Magiran), Noor specialized journals database, and Science and Information Technology Institute (IrnaDoc). After reviewing the gathered documents and specifying its relationship with the object and purpose of the study, a total of 47 documents were selected. Documents based on the five major parameter were summarized and reviewed: 1-general information, 2-goals and research questions, 3-research methodology, 4-variables, 5-findings     Discussion of Results and Conclusion   Findings show that in the highest percentage (38.2%) of researches, religious identity has been studied as the dependent variable. By contrast, in less than 15 % of the researches, religious identity has been examined as independent variable. Only 29.7 % of studies were descriptive and only religious profile and dimensions have been studied. About 10.6 % of researches were descriptive and have tried to examine relationship between religious identity with other aspects such as national identity and ethnic identity. Finally, in 6.3 % of studies content of various documents such as textbooks have been analyzed.   Results showed that among respondents, attitudinal and behavioral aspects of religious identity did not quite consistent with each other. Although a significant part of respondents, considered themselves as religious, but did not adhere as much to the religious practices and rituals. In general, women had a stronger religious identity. In most researches, religious identity had an inverse relationship between levels of education. Also there was positive correlation among level of age and religiosity.   Generally, religious identity in these studies was assessed positively. Studies showed that there was coexistent relationship between religious identity and rival identities (national identity and ethnic identity). But there were no relationship between religious identity and modern and global identities. Religious identity was the first and most important identity that people know of and define themselves with. Examining the strength of national, religious, global and ethnic identities showed that religious identity is in the first place and national, ethnic and global identities came next.   Detailed analysis demonstrated that among independent variables, new media (the Internet, satellite and mobile) had the highest effect on religious identity and globalization was next. Attitude toward reference groups, mental health, television programs, family, cultural capital, social capital, symbolic capital, were among independent variables that had a high frequency. About 10 percent of studies examined religious identity as independent variable. In these researches, effect of variables such as mental health and optimism, social identity, national identity, happiness, and social and political participation on religious identity was investigated.   Finally, the results showed that reductionism (reducing the sense of religiosity to religious identity), conceptual distortion (dispersion and a break in the conceptual and operational definitions of the indicators of religious identity and the lack of coverage of all dimensions) and lack of a coherent theoretical and methodological basis (using small tools, lack of discipline and consistency in the choice of theories and theoretical framework) were the main weaknesses of measures of religious identity.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Identity
  • Religious Identity
  • systematic review

اصل مقاله

مقدمه و بیان مسأله

شاید بتوان گفت، هویت دینی از مهم‏ترین عناصر ایجاد‌کنندة همگنی و همبستگی اجتماعی در سطح جوامع است که طی فرایندی با ایجاد تعلق خاطر به دین و مذهب در بین افراد جامعه، نقش بسیار مهمی در ایجاد و شکل‏گیری هویت جمعی دارد و به عبارتی عملیات تشابه‏سازی و تمایزبخشی را انجام می‏دهد. ادیان از آغاز تاکنون، همواره در هویت بخشی مدنی و اجتماعی به بشر، نقش مثبت و مؤثری داشته‌اند. «اگر این مدعا پذیرفتنی باشد که ادیان در تمدن‏سازی تأثیر قابل توجه داشته‌اند، مفروض آن این است که در بین عناصر فرهنگ‏ساز بشری، دین نقش تعیین‏کننده‌ای را بر عهده دارد و به تعبیری، فرهنگ دینی می‌تواند حیات بخش، توسعه آفرین و تمدن‏ساز باشد» (منصورنژاد، 1383: 14). لذا مذهب، با وجود افزایش و شدت یافتن فرایندهای توسعه و نوسازی در تمام ابعاد خود، همچنان منبع مهمی برای هویت و معنابخشی در جهان متجدد و آشفته به شمار می‏رود. برخلاف برخی تصورات که مذهب را در نتیجة تداوم روند تجددگرایی، محو شده می‏پنداشتند، دین به عنوان منبع اولیه معنابخشی و هویت بخشی به بسیاری از مردم دنیا چون مسیحیان، مسلمانان، بوداییان و هندوها مطرح است. برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک، پایبندی و وفاداری به آن، اعتقاد و تمایل به مناسک و آیین‏های مذهبی فراگیر در فرایند شکل‏دهی هویت ملی، بسیار مؤثر است (حاجیانی، 1379). با این‏حال امروزه افزایش ارتباطات جهانی و جهانی شدن، موجب ایجاد تغییرات فرهنگی بسیاری در جوامع مختلف شده است. رواج ارزش‏های گوناگون، قرارگرفتن در معرض اندیشه‏ها و گرایش‏های مختلف، از جمله عوامل تهدید‌کنندة تعلق خاطر به هویت دینی به خصوص در میان جوانان است. هویت دینی را می‏توان در دو سطح فردی، مترادف با دینداری فردی و جمعی، معادل اجتماع دینی یا امت مطالعه کرد (دوران، 1383: 84). هویت دینی متضمن سطحی از هویت اجتماعی است که با «مای جمعی» یا همان اجتماعی دینی متناظر است و نشان‏دهنده احساس تعلق به دین و جامعه دینی و همچنین تعهد به دین و جامعه دینی است. هویت دینی در واقع همان آثار و عوارض ناشی از حمل دین بر فرد دیندار است به تعبیر بهتر با پذیرش دین به عنوان اصل اعتقادی و تعهد و احساس تعلق به آن در زندگی و وجوه مختلف حیات فرد مومن تغییرات و نتایج مهمی حاصل می‏شود که همان هویت دینی است (چیت‏ساز قمی، 1383: 21-43) پس هویت دینی یعنی داشتن اهتمام دینی است به نحوی که نگرش گرایش و کنش‏های فرد را متأثر سازد (شجاعی‏زند، 1384: 36).

علی‏رغم این‏که پژوهش‏هایی زیادی در متون غربی در حوزه هویت در طول بیش از یک دهه گذشته صورت گرفته، شواهد حاکی از آنست که به طور گسترده از نقش مذهب در شکل‏دهی به هویت افراد و گروه‏ها غفلت شده است. با این حال، تعداد رو به رشدی از مطالعات، شروع به توجه به نقش دین به عنوان یک عامل مهم کرده‏اند (آرویک و نیزبت، 2010 و کینگ و بویاتزیس، 2004؛ پیک، 2005). در کشور ما نیز در ادبیات هویت، تاکنون پژوهش‏های میدانی متعددی در سطح آکادمیک و نهادهای پژوهشی داخل کشور انجام شده است و با رویکردها و مفاهیم مختلف به این موضوع توجه کرده‏اند و هر کدام از این تحقیقات روایتی از وضعیت هویتی دینی و دینداری در جامعه ایرانی ارایه داده‏اند که ناظر بر جنبه‏های مختلف هویت دینی و همچنین ارتباط متغیرهای مختلف با هویت دینی و نهایتاً پیامدهای هویت دینی می‏باشد. گستردگی و پراکندگی تحقیقات در این حوزه و از سوی دیگر ارائه تحلیل‏های گاهاً غیر علمی و سطحی از سوی دیگر موجب شده که چشم انداز و تصویر یکپارچه‏ای از وضعیت هویت دینی در جامعه وجود نداشته باشد. بدین منظور انجام مرور نظام‏مند بر تحقیقات صورت گرفته و ارزیابی روش‏شناسی و یافته‏های این پژوهش‏ها می‏تواند سهم شایانی در ترسیم تصویری جامع در این خصوص داشته باشد. از سوی دیگر این بررسی با مشخص نمودن جغرافیایی تحقیقات مرتبط می‏تواند نقاط ضعف و قوت این پژوهش‏ها را احصاء نموده و از این مسیر راه را برای پژوهش‏های بعدی هموار نماید. با این توضیحات این مقاله بر آن است تا ضمن مرور نظام‏مند پژوهش‏های انجام شده در حوزه هویت دینی و سنجش آن در جامعه بر اساس تحقیقات و پیمایش‏های ملی و رساله‏های دانشگاهی مرتبط با هویت دینی، پژوهش‏های مرتبط با هویت دینی، مطالعات صورت گرفته در باب هویت مذهبی، سیمای کلی هویت دینی را در جامعه ایرانی را بررسی کرده، چالش‏ها و روایت‏های گوناگون سنجش و بررسی آن را مورد ارزیابی انتقادی قرار داده و میزان استحکام سازه‏های آن را در جامعه ایرانی تحلیل نماید. بررسی جهت‏گیری‏های پژوهش‏های انجام شده در حوزه هویت دینی، شناسایی ابعاد سنجش هویت دینی در مطالعات صورت گرفته، ارزیابی از وضعیت دینداری و هویت دینی در جامعه ایرانی از جمله اهداف مقاله حاضر می‏باشد.

 

مبانی نظری

الف- تعریف هویت و رویکردهای نظری

هویت ذاتاً مفهومی پروبلماتیک است و به‏جای این‏که یک شرح و توضیح یا پاسخ باشد، در درجه اول یک پرسش است. «من کیستم؟» پرسشی که همواره روشن و واضح نبوده است. هویت هرگز به یک مسأله تبدیل نمی‏شود بلکه همواره یک مسأله بوده و به‏عنوان یک مسأله شروع شده و شکل می‏گیرد (بنویست، 2004: 9). اما پروبلماتیک هویت اگرچه همواره از مسائل اصلی علوم اجتماعی بوده، تنوع و تکثری که دوران جدید بواسطه تغییر بسترهای زمانی و مکانی به ارمغان آورده ماهیت مسأله‏مند آن پررنگ‏تر کرده است. امروزه هویت دیگر به‏جای داشتن یک مفهوم «همه یا هیچ» سازه‏ای متکثر و متنوع است. این تنوع هویتی بیش از هر چیز ناشی از استفاده از منابع هویتی متعدد و متنوع است

هویت واژه است که به دلیل ماهیت میان رشته‏ای، کاربردهای گسترده‏ای یافته و تعریف مفهومی آن به شدت متأثر از مکاتب و رویکردهای نظری مربوطه می‏باشد. در ذیل رویکرد مدرن، بیشتر روان‏شناسان و نظریه‏پردازان شخصیت، هویت را امری فردی و شخصی تلقی کرده و بر این باورند که هویت به خصیصه‏های شخصیتی و احساسی فرد مربوط می‏شود و فرایندهای روانی، نقشی ضروری در ساخت و پرداخت هویت ایفا می‏کنند. با این حال ایده‏ها و برداشت‏های کاملاً دینامیک در چارچوب نظریه‏های اجتماعی فرهنگی نشان می‏دهد که هویت به شکل درونی برساخته شده و به شکل بیرونی در بسترهای مختلف اجتماعی و فرهنگی از نو ساخته شده و از محیطی به محیط دیگر متفاوت است. به عبارت دیگر هویت، ساخته و پرداختۀ ظرف زمان، مکان، فضا و موقعیت اجتماعی فرد است. در برداشت اجتماعی فرهنگی از هویت (کارن یوسکین و کاردلیس، 2005). ادعا می‏شود که هویت به واسطه دیالکتیک میان فرد و جامعه شکل می‏گیرد. هویت اجتماعی تجلی یافته در شخصیت، جدا از دنیای اجتماعی افراد دیگر بی‏معناست. فرد بی‏همتا و متغیر است ولی شخصیت به صورت اجتماعی و به واسطه مراحل مختلف اجتماعی شدن و اندرکنش اجتماعی ساخته می‏شود. نهایتاً، در رویکرد پسامدرن نیز باور به شکل‏گیری و تعریف هویت به دور از دخالت هرگونه عامل از قبل موجود طبیعی، روانی و یا اجتماعی وجود دارد. این رویکرد که با نظریه گفتمانی شناخته می‏شود، عمدتاً متأثر از ادبیات، زبان‏شناسی و معناشناسی است (گل‏محمدی، 1386).

به طور کلی برخلاف رویکردهای اولیه به هویت که آن را ثابت و تغییرناپذیر در نظر می‏گرفتند، هویت‏های امروزی به شکل فرایند متحولی از «صیرورت و شدن» در نظر گرفته می‏شود تا صرفاً «بودن». هویت فردی در طول زمان می‏تواند در ارتباط با تجربیات شخصی و تغییرات اجتماعی گسترده تغییر کند. نظریه هویت می‏کوشد تا تلقی‏های فردی از خود و ساختار اجتماعی گسترده را که فرد در آن می‏اندیشد و عمل می‏کند را به‏هم پیوند زند. از این رو این رهیافت‏ها در خصوص هویت از منظر تأکیدشان بر ساختار اجتماعی از یک طرف و فرایندها و تعاملاتی که از طریق آن هویت‏ها شکل می‏گیرند از طرف دیگر متغیراند. رویکرد ساختاری بر مفهوم هویت‏های نقشی در تحلیل خودپنداره‏های فردی، رفتارها و روابط اجتماعی با دیگران تأکید دارد رهیافت دوم فرایندهای جاری ساخت هویت، انتخاب و مذاکره را بررسی می‏کند. ساخت هویت متضمن خودبازنمایی و مدیریت احساسات زبانی و بصری است (پیک، 2005).

از نظر مید[1]«خود» زمانی به طور کامل توسعه می‏یابد که فرد نگرش‏ها و ارزش‏های اجتماع را بپذیرد. اما مهم‏ترین نقش نظری وی طرح نظریه کنش متقابل نمادین می‏باشد که در آن وی فرایند شکل‏گیری هویت را تشریح می‏کند (هنگل، 2005) از دیدگاه مید هر فرد، هویت یا «خویشتن» خود را از طریق سازماندهی نگرش‏های فردی دیگران در قالب نگرش‏های سازمان یافته اجتماعی و یا گروهی شکل می‏دهد به بیانی دیگر، تصویری که فرد از خود می‏سازد و احساسی که نسبت به خود پیدا می‏کند، بازتاب نگرشی است که دیگران از او دارند (گل‏محمدی، 1386: 223). تاجفل[2] در نظریه "هویت اجتماعی" خاطر نشان می‏کند که افراد بازاندیشانه[3] عمل می‏کنند و می‏توانند خود را به مثابه ابژه ببینند و خود را به شیوه‏های مختلفی در ارتباط با مقوله‏های[4] اجتماعی، حوزه‏ها یا گروه‏ها، دسته‏بندی، طبقه‏بندی و نام‏گذاری کنند. این فرایند که شناسایی اجتماعی یا طبقه‏بندی خود[5] نام دارد به شکل‏گیری هویت اجتماعی افراد منجر می‏شود که مبتنی بر آگاهی فرد از تعلق به گروه یا مقوله اجتماعی خاصی است. در این فرایند، بر عضویت فرد در گروه اجتماعی خاص و شباهت‏های بین خود و سایر اعضای درون گروه تأکید می‏شود (کارن یوسکین و کاردلیس، 2005). به طور خلاصه تاجفل ضمن قائل شدن سه جنبه شناختی، ارزشی و احساسی برای عضویت گروهی، هویت اجتماعی را آن بخش از برداشت یک فرد از خود می‏داند که از آگاهی او نسبت به عضویت در گروه‏های اجتماعی سرچشمه می‏گیرد، همراه با اهمیت ارزشی و احساسی منضم به آن عضویت (گل‏محمدی، 1386: 223). جنکیز[6] بر این اساس به تعریف ساخت هویت (فردی و جمعی) به مثابه فرایند مستمر و بازتابی می‏پردازد، ترکیبی از تعریف (درونی) خویشتن و تعاریف (بیرونی) از خود که دیگران ارائه می‏دهند یا به عبارتی دیالکتیک شناسایی درونی-بیرونی (هنگل، 2005) دیالکتیک درونی- برونی به این معناست که در شکل‏گیری هویت علاوه بر شناخت افراد از خود، میزان پذیرش این شناخت از سوی دیگران نیز به اندازه خود این شناخت ضروری است و رابطه دو سویه میان هویت و اجتماع را مشخص می‏کند. به طوری‏که هویت از الزامات تعامل اجتماعی و شرط ضروری برای حیات و تعامل اجتماعی است و جدای از سپهر اجتماعی دیگران، اصولاً معنا ندارد. بنابراین هویت چه جمعی و چه فردی، اجتماعی است (جنکینز، 1381: 35-46).

نقد مهم بر رویکردهای اجتماع‏گرایی[7] و تعامل‏گرایی نمادین، غفلت از کارکرد تضاد و قدرت در ایجاد و حفظ شرایط ساخت هویت است. این ایده در کار کاستلز اهمیت ویژه دارد. کاستلز[8] (1385: ج2: 22) هویت را یک برساختة اجتماعی و منبع معنا برای کنشگران می‏داند که به‏دست آنها از رهگذر فرایند فردیت بخشیدن ساخته می‏شود. بنابر نظر وی هویت‏ها به شکل کنش‏ها در حال بروز هستند، بنابراین جامعة شبکه‏ای[9] جنبش‏ها را به ایستادگی و حتی پیکربندی طرح‏‏های هویتی برمی‏انگیزد (وبستر،1390: 213). کاستلز مدعی است برساخت اجتماعی هویت همواره در بستری از روابط قدرت صورت می‏گیرد و نهادهای مسلط، هویت مشروع را بسط می‏دهند و از آن طریق سلطه خود را گسترش داده و عقلانی می‏سازند (هنکل، 2005). او بین سه صورت و منشأ برساختن هویت یعنی هویت مشروعیت‌بخش[10]، هویت مقاومت[11] و هویت برنامه‏دار[12]تمایز قائل می‏شود. تحول هویت‏ها نشان می‏دهد که هیچ هویتی نمی‏تواند یک جوهر به‏شمار آید و هیچ هویتی به‏خودی خود خارج از متن تاریخی خود، ارزش مترقی یا ارتجاعی ندارد (کاستلز، 1385: ج2: 26-27).

در اواخر قرن بیستم سؤالات مهمی درباره ماهیت هویت مطرح شد. برخی همچون گیدنز ادعا کردند که شرایط هویت‏های باثبات با چندپارگی[13] و از جاکنده شدن[14] نهادهای اجتماعی از بین رفته است. گیدنز معتقد است در نظم پسا سنتی، هویت شخصی پروژه‏ای بازاندیشانه می‏شود، پروژه‏ای که پیوسته روی آن کار می‏کنیم (گیدنز، 1378: 111). گیدنز با توجه به ساز و کارهای نوین شکل‏گیری هویت، در تحلیل هویت، بر شکاف میان فرد و جامعه، کنش و ساختار پل زده و فرآیندهای هویت‏یابی و هویت‏سازی در دوران مدرن را با در نظر گرفتن تأثیرات دو سویه افراد و ساختارهای اجتماعی تبیین می‏کند. از نظر وی هویت شخصی یا خود شناسایی چیزی جز آگاهی و تأمل بر خویشتن نیست که در دوران معاصر به علت تکثر زمینه‏ها، عمل و مراجع، انتخاب سبک زندگی بیش از پیش در خدمت ساخت هویت شخصی قرار گرفته است. از این منظر رویکرد گیدنز تفاوت چندانی با رویکرد پست مدرنیست‏ها به هویت ندارند. در این رویکرد شاهد تغییر از ایده‏های قطعیت به ایده‏های سیالیت، تغییر هویت و هویت‏های چندگانه هستیم. پست مدرنیست‏ها و پساساختارگرایان نیز با حمله به مفاهیم سوژه، هویت و خود بر این باورند که هویت سوبژکتیو یا ذهنی افسانه یا اسطوره‏ای بیش نیست، برساخته زبان و جامعه است، توهمی نتیجه چندین عامل مبتنی بر این که هر شخص حقیقاً یک سوژه واقعی و اساسی است که دارای یک هویت ثابت است (نوذری، 1382).

 

ب- هویت دینی

همان گونه که در بیان مسأله نیز اشاره شد پژوهش‏های صورت گرفته در عرصه هویت، به طور گسترده از نقش مذهب در شکل‏دهی به هویت افراد و گروه‏ها غفلت ورزیده‏اند. این در حالی است که با تأمل در رابطه دین و هویت درمی‏یابیم که میان این دو نسبت وثیقی برقرار است. مذهب اساساً منابع شناختی، ایدئولوژیکی، جامعه شناختی و معنوی را برای هویت به‏دست می‏دهد (فورو و دیگران، 2004). مذهب از گذشته تاکنون عامل به وجود آورندة هویت مشخص برای معتقدان خود و تمایز میان آنها بوده که اعتقادی به آن نداشته‏اند. یعنی هویت انسان‏ها با مذهب و دین آنها شناخته می‏شد. یهودی، مسیحی و مسلمان بودن، هویت فرهنگی انسان‏های مختلف را به نمایش می‏گذاشت. به این ترتیب دین و مذهب کارکردهای اجتماعی مختلفی از قبیل اجتماعی کردن اعضای جامعه، کاهش کشمکش، تحکیم ارزش‏های مشترک، یکپارچه‏سازی جامعه و حفظ ثبات اجتماعی، تنظیم منابع و تقویت نظارت اجتماعی را برعهده داشته‏اند (اشرفی، 1377: 9). ادیان جهان به نیازهای مختلف فرد، نظیر حس ثبات در عرصه‏های اجتماعی، جغرافیایی، هستی‏شناختی، زمانی و متافیزیکی پاسخ می‏دهند. نظام معانی مذهبی طیف وسیعی از صورت‏های ممکن روابط فرد با خود، دیگران، جهان انسانی، هستی، خدا یا هر آنچه انسان آن را واقعیت یا حقیقت می‏نامد را تبیین می‏کند. هیچ منبع فرهنگی معنابخش دیگری به لحاظ تاریخی نتوانسته است با دین در پاسخ به این نیاز انسانی یعنی هویت‏سازی رقابت کند. در نتیجه دین عمدتاً در مرکز هویت (سئول، 1999) فردی و گروهی قرار دارد. ادیان احساس پیش‏بینی‏پذیری نسبت به هستی و حس تداومی را که فرد نیاز دارد تا به تعادل و ثبات روانی برسد، در اختیار فرد قرار می‏دهند. علاوه بر این اجتماعات مذهبی و نظام‏های معانی، منابعی برای حس علاقه (تعلق به دیگری) و تأیید (به عنوان پایه‏ای برای عزت نفس) فرد هستند و فعلیت بخشی و حتی تعالی بخشی خود را تشویق می‏کنند. در حالی که عضویت در اغلب گروه‏ها به رشد خود اجتماعی فرد کمک می‏کند، به طور کلی گروه‏های دینی به ارضای هر دو نیاز هویتی فرد یعنی تحقق خود فردی و اجتماعی یاری می‏رسانند. دین علاوه بر این‏که از لحاظ کارکردی عامل مهمی در روابط اجتماعی به حساب می‏آید، موجب دلگرمی، سرزندگی، نشاط و اشتیاق عمومی است (حاجیانی، 1379). گرچه مذهب در پاره‏ایی از بخش‏های جهان، اهمیت خود را به منزله عامل مهم همبستگی دست داده اما از آنجا که به تنهایی در ایجاد فرهنگ، آداب و رسوم و سنن بسیاری از کشورها تأثیر شگرف دارد، هنوز عامل مهم ملیت محسوب می‏شود (عالم، 1377 :155)

هویت مذهبی نوع خاصی از شکل‏گیری هویت است. مخصوصاً هویت مذهبی حس عضویت گروهی به مذهب و اهمیت این عضویت گروهی در ارتباط با خودپنداره است. هویت مذهبی ضروتاً معادل با مذهبی بودن[15] یا دینداری[16] نیست. اگرچه این سه واژه وجوه اشتراک دارند، اما مذهبی بودن و دینداری اشاره به ارزش و اهمیت عضویت گروه مذهبی و همین‏طور مشارکت در رخدادهای مذهبی دارد اما هویت مذهبی به طور خاص دلالت بر عضویت گروه مذهبی فارغ از فعالیت یا مشارکت مذهبی دارد (آرویک و نیزبت، 2010) همچنین اگرچه مذهب، نهاد مبتنی بر ایمان و دینداری میزان عمل به آیین‏های آن نهاد مذهبی است اما «هویت مذهبی»[17] به این راجع است که افراد خود را چگونه به منزله یک فرد مذهبی می‏فهمند، فردی که ارزش‏ها و باورهای مذهبی و معنوی درون اجتماع ایمانی را می‏پذیرد. هویت مذهبی یک هویت جمعی است که شامل عضویت در گروه‏های مذهبی، پذیرش نظام‏های اعتقادی آن، تأیید اهمیت ارزش‏های مذهبی، تعهد به گروه‏های مذهبی و کردارهای مرتبط با مذهب است. این تعریف از هویت مذهبی آن را از هویت معنوی[18] که بخشی از هویت شخصی است متمایز می‏کند (سئول، 2010). همچون سایر گونه‏های شکل‏گیری هویت[19]، مثل هویت قومی و فرهنگی، زمینه مذهبی می‏تواند چشم‏اندازی برای فهم جهان، فرصت‏های معاشرت با طیفی گسترده‏ای از افراد از نسل‏های مختلف و مجموعه‏ای از اصول اساسی برای زندگی فراهم آورد. این بنیان‏ها می‏تواند به هویت فرد شکل دهد (کینگ و بویاتزیس، 2004).

در حوزه روان‏شناسی رشد، اریکسون[20] اولین کسی بود که هویت مذهبی را به عنوان هویت من[21] مطرح کرد. هویت من تعریف فرد از خود می‏باشد و شامل مهم‏ترین مسائلی است که اساساً کیستی ما را مشخص می‏کند. اریکسون (به نقل از کینگ، 2003) به پتانسیل مذهب در رشد هویت پی برد. وی خاطر کرد که مذهب جنبه مهمی از ماتریس اجتماعی تاریخی است که هویت در آن شکل می‏گیرد. وی خاطر نشان می‏کند که مذهب، قدیمی‏ترین و دیرپاترین نهادی است که پایبندی، تعهد و وفاداری به ایدئولوژی را تشویق می‏کند و بر اساس آن، بحران شکل‏گیری هویت به طور موفقیت‏آمیزی حل می‏شود. از نظر وی، مذهب نه تنها جهان‏بینی متعالی و فرارونده‏ای را به‏دست می‏دهد که پایه‏های باورها و هنجارهای رفتاری را در اصول ایدئولوژیکی پی‏ریزی می‏کند، بلکه سنت مذهبی در اجتماع مومنان به این هنجارهای ایدئولوژیکی تجسم می‏بخشد. باورهای مذهبی، ارزش‏ها و اخلاقیات مذهبی جوانان را قادر می‏سازد جهان و جایگاه‏شان را در آن درک کنند. این ایدئولوژی‏ها به رخدادها و تجربیات معنا و مفهوم می‏دهد.

جیمز مارسیا[22] (1966) اندیشه‏های اریکسون در خصوص شکل‏گیری هویت من را بر اساس دو مؤلفه بازیابی و تعهد بسط داد. بازیابی[23] اشاره به دوره کشمکش یا تردید فعالانه در خصوص جنبه‏هایی از هویت است در حالی‏که تعهد[24] شامل گزینش مشخص درباره اهداف، ارزش‏ها و باورهاست. این دو جنبه به چهار وضعیت هویتی منجر می‏شود: هویت‏یابی سردرگم[25]، هویت‏یابی زودرس[26] ، هویت دیررس[27] و هویت موفق[28]. مطالعاتی که از دسته‏بندی هویت شخصی مارسیا استفاده کردند مؤلفه‏های بازیابی و تعهد را به صورت واکاوی و بازیابی معانی فردی مذهبی و تعهد به کردارها و رفتارهای مذهبی بررسی کرده‏اند. با این حال ابتناء هویت مذهبی به هویت شخصی در شامل شدن مؤلفه‏های اصلی مذهب به عنوان سازه اجتماعی موفقیت‏آمیز نبود. اساساً در نظریه روان‏شناسی رشد اریکسون وی از اهمیت نقش‏های اجتماعی و گروه‏ها در رشد هویت خود در طی نوجوانی بحث می‏کند. وی هویت را به شکل ارتباط فرد با ارزش‏ها و نگرش به زندگی بر اساس سابقه بی‏همتای نقش‏های اجتماعی یا گروه‏های اجتماعی تعریف می‏کند. با این حال نقش گروه‏ها و بسترها اجتماعی در پژوهش‏هایی که از رویکرد مارسیا استفاده کردند به طور خاص مورد بررسی قرار نگرفت (سئول، 2010).

گرینفلد و مارک[29] (2007 به نقل از سئول، 2010) با نظریه هویت اجتماعی به موضوع هویت مذهبی پرداختند. آنها مدعی شدند که عضویت در گروه اجتماعی می‏تواند به خودپنداره و هویت فرد شکل دهد. آنها هویت اجتماعی مذهبی را تجربه روان‏شناختی فردی از گروه اجتماعی مذهبی تعریف می‏کنند. از نظر آنها تعاملات مکرر با گروه‏های مذهبی از طریق مشارکت مذهبی رسمی، هویت اجتماعی مذهبی فرد را ارتقا می‏دهد و به نوبه خود شکل‏گیری هویت، نقش مثبتی در سلامت روانی افراد دارد. گرینفلد و دیگران (2007) تلاش کردند که تلقی و فهم از هویت مذهبی را با افزودن مؤلفه نظری (برای مثال نظریه هویت اجتماعی) که به ماهیت اجتماعی مذهب و پیچیدگی‏های هویت مذهبی ناظر است، ارتقا دهند.

اخیرا آشمور[30] و همکارانش (2004 به نقل از سئول، 2010) چارچوب هویت جمعی[31] را به منزله راهی برای فهم هویت مذهبی در برابر سایر نظریه‏های رقیب (مثل نظریه هویت اجتماعی و خود گروه‏بندی[32]) ارائه دادند. آنها به دو دلیل چارچوب خود را هویت جمعی نامیدند. اول اینکه به لحاظ نظری همه جنبه‏های خود، متأثر از جامعه است. افراد تلقی‏شان از خودشان را در بستر مناسبات اجتماعی بین افراد به‏دست می‏آورند. همه هویت‏ها همچون هویت فردی، ذاتاً اجتماعی هستند. دلیل دوم ترجیح هویت جمعی، اجتناب از اغتشاش معنایی[33] آن با هویت اجتماعی بود. از نظر آشمور و همکارانش، هویت‏های فردی و جمعی شامل مؤلفه‏های شناختی، احساسی و رفتاری است. اما هویت‏های فردی و جمعی به واسطه کارکردشان برای افراد از هم متمایز می‏شوند. بر این اساس تمپلتون و دیگران[34] (2006) هویت مذهبی را به منزله هویت جمعی و هویت معنوی را به منزله هویت فردی مطرح می‏کنند. هویت معنوی، هویت شخصی است زیرا متضمن ویژگی‏های معنوی خاص فرد است تا ویژگی‏ها مشترک با یک گروه و دیگر آنکه هویت معنوی ارتباط مستقیمی با احساس تعلق به گروه مذهبی ندارد. هویت مذهبی، هویت جمعی است زیرا افراد برخوردار از هویت مذهبی بر این باورند که آنها عضوی از یک گروه مذهبی هستند و هویت‏شان می‏تواند بر اساس پذیرش نظام‏های اعتقادی، پذیرش اهمیت ارزش‏های مذهبی، تعهد به گروه مذهبی و کردارهای مرتبط با مذهب تغییر کند. احساس هدف و معنا در زندگی مهم‏ترین فرآورده و محصول هویت مذهبی است. در طی فرایند جامعه‏پذیری مذهبی افراد از دکتری‏ها و منابع جامعه برای رشد هویت‏شان و آسایش روانی‏شان استفاده می‏کنند (سئول، 2010).

 

روش‏شناسی

هدف از پژوهش حاضر، مرور و بررسی یافته‏های برخی از پژوهش‏های مهم در حوزه هویت دینی است. برای نیل به این مهم از یکی از شناخته شده‏ترین روش‏ها برای مرور تحقیقات گذشته، یعنی مرور نظام‏مند[35] استفاده شده است که نوعی مطالعه و تحلیل ثانویه مطالعات پیشین است. مرور نظام‏مند در پی استقرار و ترکیب پژوهش‏ها و شواهدی است که بر پرسش خاصی متمرکز است. این کار با توسل به رویه‏ها و فرایندهای سازمان یافته، شفاف، رسمی، واضح و بازیافت‏پذیر صورت می‏گیرد. مرور نظام‏مند صرفاً به بازنگری در پیشینه پژوهش محدود نیست و این مرور و بازنگری برای سطوح، حوزه‏ها و اهداف متفاوتی قابل استفاده است (قاضی طباطبایی و ودادهیر، 1389: 63). اهداف اصلی مرور نظام‏مند عبارتند از: اثبات نوعی قرابت و انس با بدنه دانش مورد نظر و تصدیق و تثبیت مقبولیت آن؛ نشان دادن مسیر پژوهش‏های پیشین و کیفیت ارتباط طرح‏های پژوهشی فعلی با آنها؛ تلفیق و تلخیص آنچه در یک حوزه مطالعاتی شناخته شده است؛ یادگیری و آموختن از دیگران و برانگیختن اندیشه‏‏های جدید (همان: 59). مراحل کار به شکل اقدام هماهنگ برای شناسایی نظام‏مند همه پژوهش‏ها، مقالات، پروژه‏های تحقیقاتی، کتاب‏های در دسترس، ارزیابی این پژوهش‏ها و سنتز داده‏های و یافته‏های آنها می‏باشد. کاربست روش‏هایی چون مرور نظام‏مند موجب می‏شود که فرایند انباشت تجارب که از مقدمات و مقومات تولید علم می‏باشد با دقت و به نحوی نظام‏مند صورت گیرد و بدین طریق مسیر آتی تحقیقات مرتبط روشن شود. باید توجه داشت اگرچه این پژوهش‏ها دیدی کلی نسبت به آنچه تا کنون انجام گرفته به‏دست می‏دهد اما محدودیت‏هایی نیز دارد از جمله این که همواره بر اساس یافته‏های تحقیقات پیشین نمی‏توان به تبیینی قابل تعمیم دست زد بلکه عموماً می‏توان زمینه قضاوت برای یافته‏های پژوهش‏های پیشین را فراهم کرد. در واقع موضوع پژوهش در این دست پژوهش‏ها، پژوهش‏های دیگر هستند و یافته‏ها و تبیین‏های آنها از این منظر مورد توجه قرار می‏گیرد (کلانتری و همکاران، 1390: 111-131).

جامعه آماری این مطالعه شامل پژوهش‏هایی است که دربازه زمانی 1380 تا 1392 از جوانب و ابعاد مختلف به موضوع «هویت دینی» پرداخته‏اند. در جریان مطالعه و در مرحله نخست کلید واژه‏های «هویت دینی»، «هویت اسلامی»، «هویت ایرانی» و «هویت مذهبی» در مرکز پایگاه اطلاعات علمی[36]، بانک اطلاعات نشریات و مجلات ایرانی[37]، پایگاه مجلات تخصصی نور و پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران[38] جستجو و برای تکمیل فرایند جستجو، از کتابخانه‏ها و مراکز پژوهشی استفاده شد. در مرحله بعد پس از بررسی اسناد گردآوری شده و تعیین ارتباط با موضوع و اهداف پژوهش، در مجموع 47 سند (طبق جدول 1) انتخاب گردید. اسناد بر اساس 5 مقوله اصلی: 1- مشخصات عمومی، 2- اهداف و پرسش‏های تحقیق، 3- روش‏شناسی تحقیق، 4- متغیرهای مورد بررسی و 5- یافته‏ها و نتایج تلخیص و مورد بازبینی قرار گرفتند.

 

جدول 1- خلاصه طرح‏ها و پژوهش‏های انجام شده در حوزه هویت دینی

پژوهشگر

جامعه آماری

چارچوب نظری (روش سنجش)

روش و حجم نمونه

خلاصه یافته‏ها

خادمی نوش‏آبادی (1378)

دانش‏آموزان سوم دبیرستان مناطق منختب آموزشی تهران

استارک و گلاک

پیمایش (587=n)

تحصیلات پدر و مادر (رابطه منفی با هویت مذهبی دارد) فضای عمومی خانواده (رابطه مثبت با هویت مذهبی و ملی دارد)، رضایت از زندگی (رابطه مثبت با هویت مذهبی و ملی دارد)، فضای مدرسه (رابطه مثبت با هویت مذهبی و ملی دارد)

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1380)

ملی

نظریه استارک و گلاک

پیمایش

---

سازمان ملی جوانان (1380)

ملی

مشابه الگوی شجاعی‏زند

پیمایش

----

سازمان ملی جوانان (1381)

ملی

مشابه الگوی شجاعی‏زند

پیمایش

---

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1382)

ملی

نظریه استارک و گلاک

پیمایش

----

ایمان و کیذقان(1382)

زنان 64- 18 سال شهر شیراز

نامشخص

پیمایش (410=n)

زنان با گویه‌هایی که نشان دهنده هویت بالاست به میزان زیادی موافقت نموده‌اند و به مذهب هنوز به عنوان یک عنصر اساسی در زندگی می‌نگرند.

حبیب‏زاده (1382)

دانشجویان دانشگاه شیراز

کنش متقابل نمادین و نظریات نوین هویت

پیمایش (363=n)

بین هویت ملی- دینی جوانان و میزان مشارکت سیاسی و اجتماعی رابطه مثبت وجود دارد

شریعتی مزینانی(1382)

جوانان 28- 18 ساله ساکن در شهر مشهد

نظریه استارک و گلاک

پیمایش(600=n)

در حیطه هویت دینی، 6/80 درصد پاسخگویان نگرش مثبت، 3/17 درصد موضع بینابین و 1/2 درصد موضع منفی داشته‌اند

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1383)

ملی

نظریه استارک و گلاک

پیمایش

----

آخوندی (1383)

جوانان 24-19 شهر مشهد

نامشخص

پیمایش (464=n)

پایبندی نظری و عملی نسبت به دین و مذهب در بین جوانان بین 24- 19 سال شهر مشهد بین 50 تا 182 در نوسان است و میزان آن در بین افراد متغیر است

لطف‏آبادی (1383)

دانش‏آموزان پایه‌های اول تا پیش دانشگاهی کشور

--

پیمایش (4392=n)

در هویت اعتقادی دینی، ایران دوستی و دفاع از سرزمین، میانگین دانش‏آموزان پیش‌‏دانشگاهی بیش از دانش‏آموزان دبیرستانی است. اما در مورد هویت سهل انگارانه دینی، میانگین رتبه‌های دانش‏آموزان دبیرستانی بیش از میانگین رتبه‌های دانش‏آموزان پیش‏دانشگاهی است.

علیجانی (1385)

دانشجویان دانشگاه آزاد تهران

نظریه مارسیا و گلدبرگ

پیمایش (500=n)

بین هویت دینی و سلامت روان و رابطه مثبتی وجود دارد

مرکز افکارسنجی (1385)

ملی

نظریه استارک و گلاک

پیمایش (4879=n)

----

عباسی قادی (1386)

کلیه کاربران کافی‏نت‌ها

هویت اجتماعی تاجفل

پیمایش (1316=n

1/18 درصد دارای هویت دینی بازتابی، 41 درصد دارای هویت دینی ترکیبی و 9/40 درصد نیز دارای هویت دینی سنتی می‌باشند. هویت دینی کاربران از نوع هویت دینی ترکیبی متمایل به هویت دینی سنتی می‌باشد و تنها 1/18 درصد دارای هویت دینی بازتابی هستند.

ذکائی (1386)

کشوری

کنش متقابل نمادین و نظریه استارک و کلاک

پیمایش (4500=n)

---

علیرضایی (1386)

کتب درسی دوره متوسطه

کنش متقابل نمادین

تحلیل محتوا

خداشناسی بیشترین و مهم‏ترین شاخصی است که کتاب‏های درسی به آن پرداخته‏اند

سازمان ملی جوانان (1386)

ملی

نظریه استارک و گلاک

پیمایش

-----

صدیق سروستانی و حاجیانی (1387)

افراد بالای 18 سال ساکن در 30 شهر مرکز استان کشور

هویت اجتماعی تاجفل و کنش متقابل نمادین

پیمایش (1802=n)

نمونه مورد بررسی به تمام ابعاد چهارگانة هویت، تعهد و گرایش جدی داشته و در برابر همگی آنها متعهد هستند.

حاجیانی (1387)

ملی (13 شهر مرکز)

هویت اجتماعی تاجفل و کنش متقابل نمادین

پیمایش (1800=n)

قوت ابعاد فرهنگی هویت ملی، هویت قومی و هویت مذهبی و نیز وجود فاصله بین هویت‏های ملی و دینی با هویت مدرن

تقی‏زاده، مریم (1388)

زنان 20 سال به بالای ساکن شهر تهران

کنش متقابل نمادین

پیمایش (400=n)

با افزایش سرمایه فرهنگی زنان، هویت دینی آنها ضعیف می‏شود. از سوی دیگر، با افزایش سرمایه اجتماعی زنان، هویت دینی آنها نیز قوی‏تر می‏شود.

کلانتری و همکاران (1388)

دانش‏آموزان مقطع سوم متوسطه شهر شیراز

--

پیمایش (400=n)

سطح هویت دینی قوی است و با احساس تعلق به جامعه، فردگرایی، رویکرد به غرب و شکاف ارزشی رابطه دارد.

داستانی (1388)

دانشجویان دانشگاه اصفهان

 نظریه استارک و گلاک

پیمایش (200=n)

وجود همبستگی بین ابعاد اعتقادی-شناختی، مناسکی-ارزشی و تجربی- احساسی و شادمانی

سفیری و غفوری (1388)

جوانان 25-18 ساله شهر تهران

مشابه نظریه استارک و گلاک

پیمایش (384=n)

وجود رابطه بین متغیرهای زمینه‏ای، هویت ملی و هویت دینی

طالبان (1388)

کشوری

شلدون و استرایکر

پیمایش

3/91 از پاسخگویان به مسلمانی خود افتخار می کنند.  6/51 از میان غیرمسلمانان دوست انتخاب نمی کنند. 8/84 درصد از کسانی که به مسلمانان توهین می کنند، متنفرند. تنها 1/13 درصد از پاسخگویان در قبال مسلمانان دیگر احساس مسؤولیت نمی‏کنند و 8/86 درصد از پاسخگویان از توهین به مسلمانان ناراحت می‏شوند. سربلندی مسلمانان آرزوی 3/86 درصد از پاسخگویان است و 8/84 درصد از اسرائیل متنفرند. 6/13 درصد نگران اتفاقاتی که برای مسلمانان می‏افتد نیستند.

ابولحسنی (1388)

شهر تهران

هویت امتی

پیمایش (700=n)

7/88 درصد پاسخگویان هویت دینی خود را بالا و خیلی بالا (3/39 درصد خیلی زیاد و 4/49 درصد) و تنها 5 درصد آن را کم و خیلی کم ارزیابی کرده‏اند. هویت دینی، ملی، قومی و جهانی به ترتیب در رتبه‏های اول تا چهارم قرار دارد. وجود رابطه مثبت بین انواع هویت‏ها

حاجیانی و فولادی (1389)

ملی (13 شهر کشور)

(کنش متقابل نمادین و نظریه مید، کولی، بلومر و برگر و لاکمان)

پیمایش (1802=n)

بین هویت ملی و هویت مذهبی رابطه مثبت وجود دارد و از میان اقوام لرها و بلوچ‏ها گرایش بیشتری به هویت ملی و هویت مذهبی دارند

گنجی و همکاران (1389)

شهر کاشان

نظریه استارک و گلاک

پیمایش (383=n)

با افزایش میزان هویت دینی (دینداری، تعلق و تعهد) میزان حضور جمعی و سرمایه اجتماعی افزایش می‏یابد.

نوروزی (1389)

دانش‏آموزان دختر متوسطه قائمشهر

الگوهای سبک تربیتی

پیمایش (150=n)

جهانی شدن بر هویت ملی و دینی تأثیرگذار است ولی هر چقدر مخالفت با جهانی شدن بیشتر باشد هویت دینی و ملی تقویت می‏گردد.

گودرزی و همکاران (1389)

ورزشکاران کشتی و فوتبال شهر تهران بین 20 – 17 سال

نامشص است

پیمایش (410=n)

وضعیت پایبندی نظری و عملی به هویت دینی در کشتی‏گیران جوان شهر تهران کمتر از متوسط است. میانگین پایبندی نظری و عملی به هویت دینی در ورزشکاران فوتبالیست کمتر از متوسط می‏باشد

سلگی (1389)

کلیه دانشجویان دانشگاه‏های شهر تهران

مارسیا

 

پیمایش (410=n)

بین هویت فردی و هویت دینی رابطه وجود دارد. هویت موفق، هویت معوق و هویت آشفته با هر سه عامل هویت دینی رابطه مثبت و معنی‏دار است.

ایزدی و قاسمی (1390)

دانش‏آموزان‏مقطع متوسطه شهر تهران

مشخص نیست

پیمایش (400=n)

بین استفاده از اینترنت و هویت ملی و دینی نوجوانان رابطه معناداری وجود دارد و ساعت ممتد استفاده از اینترنت باعث شده که هویت دینی و ملی تضعیف شود.

الماسی و همکاران (1391)

دانشجویان دختر دانشگاه آزاد اسلامی شهر ایلام

مشخص نیست

پیمایش (100=n)

بین استفاده از اینترنت و هویت دینی رابطه معکوس وجود دارد.

باهنر و جعفری (1391)

ملی (تهران، ارومیه، اصفهان، شیراز و مشهد)

شبیه نظریه استارک و گلاک

تحلیل محتوا و پیمایش (3017=n)

بر خلاف اینکه تلویزیون ایران درباره هر کدام از مقوله‏های مورد بررسی هویت پیام‏هایی را پخش می‏کند، اما این پیام‏ها در کنار سایر عوامل تأثیرگذارند و تلویزیون پس از سایر متغیرهای نظام اجتماعی، عاملی تأثیرگذار بر نگرش مخاطبان درباره هویت است.

پاشا و فلاح‏زاده (1391)

شهر تهران

شبیه نظریه استارک و گلاک

پیمایش (811=n)

هویت دینی در بین زنان بر هویت ملی برتری دارد و در بین مردان عکس است.

حسین‏زاده و همکاران (1391)

آموزش و پرورش اسلامشهر

نظریه استارک و گلاک

پیمایش (545=n)

جهت بخشیدن به زندگی، رویکرد مثبت به آینده، وحدت اعتقادی، توجه به منزلت، رویکرد مثبت به آینده و ... در تحکیم و تقویت هویت دینی دانش‏آموزان تأثیر دارد

بختیاری و همکاران (1391)

کارشناسان حوزه رسانه در شهر همدان

مشخص نبودن رویکرد نظری

پیمایش (97=n)

شبکه‏های ماهواره‏ای تلویزیونی بر هویت دینی جوانان در حوزه‏های ناهنجاری‏های خانوادگی، ترویج سکولاریسم، از خودبیگانیگی، دین‏گریزی و ... تأثیر دارد

درویشی و احمدی (1391)

برنامه‏های کلان مصوب فرهنگی و مذهبی دوره متوسطه

نظریه استارک و گلاک

تحلیل محتوا

هدف برنامه‏ها هویت‏بخشی به نسل نوجوانان است و توجه در برنامه‏های فرهنگی بیشتر به ارزش‏های مذهبی است تا ارزش‏های ملی

قاسمی و همکاران (1391)

کاربران فیسبوک در  شهر اصفهان

نظریه استارک و گلاک

پیمایش (424=n)

بین مدت زمان عضویت، میزان استفاده و میزان مشارکت و فعالیت کاربران در فیسبوک با هویت دینی رابطه معکوس و بین واقعی تلقی کردن محتوای فیسبوک و هویت دینی رابطه مثبت وجود دارد

کوهی و محسنی (1391)

شهر تبریز

مشخص نیست

پیمایش (400=n)

بین استفاده از رسانه‏های نوین (اینترنت و  تلفن همراه) هویت فردی و هویت جهانی رابطه مثبت و با هویت ملی و دینی رابطه منفی وجود دارد

مرشدی‏زاد و همکاران (1391)

فیلم‏های سینمایی ایرانی بعد از انقلاب مرتبط با هویت دینی

نظریه هویت و نظریه بازتابندگی آنتونی گیدنز

تحلیل محتوا (20=n)

نتایج حاکی از حضور مؤلفه‏های هویت دینی در سینمای ایران است که در طی سه دهه پس از انقلاب از قالب سنتی به قالب بازتابنده منتقل شده است.

سفیری و نعمت‏اللهی (1391)

شهر تهران

نظریه استارک و گلاک

پیمایش (374=n)

رابطه منفی بین استفاده از ابزارهای جهانی شدن (اینترنت و ماهواره) با هویت دینی. رابطه منفی بین افزایش مدت زمان استفاده زنان از ماهواره و هویت دینی زنان.

مهنا (1391)

کلیه مدیران و آموزگاران  منطقه لالجین در سال 90- 1389

نزدیک به شجاعی‏زند

پیمایش (150=n)

کتاب‏های درسی دوره ابتدایی در حد نسبتاً بالایی توانسته است دانش‏آموزان را با مؤلفه‏های هویت دینی از قبیل خداشناسی، آخرت‏گرایی، اولیای دینی، احکام دینی، مفاخر مذهبی، قرآن و سنت، و ... آشنا کند

حسین‏زاده (1391)

دانشجویان دانشگاه تبریز

شبیه نظریه استارک و گلاک

پیمایش (384=n)

در بین کاربران، میزان استفاده از اینترنت با ابعاد و نشانه‏های هویت دینی رابطه ندارد. اما نوع استفاده از اینترنت با مقیاس هویت دینی و برخی از ابعاد آن دارای رابطه معناداری است.

ایمان و روحانی (1392)

دانشجویان دانشگاه شیراز

شلدون و استرایکر

پیمایش (431=n)

رابطه مثبت بین هویت اسلامی و ملی، قومی و رابطه منفی بین هویت اسلامی و جهانی

چابکی درزایی (1392)

---

نزدیک به شجاعی‏زند

تحلیل محتوا

بیشترین توجه در سیاست‏های صدا و سیما در حوزه نوجوانان و جوانان، به مؤلفه اعتقادی اختصاص یافته است. کمترین توجه سیاست‏های صدا و سیما به مؤلفه عبادی اختصاص دارد.

حمید و همکاران (1392)

دانشجویان دانشگاه چمران

نظریه مارسیا

پیمایش (186=n)

هویت دینی و خوش‏بینی با سلامت روان رابطه مثبتی دارد و سهم هویت دینی در تبیین سلامت روان بالاست

نیازی (1386)

دانشجویان دانشگاه کاشان

مقیاس دینداری سولینز

پیمایش (570=n)

رابطه معنی‏داری بین میزان دینداری و میزان هویت اجتماعی وجود دارد

 

 

یافته‏های پژوهش

یافته‏های توصیفی

مطالعات صورت گرفته بین بازه زمانی 1380 تا 1392 قرار دارند. طبقه‏بندی پژوهش‏ها در سه دوره زمانی نشان می‏دهد که بیشترین تعداد مطالعات در حوزه هویت دینی، مربوط به بازه زمانی 1386 تا 1390 است به طوری که 39.5 درصد مطالعات صورت گرفته به این بازه زمانی تعلق دارد. بازه زمانی 1392-1391 با 33.3 درصد در رتبه بعدی قرار دارد و در آخر بازه زمانی 1380 تا 1385 جای می‏گیرد. به لحاظ قالب پژوهشی، بیشترین درصد فراوانی (50.1 درصد) به مقالات پژوهشی تعلق دارد و در مراتب بعدی طرح‏های پژوهشی (31.2 درصد) و پایان‏نامه‏های دانشگاهی (18.7 درصد)  قرار دارند. لازم به ذکر است که در فرایند جستجو، مقالاتی که از پایان‏نامه‏ها استخراج شده بودند، انتخاب شده و ملاک تحلیل قرار گرفته‏اند و از بررسی پایان‏نامه‏ها اجتناب شده است. جامعه آماری پژوهش‏های مورد بررسی، در چهار دسته ملی، جوامع شهری، اجتماع و اسناد و مدارک تقسیم‏بندی شده‏اند. برحسب محاسبات جامعه آماری 43.7 درصد از مطالعات صورت گرفته، در مقیاس اجتماعات کوچک بوده‏اند و بیشترین درصد را به خود اختصاص داده است. مقیاس‏های دیگر به ترتیب در جدول مشخص شده است. نهایتاً روش تحقیق پیمایشی و تکنیک پرسشنامه در جمع‏آوری و تحلیل داده‏ها بیشترین فراوانی (89.5 درصد) را در مطالعات مورد بررسی، به خود اختصاص داده است. همچنین 10.5 درصد از روش تحلیل محتوا در مطالعه هویت دینی استفاده نموده‏اند.

 

 

جدول2- یافته‏های توصیفی

فراوانی

درصد

مشخصه

متغیر

12

27.2

1385- 1380

پوشش زمانی

19

39.5

1390- 1386

16

33.3

1392- 1391

15

31.2

طرح پژوهشی

قالب پژوهشی

 

8

18.7

پایان­نامه

24

50.1

مقاله

12

25

کشوری- ملی

جامعه آماری

11

23

جوامع شهری

20

43.7

اجتماع

4

8.3

اسناد و مدارک (تحلیل محتوا)

42

89.5

پیمایش

روش‏شناسی

5

10.5

تحلیل محتوا

 

 

 

متغیرهای مورد بررسی

بر اساس موضوعات و مسأله‏ای که مطالعات به آنها پرداخته‏اند همچنان که جدول 3 نشان می‏دهد می‏توان پنج گروه از پژوهش‏ها را شناسایی نمود. بر اساس این یافته‏ها می‏توان ادعا نمود که بیشترین درصد (38.2 درصد) پژوهش‏های صورت گرفته در این حوزه، هویت دینی را به عنوان متغیر وابسته وارد تحلیل‏های خود کرده و تأثیر متغیرهای دیگر را بر روی آن بررسی کرده‏اند. این در حالی است که کمتر از 15 درصد از پژوهش‏ها، هویت دینی را به عنوان متغیر مستقل بررسی کرده‏اند. همچنین 29.7 درصد از مطالعات هویت دینی، مطالعه توصیفی بوده و صرفاً نیمرخ دینداری و ابعاد آن را بررسی کرده‏اند و بررسی عوامل یا پیامدهای دینداری و انواع و ابعاد آن مورد توجه نبوده است. در حدود 10.6 درصد از پژوهش‏ها نیز ضمن ارائه توصیفی از وضعیت هویت دینی تلاش کرده‏اند ارتباط آن را با سایر ابعاد هویت مثل هویت ملی، هویت قومی و ... مورد بررسی قرار دهند. نهایتاً 6.3 از پژوهش‏های صورت گرفته به صورت تحلیل محتوای اسناد مختلف از جمله کتب درسی دوره راهنمایی و دبیرستان بوده است.

 

 

جدول 3- نقش هویت دینی در پژوهش‏های مورد بررسی

مقالات، گزارش‏ها و پژوهش‏ها

درصد

فراوانی

متغیر

کلانتری و همکاران (1388)؛ بختیاری و فرخی (1391) پاشا و فلاح‏زاده (1391)، کوهی و حسنی (1391)؛ حسین‏زاده و همکاران (1391)؛ قاسمی و همکاران (1391)؛ باهنر و جعفری (1391)؛ ایزدی و قاسمی (1390)؛ سفیری و نعمت‏اللهی (1391) خادمی نوش­آبادی (1378)؛ ایمان و کیذقان (1382)، لطف‏آبادی (1383)؛ عباسی قادری (1386)، الماسی و همکاران (1391)؛ سفیری و غفوری (1388)، تقی‏زاده، مریم (1388)؛ نوروزی (1389)؛ حسین‏زاده (1391)

38.2

18

هویت دینی به عنوان

 متغیر وابسته

حبیب‏زاده (1382)؛ علیجانی (1385) حمید و همکاران (1392)؛ گنجی و همکاران (1389) نیازی  (1386)، داستانی (1388)؛ سلگی (1389)

14.8

7

هویت دینی به عنوان

متغیر مستقل

آخوندی (1383)؛ شریعتی‏مزینانی (1382)؛ گودرزی و همکاران (1389)؛ مهنا (1391)؛ چابکی درزایی (1392)؛ طالبان (1388)؛ ذکایی (1386)؛ سازمان ملی جوانان (1380)؛ سازمان ملی جوانان (1381)؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1382)؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1380)؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1383)؛ مرکز افکارسنجی (1385)؛ سازمان ملی جوانان (1386)

29.7

14

توصیف وضعیت

 هویت دینی

حاجیانی (1387)؛ ایمان و روحانی (1392)؛ حاجیانی و فولادی (1389)؛ صدیق سروستانی و حاجیانی (1387)، ابوالحسنی (1388)

10.6

5

توصیف وضعیت هویت دینی و ارتباط بین ابعاد هویت

علیرضایی (1386)؛ درویشی و احمدی (1391)؛ مرشدی‏زاد و همکاران (1391)

6.3

3

تحلیل محتوا

---

100

47

جمع کل

 

 

بررسی تفضیلی پژوهش‏ها صورت گرفته در خصوص متغیرهای مستقل تأثیرگذار بر هویت دینی یا بررسی هویت دینی به عنوان متغیر وابسته نشان می‏دهد که از میان متغیرهای مستقل، رسانه‏های نوین (اینترنت، ماهواره و تلفن همراه) بیشترین سهم را داشته‏اند (کوهی و همکاران، 1391؛ قاسمی و همکاران، 1391؛ ایزدی و قاسمی، 1390؛ عباسی قادی، 1386؛ الماسی و همکاران، 1391؛ حسین‏زاده، 1391؛ باهنر و جعفری، 1391). و بررسی تأثیر جهانی شدن بر هویت دینی در مرتبه بعدی قرار دارد (سفیری و نعمت‏اللهی، 1391؛ لطف آبادی، 1383؛ نوروزی، 1389). گرایش به گروه‏های مرجع (پاشا و همکاران، 1391)، سلامت روان (علیجانی، 1385) برنامه های تلویزیون (بختیاری و فرخی، 1391) خانواده (سفیری و غفوری، 1388) سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی، سرمایه‏های نمادین (تقی‏زاده، مریم، 1388؛ گنجی و همکاران، 1389) نیز از جمله متغیرهای مستقل تأثیرگذار بر هویت دینی در این پژوهش‏ها بودند که فراوانی زیادی نداشتند.

همان‏طور که در جدول 3 نیز آمده حدود 10 درصد از پژوهش‏ها هویت دینی را به عنوان متغیر مستقل در پژوهش خود به‏کار برده‏اند. در این پژوهش‏ها، متغیرهای تأثیرگذاری چون سلامت روان و خوش‏بینی (حمید و همکاران، 1392)؛ هویت اجتماعی (نیازی، 1386) هویت ملی (سلگی، 1389)؛ شادمانی (داستانی، 1388) و مشارکت سیاسی و اجتماعی (حبیب‏زاده، 1382) بر روی هویت دینی بررسی شده است.

 

تحلیل مطالعات صورت گرفته در حوزه هویت دینی

حوزه‏های مطالعاتی در هویت دینی

با بررسی مطالعات صورت گرفته می‏توان حوزه و قلمرو موضوعی پژوهش‏ها را در چند مورد خلاصه کرد:

1-              بررسی ارزش‏ها، نگرش‏ها و جهان‏بینی افراد نسبت به هویت دینی.

2-              مطالعه و سنجش هویت دینی؛ این نکته قابل ذکر است که در برخی از مطالعات انجام شده، هویت دینی نه به صورت تام، بلکه ابعادی از آن مورد سنجش و بررسی قرار گرفته است.

3-              بررسی و تحلیل عوامل مؤثر بر هویت دینی (عوامل اجتماعی و فرهنگی)

4-              بررسی رابطه بین هویت دینی و متغیرهای دیگر (سرمایه اجتماعی، مشارکت اجتماعی، رسانه‏های دیجیتال، جهانی‏شدن، سلامت روان، هویت‏های دیگر و ...).

 

نحوه سنجش هویت دینی

در اغلب تحقیقات مورد بررسی هویت دینی با سه مفهوم کلان یعنی دینداری، فرهنگ دینی و تعلق و تعهد دینی به شرح ذیل مورد سنجش قرار گرفته است:

الف- دینداری

دینداری مؤلفه‏ای است که تقریباً در تمامی مطالعات مورد سنجش قرار گرفته است. دینداری، خود دارای ابعاد، مؤلفه‏ها و شاخص‏های جداگانه‏ای به شرح زیر است:

 

 

جدول 4- ابعاد و شاخص‏های دینداری

ابعاد و مؤلفه‏ها

شاخص

اعتقادی

اعتقاد به (خدا، قرآن، نبوت، معاد)، مذهبی دانستن خود، پذیرش احکام و قوانین الهی، داشتن آگاهی و معلومات دینی، آشنایی با فروع دین

مناسکی

انجام عبادات فردی و جمعی (نماز خواندن، روزه گرفتن، رفتن به مسجد، نماز جمعه، شرکت در مراسم مذهبی، زیارت)، عمل به دستورات و فرایض دینی

عاطفی (تجربی)

گرایش‏ها، علایق و عواطف دینی شامل؛ احساس غرور از مسلمان بودن، همدردی در قبال سایر مسلمانان، احساس آرامش به هنگام نیایش، افتخار به شیعه بودن، احساس مثبت به خداو اولیای الهی، احساس منفی نسبت به دشمنان خدا، احساس نزدیکی به خدا، رازو نیاز با خدا، ناظر دانستن خداوند بر اعمال، درخواست یاری و کمک از خداوند

پیامدی

پیامدهای باور، عمل و دانش دینی در زندگی روزمره (جایگزینی دین، رعایت حلال و حرام، دروغ نگفتن، رعایت حجاب، مشروب نخوردن و ...)

پایبندی نظری به دین

بااهمیت تلقی کردن اسلام، ضرورت اطلاع از اسلام، علاقه‏مندی به اسلام، احساس رنج از مخدوش شدن اسلام

پایبندی عملی به دین

عضویت و مشارکت در گروه‏های طرفدار اسلام، تلاش برای فراگیری اسلام، پایبندی به مقررات و احکام دین.

اخلاقیات

جنبه‏های فردی و اجتماعی اخلاق در زندگی و التزام به رعایت آنها

 

 

بخش عمده این پژوهش‏ها فقط مفهوم دینداری و ابعاد آن را مورد سنجش قرار داده‏اند و در این سنجش هم الگوی نظری استارک و کلاک مورد توجه آنها بوده است. تعداد کمی از این تحقیقات دو مفهوم محوری دینداری و فرهنگ دینی و تعداد کمتری از پژوهش ها هر سه مفهوم فوق را بررسی کرده‏اند (پژوهش‏های وزارت ورزش و جوانان، شجاعی‏زند، 1384؛ حاجیانی، 1387؛ ابوالحسنی، 1388) در حالی که  به نظر می‏رسد جامع‏ترین سنجش هم همین موارد بوده است.

 

ب- فرهنگ دینی

این مؤلفه با تعلق به فرهنگ دینی همچون پذیرش باورهای مذهبی، پذیرش متون مقدس و رهبران مذهبی، اعتقاد به سودمندی دین و پایبندی عملی به دین، الزام اجتماعی به دین، پذیرش ارزش‏های دینی، ارجاع به مذهب در امور زندگی، شناخت دین، نوع نگرش به دین و توجه به نمادهای مذهبی اندازه‏گیری شده است.

 

ج- تعهد و تعلق دینی

تعهد به اجتماع دینی، مشارکت در فعالیت‏های دینی و عضویت در آنها، درگیری ذهنی و نظری در مقولات مذهبی، تساهل و تسامح مذهبی، ترویج عقاید دینی و دفاع از آنها، تعهد و تلاش برای اصلاح جامعه و تأثیر موقعیت‏های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه بر دین، احساس تعلق و عضویت به جامعه دینی و دینی پنداشتن خویش، احساس افتخار یا نفرت نسبت به عضویت در اجتماع دینی، تمایل به پرداختن هزینه و تعهد برای حفظ جامعه دینی، احساس مسؤولیت نسبت به سرنوشت جامعه دینی از جمله شاخص‏هایی است که برای سنجش تعهد و تعلق دینی در این پژوهش‏ها استفاده شده است.

 

یافته‏های تحلیلی پژوهش

نتایج تحقیقات حوزه هویت دینی نشان می‏دهد که عوامل ایجاد تصویر منفی یا مثبت از دین در اغلب موارد ناشی از عوامل برون دینی (توجه افراطی به دین، استفاده ابزاری از دین، سیاسی کردن دین، عدم پایبندی مبلغان و مراجع دینی به دستورات و آموزه‏های دینی) است تا عوامل درون دینی. به عبارت دقیق تفسیر انسان‏ها و عوامل انسانی (کارگزاران دینی) است که موجب دلزدگی یا علاقه‏مندی به دین می‏شود و خود آموزه‏های دینی برای جوانان نه تنها آزار دهنده نیست بلکه نقش بسزایی در مسائل وجودی و اخلاقی آنها هم دارد.

طبق نظریه بازاندیشی در هویت، بازاندیشی در هویت دینی به‏ویژه در بسیاری از جوانان مورد مطالعه قابل مشاهده است. در مورد بازاندیشی نکته تأمل‏برانگیز آن است 40.17 درصد، نوع نگاه‏شان به دین مثبت‏تر شده است. این یافته ما را به اندیشه در مورد این مسأله سوق می‏دهد که پدیده دین و تفسیر از دین و خود هویت دینی دستخوش تغییر و تحول شده است. داده‏های تحقیقات حوزه هویت دینی نشان می‏دهد که مسأله «دین حداقلی» و کوچک‏سازی دین و «فقه‏زدایی از دین» و پلورالیسم دینی در میان بخش قابل توجهی از جامعه مشاهده می‏شود (حاجیانی، 1387؛ ذکایی، 1387؛ طالبان، 1388؛ ابوالحسنی، 1388؛ ایمان و روحانی، 1392) به عبارتی شرایط خاص اجتماعی و عوامل برون دینی می‏تواند موجب شود از دین، تفسیر و قرائت متغیر و متحولی وجود داشته باشد. این امر، نشان می‏دهد که چگونه عوامل اقتصادی، سیاسی با عوامل دینی (فرهنگی) رابطه متقابل دارند. لذا قرائت‏های دینی و تفاسیر دینی کنشگران اجتماعی متأثر از وضعیت اقتصادی- سیاسی و عملکرد کارگزاران سیاسی- فرهنگی جامعه دچار تحول و دگردیسی می‏شود. از طرف دیگر می‏توان پیامدهای جهانی شدن فرهنگ و هویت را هم در پاسخ‏های افراد مورد مطالعه مشاهده نمود. به نظر می‏رسد که در جامعه جهانی کنونی، افراد قرائت و ارزیابی خاص مرتبط با جامعه جدید را مد نظر قرار می‏دهند. از نکات فوق می‏توان نتیجه گرفت که جهان اجتماعی با همه محتویات ارزشی‏اش (ارزش‏ها، هنجارها، کنشگران و ...) دستخوش تغییر و دگرگونی شده است. یافته‏های فوق یادآور نظریه سکولار شدن نیز می‏باشد حتی اگر جامعه، سکولاریزه نشود و یا نخواهد بشود با این حال برای بخش مهمی از جامعه ما سکولار شدن به معنای «مرگ خدا» و نابودی امر مقدس نیست بلکه معنای «آن دنیایی کردن» کارکرد دین می‏باشد. در واقع دلیل مخالفت این بخش از جامعه با «دینی کردن جامعه و همه امور» و «کوچک و تخصصی کردن دین»، قائل شدن نقش آخرتی و آن جهانی برای دین است و بدین گونه با هر نوع قرائت سیاسی و اجتماعی از دین مخالفت می‏ورزند چرا که معتقدند این‏گونه قرائت‏ها موجب لطمه دیدن جوهر و پیام دین و ابزاری و آلوده شدن دین می‏شود (ذکایی، 1387؛ ابوالحسنی، 1388؛ ایمان، 1392).

به طور کلی با توجه به مطالعات صورت گرفته، ذکر سه نکته در خصوص سنجش هویت دینی اهمیت دارد:

 

تقلیل‌گرایی

نکته قابل تأمل در بیشتر پژوهش‏ها تقلیل هویت دینی به مفهوم دینداری است به طوری‏که این دو مفهوم به جای یکدیگر به کار رفته‏اند. اگرچه مفهوم هویت دینی همپوشانی و نزدیکی‌هایی با مفهوم دینداری دارد اما در واقع فراتر از دینداری است به بیان دیگر هویت دینی مجموعه باورها، ارزش‏ها، نگرش‏ها و در نهایت رفتارهای فردی و اجتماعی افراد در رابطه با امر دینی است، در حالی‏که دینداری صرفاً میزان پایبندی نظری و عملی به یک دستگاه دینی است و از این نظر بخش کوچکی از هویت دینی را شامل می‌شود. کیفیت متمایزی که هویت دینی را از میزان دینداری جدا می‌سازد میزان علاقه، معناسازی و مشارکت اجتماعی افراد است که براساس پایبندی به یک دین خاص نسبت به آن ابراز می‌دارند (ذکایی، 1386). هویت دینی عبارت است اتکای فرد به یک نظام یا پایگاه اعتقادی که در جهت‏گیری فرد در زمینه‌های مختلف تأثیر می‌گذارد به عبارت محققان در سنجش و عملیاتی کردن مفهوم هویت دینی و دینداری برداشت متفاوتی دارند و این امر در شاخص سازی‏های صورت گرفته روشن است (ابوالحسنی، 1388؛ ایمان و روحانی، 1392؛ حاجیانی، 1389). هویت دینی فرایندی است که افراد یک گروه طی آن با برخورداری از دین و تعالیم مشترک، پایبندی و وفاداری خود را به آن حفظ نموده و با تمایل به انجام مناسک و آیین‌های مذهبی فراگیر به شکل‏دهی و تحکیم آن می‌پردازند. این نوع هویت را می‌توان در پایبندی به جوهر دین و ارزش نمادین مذهبی و فراگیر بودن ارزش‌ها و دلبستگی جمعی و عمومی به شعائر، مناسک نهادها، نمادها دینی و مشارکت و تمایل عملی به ظواهر و آیین‌های مذهبی و دینی مشاهده نمود (شریعتی مزینانی، 19:1382). نکته دیگر این است که دینداری نیز دارای ابعاد و مؤلفه‏های متفاوتی است. در سنجش دینداری در پژوهش‏های مورد بررسی، همه ابعاد آن مورد سنجش قرار نگرفته‏اند. جدای از این مطلب که برخی از ابعاد دینداری از طریق روش‏های کمی و تکنیک پرسشنامه قابل سنجش نیست (نیت، درجه ایمان و ...)، در استفاده از مدل‏ها و الگوهای سنجش هم نوعی تقلیل‏گرایی صورت گرفته است. مطالعات صورت گرفته بیشتر بر مبنای دو الگوی سنجش دینداری، یعنی الگوی گلاک و استارک (دینداری متشکل از مؤلفه‏های اعتقادی، تجربی، پیامدی، مناسکی) و الگوی شجاعی‏زند (دینداری متشکل از مؤلفه‏های اعتقادات، عبادیات، اخلاقیات، شرعیات) صورت گرفته است.

 

اعوجاج مفهومی

بررسی‏ها، نشان می‌دهد که هر یک از افراد تلقی و برداشت‌ متفاوتی از دین و هویت دینی دارند. بدیهی است سنجش اعتقاد با اندازه‌گیری اخلاقیات، متفاوت و هر دو با ارزیابی احساسات یا روش زندگانی متفاوت‌اند. باید تفاوت نگاه غربی‏ها و متفکران مسلمان و داخلی را به مقوله دین و هویت دینی را هم درنظر گرفت. در برخی از مطالعات، هویت دینی بر مبنای دین اسلام و مذهب شیعه تعریف شده است، اما الگوی سنجش آن مطابق با الگوهای غیربومی و غربی است. اغتشاش مفهومی و همپوشانی مقوله‏ها در طراحی گویه‏ها و سؤالات از دیگر مشکلات است. در واقع، بررسی میزان هویت دینی زمانی دچار مشکل بوده است که در طراحی سؤالات، موضوعات دیگری به‏ویژه پدیده‏های سیاسی و اجتماعی همراه با موضوعات دینی به‏طور همزمان مورد سنجش قرار گرفته است. هویت دینی را نیز در دو سطح می‌توان مشاهده کرد. اول در سطح فردی و شخصی که تقریباً مترادف با دینداری فردی است اما در سطح دیگر، هویت دینی به صورت جمعی نیز مطرح است و متضمن آن سطح از دینداری است که با «مای» جمعی یا همان اجتماع دینی یا امت، متناظر است (دوران، 1383: 84). در این معنا هویت دینی به معنای تعلق و تعهد به جامعه دینی است. البته هر دو سطح از هویت دینی (شخصی و جمعی)، متضمن میزانی از دینداری است. با توجه به اینکه یکی از ویژگی‌های هویت، چند بُعدی بودن آن است هویت دینی نیز مفهومی مرکب و چند بُعدی است و می توان ابعاد زیر را برای ان قائل شد:

1ـ بعد اجتماعی: این بعد با مجموعه‌ای از نشانگرها (اجتماعی و نمادین) سر و کار دارد که مرز گروه‌های دینی را تعریف می‌‌کند و به شخص اجازه می‌دهد که میان «درون گروه» و «برون‌گروه» تمایز قایل شود. بُعد اجتماعی با تعریف رسمی و علمی تعلق، ارتباط دارد. مثلاً می‌توان به ختنه شدن یا غسل تعمید داده شدن یا مؤمنانه عمل کردن به اصول پنج‌گانه اسلام یا داشتن سرپناه مشترک در آیین‌بودا و به علاوه موافقت با پذیرش تکالیفی که برای به رسمیت شناختن اعضا جهت احراز صلاحیت در این یا آن جنبش دینی مورد نیاز است، اشاره کرد (لژه، 1380: 295). درواقع بُعد اجتماعی، احساس تعلق خاطر مشترک و احساس تعهد افراد به «مای» مسلمان را نشان می‌دهد.

2ـ بعد تاریخی: بعد تاریخی را می‌توان آگاهی و دانش نسبت به پیشینه تاریخی و احساس تعلق خاطر و دلبستگی بدان دانست. این تعریف دربرگیرنده دو بُعد است:

الف) دانش تاریخی، به معنای آگاهی از مهم‏ترین حوادث و شخصیت‌های تاریخی است.

ب) تعلق خاطر تاریخی، به معنای وجود احساسات و عواطف مثبت و منفی نسبت به حوادث، وقایع و شخصیت‌های تاریخی است که نتیجه آن، برخورد غرورآمیز و افتخارآمیز با آن یا موفق دانستن فعالیت‌ها و اقدامات شخصیت‌های مؤثر و مثبت در تاریخ کشور، یا ناراحتی و سرافکندگی و تحقیر شدن است (معمار، 1378: 27). بُعد تاریخی هویت دینی بر آگاهی مشترک تاریخی افراد جامعه، از گذشته تاریخی و احساس دلبستگی به آن و اهتمام به حفظ و زنده نگهداشتن آن دلالت دارد.

3ـ بعد فرهنگی: این بعد حاوی مجموعه‌ای از عناصر شناختی، نمادین و عملی است که میراث سنتی خاصی را تشکیل می‌دهد: آموزه‌ها، کتاب‌ها، علم و تفاسیر عملی، رفتارها و آیین‌ها و رموز آیینی، تاریخ، اندیشه‌ها و شیوه‌های اندیشه‌ورزی که ریشه در فعالیت‌های اجتماعات دارند، عادات غذاخوردن، لباس پوشیدن، امور جنسی، بهداشت و نظایر آن که با نظام اعتقادات فرد مرتبط‌اند، هنر و آفریده‌های زیباشناختی که به طور علمی توسعه یافته است و با این اعتقادات ارتباط دارد و نظایر آن شامل بُعد فرهنگی هویت می‌شود (لژه، 1380: 296). در واقع بُعد فرهنگی، نگرش مثبت به میراث فرهنگی مذهبی و اهتمام به حفظ و نگهداری آن را نشان می‌دهد.

در تعریف مفهومی و عملیاتی هویت دینی، پراکندگی و گسست‏هایی مشاهده می‏گردد. با توجه به ابعاد مختلف هویت دینی که تشریح شد، این گسست، مخصوصاً در تعاریف عملیاتی مشهودتر است. مطالعات مختلف مؤلفه‏های متفاوتی را برای سنجش برگزیده‏اند و شاخص‏هایی که برای هریک تعریف کرده‏اند، با یکدیگر همخوانی و قرابت ندارد. به علاوه گویه‏های مورد استفاده در تحقیقات یکسان نبوده و از بنیان محکمی پیروی نمی‏کند و نیز همه ابعاد هویت دینی را پوشش نمی‏دهد.

 

نبود پایه نظری و روش‏شناختی منسجم

چارچوب نظری منسجم، نقشه راه یک پژوهش را مشخص می‏سازد و پژوهشگر را راهنمایی می‏کند تا از مسیر پژوهش منحرف نگردد. در پژوهش‏های بررسی شده، نظم و انسجامی در انتخاب نظریه‏ها و تدوین چارچوب نظری مطابق با هویت دینی (اسلامی) مشاهده نمی‏شود. درضمن همان‏طور که اشاره شد، تقریباً 90 درصد مطالعات از ابزارها کمی و روش پیمایشی در مطالعه ابعاد مختلف هویت دینی استفاده کرده‏اند. این روش در سنجش برخی از ابعاد ناتوان است و نیز با توجه به اعوجاج مفهومی و نظری موجود، خلأ مطالعات نظری و اکتشافی احساس می‏گردد. استفاده از روش‏های مختلف کیفی به منظور پر کردن این خلأ می‏تواند جهت‏گیری‏های پژوهش‏ها را تغییر داده و اصلاح کند. تقریباً اغلب پژوهش‏ها از مدل استارک و کلاک و و الگوی شجاعی‏زند (1384) برای شاخص‏سازی سازه هویت دینی استفاده نموده‏ا‏ند. البته برخی از محققان جامعه‏شناس از نظریه‏های دیگری غیر از استارک و کلاک و شجاعی‏زند استفاده نموده‏اند. از جمله حاجیانی از نظریه کنش متقابل و هربرت بلومر و مید، یا ایمان از نظریه شلدون و استرایکر، ذکایی از نظریه کنش متقابل و رحیم ابوالحسنی از نظریه هویت امتی برای سنجش دینداری و هویت دینی بهره برده‏اند. پژوهش‏هایی هم که توسط روان‏شناسان انجام گرفته، برای سنجش دینداری اغلب از نظریه مارسیا و گلدبرگ استفاده نموده‏اند (سلگی، 1389؛ حمید و همکاران، 1392؛ علیجانی، 1385). برخی از پژوهش‏ها نیز همچنان که جدول 2 مشخص است چارچوب نظری مشخصی نداشته‏اند و صرفاً به طراحی چند گویه برای هویت دینی اکتفا کرده‏اند. از سویی در اغلب پژوهش‏های بررسی شده به استثنای موارد معدود (حاجیانی،1387؛ ابوالحسنی، 1388؛ ذکایی، 1387؛ پیمایش‏های ملی وزارت ورزش و جوانان؛ ایمان، 1392) هویت دینی را معادل با دینداری دانسته‏اند و تفکیک مفهومی در این زمینه  انجام نداده‏اند حال آنکه دینداری فقط برخی از شاخصه‏های هویت دینی را پوشش می‏دهد.

 

نتیجه‏ و ارائه پیشنهادات

به طور کلی در خصوص وضعیت هویت دینی می‏توان پژوهش‏های بررسی شده را به دو گروه تقسیم‏بندی نمود. گروه اول مطالعاتی هستند به بررسی وضعیت هویت دینی می‏پردازند و گروه دوم مطالعاتی هستند که رابطه بین هویت دینی و سایر متغیرها را تحلیل می‏کنند. همان‏طور که قبلاً هم اشاره شد، بیشتر مطالعات انجام شده هویت دینی را به دینداری یا بخشی از ابعاد هویت دینی، تقلیل داده‏اند. اما برخی مطالعات وجود دارند که می‏توان به آنها تکیه کرد و تحلیل‏هایی را با توجه به یافته‏های آنها، صورت داد (حاجیانی، 1387؛ حاجیانی و فولادی سپهر، 1389؛ سفیری و غفوری، 1388؛ ابوالحسنی، 1388؛ طالبان، 1388؛ ذکایی، 1386). یافته‏ها نشان می‏دهد که در بین پاسخگویان دو بعد نگرشی و رفتاری کاملاً بر یکدیگر منطبق نیستند. هر چند نسبت قابل توجهی از افراد خود را مذهبی می‏دانند، ولی به همان میزان به اعمال و مناسک دینی پایبند نیستند. در مجموع زنان هویت دینی قوی‏تری داشته‏اند، و تنها در مناسک مذهبی در حوزه عمومی از مردان عقب‏تر هستند. در اکثر موارد میزان تحصیلات رابطه‏ای معکوس با هویت دینی دارد. افزایش سن نیز در بیشتر موارد، همزمان با افزایش سطح دینداری پاسخگویان است.

به طور کلی این پژوهش‏ها وضعیت هویت دینی را مثبت ارزیابی می‌کنند (بین 10 تا 15 درصد افراد وضعیت هویت دینی خود را ضعیف ارزیابی کرده‏اند). مطالعات نشان می‏دهد که بین هویت دینی و هویت‏های رقیب (هویت ملی و هویت قومیتی) هم‏زیستی وجود دارد (حاجیانی، 1387؛ لطف‏آبادی، 1383؛ ابوالحسنی، 1388). این همزیستی و رابطه مثبت بین هویت دینی و هویت ملی بیشتر است و این دو یکدیگر را تقویت می‏کنند. اما بین هویت دینی و هویت مدرن و جهانی همزیستی دیده نمی‏شود و رابطه معنادار منفی بین آنها برقرار است. (همان). همچنین هویت دینی همچنان به عنوان اولین و مهم‏ترین هویتی است که افراد خود را با آن می‏شناسند و با آن خود را تعریف می‏کنند. بررسی میزان قوت هویت‏های ملی، دینی، جهانی و قومی نشان می‏دهد هویت دینی در رتبه اول، هویت ملی در رتبه دوم، هویت قومی در رتبه سوم و هویت جهانی در رتبه چهارم قرار دارند (حاجیانی، 1387؛ ابوالحسنی، 1388؛ ذکایی، 1387).

نتایج مطالعاتی که به رابطه بین هویت دینی و سایر متغیرها پرداخته‏اند نشان می‏دهد که هویت دینی با متغیرهای (مشارکت اجتماعی، سلامت روان، شادکامی، استفاده از رسانه‏های نوین، جهانی شدن، سرمایه اجتماعی، هویت ملی، هویت قومی، هویت فردی و اجتماعی و هویت جهانی) رابطه معناداری دارد (قنبری، 1389). هویت دینی با مشارکت اجتماع، سرمایه اجتماعی، سلامت روانی، شادکامی، هویت ملی، هویت قومی رابطه معنادار و مثبتی دارد. همچنین هویت دینی با استفاده از رسانه‏های نوین (اینترنت، ماهواره و تلویزیون)، جهانی شدن و هویت جهانی رابطه منفی دارد. باید توجه داشت که در برخی از مطالعات رابطه بین هویت دینی و هویت فردی و اجتماعی مثبت ارزیابی شده و در برخی مطالعات جهت این رابطه منفی است. با توجه به یافته‏های فوق می‏توان پیشنهادات زیر را برای پژوهشگران و پژوهش‏های بعدی ارائه نمود:

1-              انجام فراتحلیل‏های آماری در خصوص عوامل مؤثر بر شکل‏گیری هویت دینی یا پیامدهای آن؛

2-              ایجاد بانک اطلاعاتی پژوهش‏های هویت دینی؛

3-              توجه بیشتر به مبانی و رویکردهای نظری در اندازه‏گیری و سنجش هویت دینی؛

4-              استفاده از سنجه‏های بومی برای اندازه‏گیری هویت دینی به منظور تسهیل انجام پژوهش‏های بعدی و امکان رصد و پایش تغییرات این موضوع در بازه‏های زمانی مختلف؛

5-              برگزاری کارگاه‏ها و نشست‏های تخصصی توسط صاحبنظران برای استحصال چارچوب مورد توافق برای سنجش هویت دینی؛

6-              ایجاد دبیرخانه دایمی پایش و سنجش دینداری در میان اقشار مختلف جامعه.

 


1 Mead, J.H.

2 Tajfel,H.

3 Reflexive

4 Social categories

5 Self-categorization

6 Jenkins, R.

7 Communitarian

8 Castells, M.

9 Network Society

10 Legitimation        

7- Resistance

1 Project identity

2 Fragmentation

3 Dislocation

1 Religiousness

3 Religious Identity

4 Spiritual identity

5 Identity formation

6 Erikson EH

7 Ego identity

8 Marcia JE

9 Exploration

10 Commitment

1 Diffusion

2 Foreclosure

3 Moratorium

4 Achievement

5 Greenfield and Marks

6 Ashmore, R.D.

7 Collective identity framework

8 Self-categorization

9 Connotational confusion

10 Templeton et al. 

1 Systematic Review

2 www.sid.ir

3 www.magiran.com

4 www.Irandoc.ir

مراجع

منابع
آخوندی، م. (1383). هویت ملی- مذهبی جوانان، قم: نشر بوستان کتاب.
ابوالحسنی، ر. (1388). تعیین و سنجش مؤلفه‏های هویت ایرانی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک.
اشرفی، ا. (1377). بی‏هویتی اجتماعی وگرایش به غرب. بررسی عوامل اجتماعی فرهنگی مؤثر بر گرایش نوجوانان به الگوهای فرهنگ غربی (رپ و هوی متال) در تهران. پایانامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
اَلماسی، م. و همکاران. (1391). بررسی رابطه میزان و نحوه استفاده از اینترنت با هویت دینی دانشجویان دختر دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام.
ایزدی، م. و قاسمی، ک. (1390). «تأثیر استفاده از شبکه اطلاعات جهانی بر هویت دینی- ملی دانش‏آموزان»، کتاب ماه علوم اجتماعی، دوره جدید، ش 38، ص 114-121.
ایمان، م. و روحانی، ع. (1392). «هویت اسلامی و هویت‏های رقیب (هویت جهانی، ملی و قومی)»، تحقیقات فرهنگی ایران، دوره 6، ش 1، ص 127 - 148.
ایمان، م. و کیذقان، ط. (1382). «بررسی عوامل مؤثر بر هویت اجتماعی زنان (مطالعه موردی زنان شهر شیراز)»، علوم انسانی الزهرا، دوره 13-12، ش 44-45، ص 79-107.
باهنر، ن. و جعفری، ط. (1391). «تلویزیون و تأثیر آن بر هویت دینی، گروهی و جنسیتی ایرانیان»، مطالعات فرهنگ – ارتباطات، دوره 13، ش17، ص 7 – 44.
بختیاری، ح. و فرخی، ح. (1391). «بررسی رابطه برنامه‏های شبکه‏های ماهواره‏ای تلویزیونی و هویت دینی جوانان»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال بیستم، دوره جدید، ش 1، ص 55-72.
پاشا، ا. و فلاح‏زاده، م. (1391). «بررسی هویت دینی و ملی نوجوانان و جوانان شهر تهران با تأکید بر گروه مرجع»، مطالعات ملی، دوره 13، ش4، ص 131-156.
تقی‏زاده، م. (1388). هویت دینی زنان و عوامل اجتماعی مرتبط با آن، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. رساله کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی - دانشکده علوم اجتماعی.
جنکینز، ر. (1381). هویت اجتماعی، مترجم: تورج یاراحمدی، تهران: شیرازه.
چابکی درزایی، ر. (1392). «جایگاه هویت دینی در سیاست‏های حوزه جوانان رسانه ملی؛ مورد مطالعه سیاست‏های اجرایی سند افق رسانه»، مطالعات جوان و رسانه، شماره یازدهم، ص 89-114.
چیت‏ساز قمی، م. (1383). گسست نسلی در ایران: افسانه یا واقعیت، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
حاجیانی، ا. (1379). «تحلیل جامعه‏شناختی هویت ملی در ایران و طرح چند فرضیه»، فصلنامه مطالعات ملی، سال دوم، ش 5، ص193 - 228.
ــــــ . (1387). «بررسی منابع هویت ایرانی»، مطالعات ملی، دوره 9، ش2، ص 31 - 52.
حاجیانی، ا. و فولادی، س. (1389). «بررسی رابطه بین هویت ملی و هویت مذهبی در بین اقوام ایرانی»، پژوهش نامه علوم اجتماعی، سال چهارم، شماره چهارم. ص 33-54.
حبیب‏زاده، ف. (1382). بررسی هویت ملی و دینی جوانان و تأثیر آن بر مشارکت سیاسی و اجتماعی، رساله کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا.
حسین‏زاده، د.؛ عزیزی، غ. و شوقی، ب. (1391). «بررسی عوامل مؤثر در تحکیم هویت دینی دانش‏آموزان دوره متوسطه»، پژوهش‏های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)، دوره 2، ش 6، ص 53-73.
حسین‏زاده، م. (1391). مطالعه تأثیر اینترنت بر هویت دینی دانشجویان دانشگاه تبریز در سال تحصیلی 91-90، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور استان تهران، دانشکده علوم اجتماعی.
حمید، ن. و همکاران. (1392). «رابطه ساده و چندگانه هویت دینی، سلامت روان و خوشبینی»، روان‏شناسی و دین، سال ششم، شماره اول، ص 77-90.
خادمی نوش‏آبادی، ج. (1378). تحلیل وضعیت هویت (ملی- مذهبی) دانش‏آموزان سوم دبیرستان تهران، رساله کارشناسی ارشد پژوهش، دانشگاه شهید بهشتی.
داستانی، م. (1388). بررسی رابطه هویت دینی با شادمانی در دانشجویان دانشگاه اصفهان، پایان‏نامه‏های کارشناسی ارشد علوم تربیتی دانشگاه اصفهان.
درویشی، ل. و احمدی، پ. (1391). «تحلیل محتوای فرهنگی برنامه‏های دوره متوسطه بر اساس نمادهای ملی و مذهبی»، پژوهش در برنامه‏ریزی درسی، ش 35، ص 15-32.
دوران، ب. (1383). گزارش طرح تحقیقاتی، هویت اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی.
ذکائی، م. (1386). پیمایش ملی هویت دینی و ملی جوانان ایران، تهران: وزارت ورزش و جوانان.
وضعیت و نگرش جوانان ایران.(1380). سازمان ملی جوانان.
ـــــ . (1381). سازمان ملی جوانان.
ــــــ . (1386). سازمان ملی جوانان.
سفیری، خ. و غفوری، م. (1388). «بررسی هویت دینی و ملی جوانان شهر تهران با تأکید بر تأثیر خانواده بر آن»، پژوهش جوانان، فرهنگ و جامعه، ش 2، ص 1-27.
سفیری، خ. و نعمت‏اللهی، ز. (1391). «جهانی شدن و هویت دینی با تأکید بر تفاوت جنسیتی»، مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال 10، ش 3، ص 39-66.
سلگی، م. (1389). سنجش ابعاد و مؤلفه‏های هویت فردی و اجتماعی و تأثیر آنها بر انسجام هویت ملی دانشجویان دانشگاه‏های تهران، رساله دکتری دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده روان‏شناسی و علوم‏تربیتی.
شجاعی‏زند، ع. (1384). «مدلی برای سنجش دینداری در ایران»، جامعه‏شناسی ایران، دوره 6، ش 1، ص 34-66.
شریعتی مزینانی، س. (1382). بررسی نگرش (شناختی، عاطفی، رفتاری) جوانان شهر مشهد نسبت به هویت ایرانی اسلامی، معاونت پژوهش و فناوری جهاددانشگاهی، واحد استان خراسان رضوی.
صدیق سروستانی، ر. و حاجیانی، ا. (1387). «مطالعة تجربی منابع هویت ایران»، مطالعات ملی، دوره 9، ش2، ص 31-52.
طالبان، م. (1388). پیمایش ملی سنجش دینداری در ایران، تهران: ایسپا.
عالم، ر. (1377). بنیادهای علم سیاست، چاپ چهارم، تهران: نشر نی.
عباسی قادی، م. (1386). «بررسی رابطه استفاده از اینترنت و هویت دینی کاربران»، رسانه، ش69، ص 173-198.
علیجانی، م. (1385). «رابطه بین هویت دینی و سلامت روان در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی»، مطالعات روان‏شناختی، دوره2، ش 2-1، ص89 - 106.
علیرضایی، م. (1386). «جایگاه هویت ملی و دینی در کتب درسی دوره متوسطه»، فصلنامۀ نوآوری‏های آموزشی، ش 27، سال هفتم، ص 126-136.
قاسمی، وحید. و همکاران. (1391). «تعامل در فضای مجازی شبکه‏های اجتماعی اینترنتی و تأثیر آن بر هویت دینی جوانان»، دو فصلنامه دین و ارتباطات، سال نوزدهم، ش2، ص 5-36.
قاضی‏طباطبایی، م. و ودادهیر، ع. (1389). فراتحلیل در پژوهش‏های اجتماعی و رفتاری، تهران: انتشارات جامعه‏شناسان.
قنبری، ع. (1389). هویت ملی و ارزش‏های جهانی شده با تأکید بر ایرانیان عرب زبان، پایان‏نامه دکتری جامعه‏شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
کاستلز، م. (1385). عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ (جلد 1 و 2)، ترجمه: احد علیقلیان، افشین خاکباز، حسن چاوشیان؛ ویراسته: علی پایا، تهران: طرح نو، چاپ پنجم.
کلانتری، ح.؛ عزیزی، ج. و زاهد زاهدانی، س. (1388). «هویت دینی و جوانان (نمونه آماری، جوانان شهر شیراز)»، تحقیقات فرهنگی ایران، ش2، ص 125-142.
کلانتری، ح. و همکاران. (1390). «آثار و پیامدهای طلاق؛ مرور نظام‏مند تحقیقات انجام شده در ایران با تأکید بر ملاحظات جنسیتی (1390- 1376)»، فصلنامه زن در توسعه و سیاست، دوره 9، ش3، ص 111-131.
کوهی، ک. و حسنی، م. (1391). «رابطه استفاده از رسانه‏های نوین با ابعاد هویتی در نوجوانان و جوانان 14 تا 29 ساله شهر تبریز»، فصلنامه پژوهش‌های ارتباطی (پژوهش و سنجش سابق)، سال 19 ش4، پیاپی 72، ص 109-130.
گل‏محمدی، ا. (1386). جهانی شدن فرهنگ، هویت، تهران: نشر نی، چاپ سوم.
گنجی، م.؛ نعمت‏الهی، ز. و طاهری، ز. (1389). «رابطه هویت دینی و سرمایه اجتماعی در بین مردم کاشان»، جامعه‏شناسی کاربردی، سال بیست و یکم، ش4، ص 123-144.
گودرزی، م. و همکاران. (1389). «بررسی هویت دینی و ملی جوانان کشتی‏گیر و فوتبالیست شهر تهران»، المپیک، ش51، ص 21-32.
گیدنز، آ. (1378). تجدد و تشخص، ترجمه: ناصر موفقیان، تهران: نشر نی.
لژه، د. (1380). «انتقال و شکل‏گیری هویت اجتماعی- دینی در مدرنیته»، مترجم: سید محمود نجاتی، نامه پژوهش، ش20 و 21، ص 287-309.
لطف‏آبادی، ح. و نوروزی، و. (1383). «بررسی چگونگی نگرش دانش‏آموزان دبیرستانی و پیش دانشگاهی ایران به جهانی شدن و تأثیر آن بر ارزش‏ها و هویت دینی و ملی آنان»، نوآوری‏های آموزشی، دوره3، ش 9، ص 88 تا 119 .
مرشدی‏زاد، ع. و همکاران. (1391). «بازنمایی هویت دینی در سینمای پس از انقلاب اسلامی»، مطالعات فرهنگ – ارتباطات، دوره13، ش18، ص 59 تا 81 .
مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران. (1385). فرهنگ سیاسی مردم ایران، تهران: مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران.
معمار، ر. (1378). بررسی عوامل مؤثر بر میزان آگاهی و گرایش جوانان به تاریخ عناصر ایران، تهران: اداره کل مطالعات مرکز تحقیقات و سنجش برنامه‏ای صدا و سیما.
منصورنژاد، م. (1383). عقل در سه دین بزرگ آسمانی، زرتشت، مسیحیت و اسلام، سیری در تعاریف و سابقه مفهوم عقل و ارتباط آن با ادیان، تهران: نشر جوان پویا
مهنا، م. (1391). بررسی راهکارهای تقویت هویت دینی در برنامه درسی دوره ابتدایی از دیدگاه آموزگاران و مدیران مدارس ابتدایی شهرستان لالجین، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور استان همدان.
نوذری، ح. (1382). «نگاهی تحلیلی به رو روند تحول مفهوم هویت در قالب‏های سه گانه هویت سنتی، مدرن و پست مدرن»، فصلنامه مطالعات ملی، سال 7، ش2، ص 127-148.
نوروزی، م. (1389). مقایسه نگرش نسبت به جهانی-شدن و تأثیر آن بر هویت دینی و ملی دانش‏آموزان رشته‏های مختلف مقطع متوسطه (دختر) شهرستان قائم‏شهر، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی
نیازی، م. (1386). رابطه میزان دینداری با هویت اجتماعی جوانان، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه کاشان.
ارزش‏ها و نگرش‏های جوانان ایران. (1380). وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ــــــ . (1382). وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ـــــ . (1383). وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
وبستر، ف. (1390). نظریه‏های جامعه اطلاعات، ترجمه: اسماعیل قدیمی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
Arweck, E. & Nesbitt, E. (2010) "Young People's Identity Formation in Mixed-Faith Families: Continuity or Discontinuity of Religious Traditions?", Journal of Contemporary Religion, No. 25, P 67-87
Benoist, A.D. (2004) On Identity, Originally appeared in éléments113, Translated by Kathy Ack-erman and Julia Kostova, Accessed by www.alaindebenoist.com/pdf/on_identity.pdf.
Furrow, J.L., King, P.E. & White, K. (2004) "Religion and Positive Youth Development: Identity, Meaning, and Prosocial Concerns". Applied Developmental Science, No. 8, P 17–26
Henkel, M. (2005) "Academic Identity and Autonomy in a Changing Policy Environment", Higher Education, No. 49, P 155-176.
Karanauskien, D. & Kardelis, K. (2005) The Relationship between Students’ Academic Identity and Academic Achievements, Social Sciences / Socialiniai mokslai. 1, 47: 60- 70.
King, P.E. & Boyatzis, C.J. (2004) "Exploring Adolescent Spiritual and Religious Development: Current and Future Theoretical and Empirical Perspectives". Applied Developmental Science, No. 8, P 2-6.
King, P.E. (2003) "Religion and Identity: The Role of Ideological, Social, and Spiritual Contexts", Applied Developmental Science, No. 7:3, P 197-204,
Marcia, J.E. (1966) "Development and Validation of Ego Identity Status". Journal of Personality  and Social Psychology", No. 3(5), P 551- 558.
Peek, L. (2005) "Becoming Muslim: The Development of a Religious Identity". Sociology of Religion, Vol. 66, No. 3, p 215-242.
Seol, K.O. (2010) Religious identity as mediator between religious socialization from parents, Peers and mentors and psychological well-being and adjustment among Korean American adolscents of the University of Minesota. Phd Thesis
Seul, J.R. (1999) "Religion, Identity and Integration Conflict", Psychological Issues, Vol. 36, No. 5, P 556.
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار