نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 مربی، گروه جامعهشناسی دانشگاه پیامنور، ایران
2 استادیار، گروه جامعهشناسی، واحد اسلام آبادغرب، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلام آبادغرب، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
To follow the social regulations and adapt them with expectations of social role for social consistency whether in the same aged groups or in a family is important ,and such skills, absence can have a great affect on people. the main purpose of this study is to clarify and predict social-economic factors related to generous and shahed youths social responsibility in province of Kermanshah. nowadays In the community, among most of generous and shahed off springs the commitment and faithfulness matter to duties and morals and also the martyrdom value in most of them have been degraded and even many of them don't feel responsibility toward this phenomenon .the data through structural questionnaire gathered for 500 randomly selected generous and shahed youths. for dynamic and lasting of tool meter ,the alpha statistical methods of Chronbach, for testing hypotheses ,the Pearson solidarity coefficient, for evaluating the comparison of averages and regression and path analysis for research model evaluation were used .based on research findings there is a meaningful relation between age (r=o.19),tyrannical offspring bringing up style (r=-o.259), easy-oriented offspring bringing up style (r=-o.180), self-estimate (r=o.207), religious orientation (r=o.464)and social investment (r=o.344)with youths social responsibility. Regression results show that the dependence variable is directly influenced by social investment (Beta =o.45), religious attitudes (Beta =o.23), self - respect (Beta =o.14) ,social identity (Beta =o.19), offspring bringing up style (Beta =-o.18)and people membership in agencies variables (Beta =o.14) and totally these six variables could predict 35% (percent) (r2 =o,35)of changes regarding dependent variable.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه و بیان مسأله
مسؤولیت‌پذیری شامل توسعه مهارت‌های اجتماعی جوانان است که آن‌ها را قادر می‌سازد تا در جامعه بزرگ‌تر و اجتماع سیاسی، اعضای مسؤولیت‌پذیر و فعال باشند(Berman, 1997: 18). تعاریف متعددی از مسؤولیت‌پذیری ارائه شده است، ونتزل مسؤولیت‌پذیری را مراعات و احترام به حقوق دیگران، رقابت میان فردی و توسعه اخلاقی می‌داند و آن را مستقیماً به یادگیری مرتبط دانسته است (Wentzel, 1991: 2). بنا به تعریف چیبات مسؤولیت‌پذیری درنتیجه فرایند یادگیری توسعه پیدا می‌کند که این فرایند از طریق افرادی است که با هوشیاری خود می‌توانند محیط را به شیوه‌ای که ارزش‌های اجتماعی آن‌ها را منعکس می‌کند، تغییر دهند(Chebat, 1986: 560). سبحانینژاد نیز رفتار مسؤولانه اجتماعی را درنتیجه «نگرش» جامع شکل یافته در فرد می‌داند، نوعی احساس تعهد و پایبندی به سایرین، تبعیت از قواعد و معیارهای اجتماعی و درک قواعد گروهی که در ذهن فرد شکل گرفته و بر رفتارهای او اثر می‌گذارد (سبحانینژاد، 1379: 16). کاستکا و بالزارووا مسؤولیت‌پذیری را تعهد مداوم برای رفتار به شیوه اخلاقی و با بهبود کیفیت زندگی افراد و خانواده‌هایشان به‌علاوه بهبود اجتماع و جامعه در مقیاس وسیع‌تر می‌دانند (Castka & Balzarova, 2007: 276).
توانایی جوانان برای تشخیص و تعریف مسؤولیت‌پذیری در تعیین اینکه آن‌ها چه کسانی هستند، جایی که در جهان اجتماعی قرار می‌گیرند و اطمینان داشتن آن‌ها از احساس عاملیت مهم است. جنبه مهم فراگیری مسؤولیت‌پذیری، مرتبط با حساس جوان از عاملیت و کنترل است؛ یعنی درجه‌ای که آن‌ها خودشان را برای موفقیت‌ها و شکست‌های فردی‌شان مسؤول احساس می‌کنند. جوانان مسؤولیت‌پذیری و مهارت‌های اجتماعی را از طریق کنش متقابل با افراد فامیل، همسالان، مربیان و اجتماعات فرا می‌گیرند (Berman, 1997: 45).
ایران کشوری است با جمعیت جوان. نه‌تنها در سطح منطقه بلکه در سطح جهان. به‌طوری‌که با رشد جمعیت بالایی که طی سالهای اخیر داشته است سهم جمعیت جوان 24- 15 ساله از 42/15% در سال 1335 به 55/20% در سال 1375 و 1/24% در سال 1380 رسیده است (فتحیآذر، 1383: 4). جوانان سازندگان فردای جامعه هستند و تأثیر مسائل بحرانی جامعه می‌تواند سازندگی جامعه در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را تحت تأثیر قرار دهد و روند پیشرفت و سلامت جامعه را با مخاطره روبرو کند. با توجه به اهمیت و نقش جمعیت جوان در پژوهش‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناختی و افزایش چشمگیر جمعیت جوان در دهه‌های اخیر و اهمیت آن در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها، بررسی عوامل اجتماعی- اقتصادی مرتبط با مسؤولیت‌پذیری جوانان ضروری به نظر می‌رسد که به توانایی‌های اجتماعی، انگیزه تحصیلی و پیشرفت و پیگیری اهداف توجه به بحث‌های اخلاقی و اجتماعی، تأکید بر نظم شخصی، داشتن احساس صداقت و اطمینان نسبت به جهان به‌طورکلی، نگرانی برای رفاه دیگران، احساس وظیفه برای کمک به دیگران، تعهد به اجتماع و ... منجر می‌شود.
استان کرمانشاه به علت قرار گرفتن در محل انشعاب راه‌های اصلی اسلام آباد-خرمآباد و اسلامآباد-ایلام از بزرگراه کربلا و فاصله مناسب با مناطق مرزی استان داشته است، متحمل هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی و روانی زیادی ناشی از جنگ تحمیلی شده و شهدای زیادی را فدای اسلام و انقلاب کرده است. این که امروزه در میان فرزندان شاهد و ایثارگر، زندگی و اندیشه شهدا تا چه اندازه الگو است، سؤالی است که نیاز به تحلیل و بررسی دارد. به نظر می‌رسد پژوهش و بررسی در این راستا حائز اهمیت است. بر همین اساس پژوهش حاضر به بررسی علل مرتبط مسؤولیت‌پذیری جوانان شاهد و ایثارگر در استان کرمانشاه می‌پردازد. هدف کلی پژوهش شناسایی عوامل اقتصادی- اجتماعی مرتبط با مسؤولیت‌پذیری جوانان شاهد و ایثارگر در استان کرمانشاه است. اهداف جزئی در پژوهش پاسخ به سؤالات زیر است:
میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان تا چه اندازه است؟
آیا عوامل اجتماعی (میزان رابطه جوانان با همسالان، نگرش‌های مذهبی و میزان سرمایه اجتماعی) بر مسؤولیت‌پذیری جوانان تأثیر دارد؟
آیا متغیرهای روانی (سبک و شیوه فرزندپروری و میزان عزت‌نفس) بر میزان مسؤولیت‌پذیری تأثیر دارد؟
آیا متغیرهای جمعیتشناختی(سن، جنس، درآمد، منزلت شغلی، وضعیت تأهل) بر میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان تأثیر دارد؟
تعریف مفاهیم و متغیرها
1- میزان مسؤولیت‌پذیری: متغیر وابسته در این پژوهش «میزان مسؤولیت‌پذیری» است. فورد (1985) در این پژوهش میزان مسؤولیت‌پذیری نمره‌ای است که آزمودنی در مقیاس میزان مسؤولیت‌پذیری کسب می‌کند. میزان مسؤولیت‌پذیری با استفاده از 19 گویه بر مبنای طیف لیکرت سنجیده می‌شود.
2- تقید دینی: عبارت از اعتقاد به قوای لاهوتی و ماوراء طبیعی و رعایت یک سلسله مراتب اخلاقی در زمینه ارتباط با خود، سایر بندگان و خدا و انجام مناسک عبادی برای تقریب خالق و جلب رضایت او به منظور تعالی روح است (کتابی و همکاران، 1383: 172). این متغیر توسط 9 گویه بر اساس طیف لیکرت سنجیده می‌شود.
3- سرمایه اجتماعی: سرمایه اجتماعی، جمع منابع واقعی یا بالقوه‌ای است که حاصل شبکه‌های بادوام کمابیش نهادینه شده، آشنایی و شناخت متقابل، یا به عبارتی عضویت در یک گروه است (رویایی و کاوسی، 1387: 16). در این پژوهش سرمایه اجتماعی در 3 بعد اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعلق اجتماعی سنجیده می‌شود. سرمایه اجتماعی با 27 گویه بر اساس طیف 5 درجه‌ای لیکرت سنجش گردید.
4- عزت‌نفس: منظور از عزت‌نفس ارزشیابی کلی فرد از خود است. این اصطلاح همچنین بیانگر خود و خودانگاره نیز هست (سامانی و فولاد چنگ، 1385: 43). برای سنجش عزت‌نفس از 8 گویه استفاده شده است.
5- میزان تأثیرپذیری از همسالان: منظور از گروه همسالان تعداد محدودی از افراد هم سن و سال هستند که رابطه دوستانه‌ای با یکدیگر دارند و در فعالیت‌های مشترکی با هم همکاری دارند (سامانی و فولاد چنگ، 1385: 71). این متغیر شامل 4 گویه است و در قالب طیف لیکرت سنجیده می‌شود.
6- سبک فرزندپروری خانواده: منظور از سبک فرزندپروری در روانشناسی اجتماعی، «فرایندی است که به‌وسیله آن خانواده‌ها می‌آموزد که از طریق فراگرفتن رفتارهای اجتماعی که مورد تأیید گروه است و همچنین علایق شخصی، فرزندان خود را پرورش دهند» (گولد و کولب، 1376: 29). این متغیر به‌وسیله 15 گویه و با طیف لیکرت سنجیده شده است و نمره‌ای که فرد کسب می‌کند بیانگر سبک فرزندپروری خانواده‌ها است.
7- هویت اجتماعی: هویت ملی در این پژوهش به وفاق اجتماعی مربوط می‌شود و بیانگر توافق جمعی جوانان بر مجموعه‌ای از اصول و قواعد اجتماعی در یک میدان تعاملی اجتماعی است که خود موجد انرژی عاطفی است. این متغیر با استفاده از گویههایی که برگرفته از پرسشنامه سنجش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (چلبی، 1380) است، این متغیر به‌وسیله 8 گویه بر اساس سؤالاتی در مقیاس طیف لیکرت سنجیده شده است.
مروری بر پیشینه پژوهش
سازمان ملی جوانان در پیمایشی که با عنوان «نگاه جوانان به عرصه‌های زندگی» در سال 1375 انجام داده است، شش محور را بررسی می‌کند: روابط و مناسبات انسانی، ورزش و تربیت‌بدنی، تدبیر و سیاست، تلاش و سازندگی، تعلیم و تربیت و تعاون و تعهد اجتماعی (سازمان ملی جوانان، 1376).
مرادی و جلائیان (1386) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی ارتباط بین مسؤولیت اجتماعی و امنیت اجتماعی: مورد مطالعه شهر مشهد»، به این نتیجه رسیده‌اند که بین مسؤولیت اجتماعی (64/0=r)، تعهد اجتماعی (52/0=r)، اعتماد اجتماعی (72/0=r) و تحصیلات جوانان (34/0=r) با امنیت اجتماعی ارتباط معناداری وجود دارد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که هرچه مسؤولیت‌پذیری جوانان بیشتر است زمینه رشد و شکوفایی جامعه در نتیجه فراهم شدن امنیت اجتماعی بیشتر می‌شود (مرادی و جلائیان، 1386).
کرافت و همکاران پژوهشی با عنوان «اخلاق و مسؤولیت اجتماعی بر اثر بخشی سازمانی : پیمایش بازاریاب‌ها» انجام دادند. نتایج تا حدی مشخص می‌کند که رابطه مثبتی بین ارزش‌های اخلاقی جمعی بازاریاب‌ها و ادراک آن‌ها راجع به اهمیت اخلاق و مسؤولیت وجود دارد.(Kraft & et al., 1994:49-56)
کول و همکاران در پژوهشی به بررسی معانی مشارکت سیاسی در میان زنان سیاه و سفید، هویت سیاسی و مسؤولیت اجتماعی پرداخته‌اند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که زنان سفید به‌طور معناداری بیشتر از زنان سیاه در جنبش‌های زنان شرکت می‌کنند و زنان سیاه مشارکت بیشتری در جنبش‌های حقوق شهری نسبت به زنان سفید دارند و مشارکت زنان سیاه در جنبش‌ها تأثیر بیشتری بر زندگی‌شان دارد (Cole & et al., 1996: 130-140).
مروری بر مباحث نظری
در نظریه یادگیری اجتماعی، یادگیری به فرایند ایجاد تغییر در رفتار آشکار فرد گفته می‌شود که شامل ادراک امور، سازمان دادن اطلاعات، تجزیه و تحلیل اطلاعات، کسب دانش، درک معنی و ایجاد انتظارات می‌شود که مستقیماً قابل‌مشاهده نیستند. واضع این نظریه بندورا است. نظر باندورا این است که یادگیری می‌تواند از طریق مشاهده یا سرمشق رخ دهد و نه صرفاً به وسیله تقویت مستقیم. بندورا اهمیت تقویت مستقیم را به‌عنوان راهی برای تأثیر گذاشتن بر رفتار انکار نمی‌کند، اما با این موضوع که رفتار تنها از طریق تقویت مستقیم آموخته شود یا تغییر کند، به چالش برخاسته است. اشخاصی که از هنجارهای فرهنگی منحرف می‌شوند، رفتارشان را به همان شیوه از افراد دیگر یاد گرفته‌اند. تفاوت بین آن‌ها در این است که اشخاص منحرف از الگوهای متفاوتی پیروی کرده‌اند که باقی جامعه آن‌ها را ناخوشایند می‌دانند (Bandura, 1977: 26).
تأکید اصلی نظریه کنش متقابل بر رابطه متقابل فرد و جامعه است. علاوه بر این کنش متقابل گرایان نمادین بر معانی و گرایش‌ها تأکید خاصی داشته‌اند و مفاهیمی چون شخصیت و خود، مرکز ثقل این نظریه به شمار می‌رود. اجتماعی شدن فرایندی است که ما از طریق آن نمادها و باورها و ارزش‌های فرهنگی خود را کسب می‌کنیم (گیدنز[1]، 1381: 146).
استرایکر نیز در قالب رهیافت اثباتی، تعهد و مسؤولیت اجتماعی را راهی برای مفهوم سازی بین خود و ساختار اجتماعی میبیند. تعهد تعیین کننده درجه ارتباط فرد با دیگران است که وابسته به صورتهای خاصی از هویت افراد حاضر در صحنه است. هر چه قدر این وابستگی بیشتر باشد، شخص به هویت خاصی بیشتر متعهد می‌شود و دارای سلسله مراتب بالاتری در هویت می‌شود. هویت وقتی بر اساس تعاریف اجتماعی و نگاه دیگران تعریف می‌شود، به ناچار رفتار هم باید هماهنگ با آن تعاریف و دیدگاهها است. درجه تعهد یک هویت بستگی به عواملی از قبیل : 1- مثبت ارزیابی شدن هویت توسط دیگران و تعاریف فرهنگی؛ 2- همنوایی انتظارات فراوانی که به یک هویت وابستهاند؛ 3- گستردگی شبکه روابط افراد و 4- تعداد افراد حاضر در شبکه دارد (Turner, 2003:370-371).
هومنز (1974) اصل تعهد نجیبانه را برای مسؤولیت اجتماعی بیان می‌کند و براین باور است آنهایی که بیشتر در پی کسب بزرگی و سخاوت هستند، بیشتر در معرض انتظار بخشش و همچنین مسؤول در خیر عمومی برای جامعه هستند (مرادی، 1391: 74). در نظریه هومنز احساس مسؤولیت و یا تعهد اجتماعی در چارچوب منافع و نوعی مبادله تحلیل می‌شوند. هومنز در روابط اجتماعی بر اخلاق نیز تأکید دارد زیرا معتقد است که مبادله اجتماعی بر منفعت شخصی و ترکیبی از نیازهای اقتصادی و روانی استوار است.
زیمل بیشتر توجه خود را به روابط اجتماعی پایدار مانند احترام، حقشناسی یا وفاداری اختصاص داده است. بدون آن‌ها جامعه به سادگی نمیتواند وجود داشته باشد. عناصری که آن را زنده نگه میدارند، مانند منافع شخصی اعضا، عقیده به زورگویی، آرمانگرایی، وظیفهشناسی، عشق، اگر توسط وفاداری تکمیل نگردد، نمیتوانند جامعه را از تجزیه شدن نجات دهند. وفاداری اشاره به احساس مسؤولیت «حفظ رابطه با دیگری» است (عظیمی هاشمی، 1380: 63). بنا به تعبیر زیمل، مسؤولیت اجتماعی، نوع دوستی و بشر دوستی نوعی وظیفه مدنی است که به رفاه دیگران در جامعه کمک می‌کند. بر عکس فرایند تفکیک نیروها به ظهور تقسیم شدنهای ناگهانی در مسؤولیت های فردی منجر می‌شود. بنابراین هر اندازه فرد خود را در خدمت گروه و علایق و منافع گروه قرار دهد، بیشتر احساس مسؤولیت می‌کند (مرادی، 1391: 77).
چارچوب نظری پژوهش
طبق نظریه یادگیری اجتماعی، رفتار از طریق پردازش محوری اطلاعات مربوط به پاسخ، به‌طور نمادین و پیش از آنکه اجرا شود، یاد گرفته می‌شود (Bandura, 1977: 26). مردم آنچه را که موجب رضامندی شخصی است ابراز کرده و آنچه را که شخصاٌ تائید نمی‌کنند، طرد می‌نمایند (Ibid, 56-59). اطلاع از اینکه یک رفتار مشخص مدل پیامدهای ارزشمند و مؤثر به دنبال دارد یا به تنبیه مؤثر منجر می‌شود، می‌تواند موجب افزایش توجه مشاهده‌گر به کنش‌های مدل و در نتیجه افزایش یادگیری مشاهده‌ای گردد. در این نظریه تقویت بیشتر به عنوان امری تسهیل گر در نظر گرفته می‌شود تا یک شرط لازم، زیرا که عواملی جز پیامدهای پاسخ می‌توانند بر آنچه مورد توجه مردم قرار می‌گیرد اثر بگذارندOrmrod, 1999:55)).
نظریه یادگیری اجتماعی با داوری اخلاقی به مثابه یک تصمیم اجتماعی برخورد می‌کند که بر اساس عوامل متعددی که در خدمت تخفیف یا توجیه نادرستی رفتار است، استوار است: ازجمله خصوصیت خطاکار، ماهیت عمل، پیامدهای کوتاه مدت و بلند مدت، موقعیتی که عمل در آن رخ می‌دهد، شرایط انگیزشی، ندامت فرد خاطی، تعداد و نوع کسانی که قربانی می‌شوند و مجموعه شرایط تبرئه ساز. مردم به خاطر تعهدات متقابل، به خاطر وظیفه در مقابل انجام تکالیف اجتماعی یا به دلایل دیگر رفتار می‌کنند. سطح رشد اخلاقی می‌تواند نشانگر انواع توجیهات خود – تبرئه سازی باشد (Ormrod, 1999: 56-59).
در چارچوب دیدگاه یادگیری اجتماعی، انتظار اثربخشی و پیامد از هم تمیز داده می‌شوند. در اینجا انتظار تأثیر و اثربخشی به‌عنوان برآورد شخص از نتایج پیامدهای مشخص رفتار تعریف می‌شود. انتظار تأثیر و اثربخشی دال بر این باور است که اگر مردم به رفتاری بپردازند، آن رفتار پیامدهای ویژه‌ای دارد. انتظارات پیامد و اثربخشی متمایز هستند. چرا که فرد می‌تواند معتقد باشد که یک دوره عمل خاص موجب پیامدهای مشخص می‌گردد اما در باب نحوه انجام آن کنش‌ها مردد باشد. شدت اطمینان مردم به اثربخشی خود معین می‌کند که آن‌ها به آزمایش حتی کنار آمدن با موقعیت‌های مشکل خواهند پرداخت یا نه. مردم می‌ترسند و از موقعیت‌های تهدیدکننده‌ای که معتقدند توان کنار آمدن با آن را ندارند، اجتناب می‌ورزند درحالی‌که وقتی خود را در کنار آمدن موفق با موقعیت‌هایی توانا می‌بینند که در حالت دیگر مرعوب‌کننده است، قاطعانه عمل می‌کنند (باندورا، 1372: 91-96).
همان‌طور که بیان شد بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی، فرد با مشاهده مدلی از رفتار مطلوب برای خلق رفتار جدید، ایده و انگیزشی پیدا می‌کند. در نظریه یادگیری اجتماعی بر نقش عوامل جامعه‌پذیری از جمله خانواده، گروه همسالان، رسانه‌های جمعی و دین تأکید بسیاری می‌شود. همچنین در کنار این عوامل، عوامل محیطی نیز بر رفتار انسان تأثیر می‌گذارند. باندورا تأکید می‌کند که ویژگی‌هایی از خود یادگیرنده نیز موجب توجه و یادگیری می‌شود که از جمله این عوامل می‌توان استعداد و آمادگی ادارکی و شناختی را نام برد. با استفاده از چارچوب نظری، فرضیه‌های اساسی پژوهش، متغیرها و روابط میان آن‌ها را مشخص می‌کنیم. نمودار زیر روابط بین متغیرهای این پژوهش را در قالب مدل تجربی پژوهش نشان می‌دهد.
نمودار 1- مدل تجربی پژوهش
مهم‌ترین فرضیات استفاده شده در پژوهش عبارتند از:
1- سبک فرزندپروری خانواده بر میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان تأثیر دارد.
2- میزان تأثیرپذیری از همسالان بر میزان مسؤولیت‌پذیری آن‌ها تأثیر دارد.
3- سرمایه اجتماعی جوانان بر میزان مسؤولیت‌پذیری آن‌ها تأثیر دارد.
4- تقید دینی جوانان بر میزان مسؤولیت‌پذیری آن‌ها تأثیر دارد.
5- هویت ملی جوانان بر میزان مسؤولیت‌پذیری آن‌ها تأثیر دارد.
6- عزت‌نفس جوانان بر میزان مسؤولیت‌پذیری آن‌ها تأثیر دارد.
7- متغیرهای جمعیتی (سن، جنس، وضعیت تأهل، قومیت، وضعیت شغلی، عضویت) بر میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان از طریق سرمایه اجتماعی، تقید دینی، عزت نفس، هویت ملی و تأثیرپذیری از دوستان تأثیر دارند.
روش پژوهش
روش پژوهش: از نظر روش، در این پژوهش از روش توصیفی تحلیلی یا همبستگی از نوع پیمایشی استفاده می‌شود. دلیل انتخاب این روش این است که در روش توصیفی، پژوهشگر به توصیف منظم و نظامدار وضعیت فعلی و آنچه هست، می‌پردازد و از طرفی هم ارتباط بین متغیرها را بررسی می‌نماید، لذا پیمایشی است.
ابزار گردآوری داده‌ها: جمع‌آوری اطلاعات از طریق ابزار پرسشنامه انجام‌گرفت، به دلیل اینکه پرسشنامه بهتر می‌تواند معرف‌های درجه آخر هر یک از مفاهیم و متغیرها را بسنجد، تا بدین‌وسیله گفتارهای نظری و خود آن نظریه را به‌صورت تجربی بررسی کند. برخی از گویههای پرسشنامه از قبل منابع مستند استخراج گردید (علیخواه، 1389: 616 و 646) و برای برخی متغیرها ابزار محقق ساخته بود و با استفاده از روایی و پایایی، برازش بودن آن‌ها به دست آمد. سؤالاتی که در این مقاله برای سنجش و اندازه‌گیری متغیرها استفاده شده است، بر گرفته از پژوهش‌های داخل و خارج از کشور است. ازآنجا که پایایی گویههای مورد استفاده برای سنجش متغیرها قبلاً به دست‌آمده بود و از پایایی قابل قبولی برخوردار بودند، لذا در این مطالعه پیش‌آزمون برای پایایی سؤالات انجام نشد و صرفاً پس از تکمیل کل پرسش‌ها توسط پاسخگویان، آلفای کرونباخ انجام گرفت.
روایی و پایایی ابزار پژوهش: در پژوهش حاضر برای به دست آوردن روایی از روایی صوری[2] و برای به دست آوردن پایایی از آلفای کرونباخ استفاده شده است.
جدول 1- میزان آلفای کرونباخ گویههای هر طیف
|
طیف‌ها |
مسؤولیت‌پذیری |
سرمایه اجتماعی |
تقید دینی |
عزت‌نفس |
تأثیر دوستان |
فرزندپروری |
|
تعداد گویه |
19 |
35 |
9 |
8 |
4 |
15 |
|
ضریب آلفا |
85/0 |
84/0 |
75/0 |
78/0 |
80/0 |
85/0 |
جامعه آماری و جمعیت نمونه: جامعه آماری مورد مطالعه در این پژوهش جوانان شاهد و ایثارگر استان کرمانشاه هستند. مطابق با سرشماری سال 1385 تعداد آنان بالغ بر 10098 نفر در استان کرمانشاه بوده است. با توجه به آمار به‌دست‌آمده از مرکز آمار بنیاد شهید و ایثارگران استان کرمانشاه، تعداد کل جامعه آماری 10098 نفر هستند که 500 نفر از آن‌ها برای مطالعه انتخاب شدند. در این پژوهش از فرمول کوکران برای تعیین حجم نمونه استفاده شده است. بر این اساس حجم نمونه در این پژوهش بر اساس فرمول کوکران برابر با 370 نفر است. اما برای بالا رفتن اعتبار و روایی پژوهش 500 نفر در نظر گرفته شد.
تجزیه و تحلیل داده‌ها
داده‌های پژوهش، حاصل استخراج پرسشنامه‌هایی است که توسط 500 نفر جوان در رده سنی 29-14 سال تکمیل گردیده است و اساس تجزیه و تحلیل یافته پژوهش حاضر قرارگرفته است. پس از پایان گردآوری داده‌ها، پرسشنامه‌ها استخراج شد و به کامپیوتر انتقال یافت و سپس با استفاده از بسته نرم‌افزار آماری برای علوم اجتماعی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفت.
تحلیل توصیفی دموگرافیک: نتایج نشان می‌دهد 2/51 درصد آن‌ها را زنان و 8/48 درصد را مردان تشکیل می‌دهند. به عبارتی می‌توان گفت از 500 نفر نمونه آماری 256 نفر زن و 244 نفر آن‌ها مرد بوده‌اند. 126 نفر از پاسخگویان همسر و فرزند شهید، 66 نفر برادر و خواهر شهید، 6 نفر آزاده و 80 نفر همسر و فرزند آزاده و 4 نفر جانباز، 218 نفر همسر و فرزند جانباز بوده‌اند، به عبارتی می‌توان گفت: 2/25 درصد از کل پاسخگویان همسر و فرزند شهید ،2/13 درصد برادر و خواهر شهید، 2/1 درصد آزاده، 16 درصد همسر و فرزند آزاده 8/0 درصد جانباز و 6/43 درصد آن‌ها همسر و فرزند جانباز هستند. می‌توان گفت بیشترین تعداد پاسخگویان همسر و فرزند جانباز هستند.
میانگین تأثیرگذاری دوستان برابر 26/12 است و این در مقایسه با میانگین مورد انتظار[3] 12 درصد بالاتر است. میانگین میزان عزت‌نفس در میان پاسخگویان برابر 04/25 است که نشان‌دهنده این مطلب است که متوسط عزت‌نفس در میان پاسخگویان برابر 12 است که در مقایسه با میانگین مورد انتظار عزت‌نفس برای آن‌ها (5/25) درحد پایین است. میانگین میزان تقید دینی بین پاسخگویان برابر 7/34 است که این رقم در مقایسه با 5/30 در حد بالایی است و نشان‌دهنده میزان بالایی از تقید دینی بین پاسخگویان است. میانگین میزان سرمایه اجتماعی برای پاسخگویان برابر با 37/83 است که این مقدار در مقایسه با میانگین مورد انتظار (85) پایینتر است. همچنین میانگین میزان هویت اجتماعی را در میان پاسخگویان برابر 31/30 به‌دست‌آمده است که این رقم در مقایسه با میانگین مورد انتظار که برابر 24 است، در حد بالایی است.که نشان می‌دهد میزان هویت اجتماعی در میان پاسخگویان در حد بالایی است. در این پژوهش متغیر سبک فرزندپروری در سه بعد سهل گیر، استبدادی و قاطع که هرکدام در قالب طیف 5 درجه‌ای لیکرت سنجیده شده‌اند و به‌صورت سه متغیر فاصله‌ای مذکور بررسی شده است. میانگین بعد سهلگیر برابر با 51/11، بعد استبدادی 89/13 و بعد قاطع 5/24 است. این ابعاد در مقایسه با میانگین‌های مورد انتظار برای ابعاد فوق به ترتیب سهلگیر 12، استبدادی 15، قاطع 18 است. این نتایج نشان‌دهنده این واقعیت است که میانگین‌های مشاهده‌شده برای سهلگیر کمتر از میانگین‌های مورد انتظار، برای بعد استبدادی میانگین‌های مشاهده شده کمتر از مورد انتظار، برای بعد قاطع این میانگین بیشتر از میانگین مورد انتظار است.
تحلیل توصیفی متغیر ملاک: نتایج نشان می‌دهد که میانگین میزان مسؤولیت اجتماعی در میان جوانان برابر با 5/73 است این وضعیت در مقایسه با میانگین مورد انتظار که 5/61 بوده است بیشتر و بیانگر نوعی میزان مسؤولیت‌پذیری در میان جامعه موردمطالعه است. به عبارتی می‌توان گفت که جوانان مورد مطالعه خود را در برابر ارزش‌ها و هنجارهای جامعه مقید و مسؤول دانسته‌اند.
آزمون فرضیهها
جدول 2 ماتریس همبستگی بین متغیرهای مستقل اصلی و میزان مسؤولیت‌پذیری را نشان می دهد نتایج نشان می‌دهد که بیشتر متغیرهای لحاظ شده در جدول با میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان ارتباط معناداری وجود دارد. ضریب به‌دست‌آمده برای دو متغیر میزان عزت‌نفس برابر 207/0 است که در سطح حداقل 95/0 درصد معنادار است (004/0=Sig.r). ضریب همبستگی پیرسون نشان می‌دهد که بین هویت اجتماعی جوانان شاهد و ایثارگر و میزان مسؤولیت‌پذیری آن‌ها ارتباط معناداری وجود دارد. به‌طوری‌که ضریب به‌دست‌آمده بین دو متغیر فوق برابر 314/0 درصد است. رابطه همبستگی بین سبک فرزندپروری استبدادی با میزان مسؤولیت اجتماعی جوانان معنادار و منفی است، به طوری که مقدار مذکور برابر 259/0- و در سطح حداقل 95 درصد معنادار است (000/0=Sig.r). از طرفی این رابطه برای سبک فرزندپروری سهلگیر نیز به این صوت که دارای رابطه منفی و معکوس است (18/0- =r) و (000/0=Sig.r). نتایج نشان می‌دهد که سبک فرزندپروری سهلگیر نیز با میزان مسؤولیت اجتماعی جوانان شاهد و ایثارگر رابطه معکوس دارد به این معنا که با افزایش سبک فرزندپروری سهلگیر نیز با میزان مسؤولیت اجتماعی جوانان شاهد و ایثارگر پایین می‌آید.
جدول 2- ماتریس همبستگی بین متغیرهای مستقل اصلی و میزان مسؤولیت‌پذیری
|
نام متغیر |
مسؤولیت پذیری |
معناداری |
||||||||
|
دوستان |
عزت‌نفس |
تقیددینی |
هویت |
سرمایه |
استبدادی |
قاطع |
سهلگیر |
|||
|
مسؤولیت‌پذیری |
1 |
905/0 |
004/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
35/0 |
01/0 |
|
|
همبستگی |
دوستان |
077/0- |
1 |
67/0 |
012/0 |
42/0 |
002/0 |
08/ |
06/0 |
04/0 |
|
عزت‌نفس |
207/0 |
06/0 |
1 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
001/0 |
05/0 |
|
|
تقید دینی |
464/0 |
14/0 |
42/0 |
1 |
000/0 |
000/0 |
000/0 |
007/0 |
009/0 |
|
|
هویت |
314/0 |
03/0 |
31/0 |
46/0 |
1 |
000/0 |
000/0 |
012/0 |
41/0 |
|
|
سرمایه |
344/0 |
29/0 |
39/0 |
31/0 |
45/0 |
1 |
000/0 |
22/0 |
08/0 |
|
|
استبدادی |
259/0- |
10/0 |
33/0- |
24/0- |
38/0 |
38/0- |
1 |
000/0 |
000/0 |
|
|
قاطع |
065/0 |
13/0- |
27/0 |
28/0 |
18/0- |
09/0 |
26/0- |
1 |
000/0 |
|
|
سهلگیر |
18/0- |
23/0 |
19/0- |
20/0 |
08/0 |
10/0 |
41/0- |
30/- |
1 |
|
جدول 3 آزمون تفاوت میانگین‌های بین دو متغیر وضعیت اشتغال و میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان شاهد و ایثارگر را نشان می‌دهد. نتایج حاصل از جدول نشان می‌دهد که میانگین میزان مسؤولیت‌پذیری بین شاغلان برابر 58/75 است. این درحالی است که میانگین میزان مسؤولیت‌پذیری بین افراد بیکار برابر 16/73 است. این تفاوت مشاهده شده بر اساس آزمون T در سطح حداقل 95 درصد معنادار است. به طوری که مقدار آزمون T برای این رابطه برابر 16/2 بوده و در سطح معناداری نیز 035/0 بوده است. نتایج بیانگر این است که افراد شاغل نسبت به افراد غیر شاغل بیشتر میزان مسؤولیت‌پذیر هستند و نتایج آن قابل‌تعمیم به‌کل جامعه آماری است.
جدول 3- آزمون تفاوت میانگین نمره میزان مسؤولیت‌پذیری برحسب وضعیت اشتغال
|
وضعیت اشتغال |
میانگین |
انحراف معیار |
آزمون T |
معناداری |
|
شاغل |
58/75 |
23/5 |
16/2 |
035/0 |
|
غیر شاغل |
16/73 |
19/8 |
جدول 4 آزمون تفاوت میانگین‌ها بین دو متغیر عضویت در نهادهای اجتماعی جوانان شاهد و ایثارگر را نشان می‌دهد. با توجه به آمارهای جدول، میانگین نمره افراد عضو و غیر عضو با هم تفاوت دارد به‌طوری‌که میانگین نمره میزان مسؤولیت‌پذیری برای افراد عضو و غیر عضو به ترتیب برابر 32/79 و 41/67 است، با هم تفاوت دارد و این تفاوت مشاهده شده بر اساس آزمون T که برابر 42/6 و سطح معنادار 000/0=Sig. معنادار است و فرضیه مذکور در سطح حداقل 95 درصد قابل‌قبول است.
جدول 4- آزمون تفاوت میانگین نمره میزان مسؤولیت‌پذیری برحسب عضویت افراد در نهادها و تشکل‌ها
|
عضویت در نهادها و تشکل‌ها |
میانگین |
انحراف معیار |
آزمون T |
معناداری |
|
عضو |
32/79 |
25/10 |
42/6 |
000/0 |
|
غیر عضو |
41/67 |
33/7 |
رگرسیون چند متغیره
نتایج حاصل از جدول 5 نشان می‌دهد که 6 متغیر میزان سرمایه اجتماعی، میزان عزت‌نفس، میزان تقید دینی، میزان هویت اجتماعی، شیوه فرزندپروری و عضویت افراد در تشکل‌های مربوط به ترتیب میزان اهمیتی که در بین متغیر وابسته (میزان مسؤولیت‌پذیری) داشته‌اند، وارد معادله رگرسیونی شده‌اند. این 6 متغیر روی‌هم‌رفته توانسته‌اند مقدار R را به 60 درصد و مقدار R2 را به 37 درصد برسانند. معادله رگرسیون چند متغیره در این پژوهش به‌صورت ذیل است:
میزان مسؤولیت‌پذیری =(45/0)سرمایه اجتماعی + (190/0) میزان عزت‌نفس+میزان گرایش (23/0)های دینی + (19/0) هویت اجتماعی + (186/0-) سبک فرزند پروری + عضویت در (142/0) نهادها +
آزمون F در این جدول بیانگر این است که حداقل یکی از متغیرهای مستقل در پیش‌بینی متغیر وابسته مؤثر بوده‌اند، مقدار 44/13 برای آزمون F به این معناست که بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته رابطه خطی مستقیمی وجود دارد. ازآنجا که تعیین سهم نسبی هر یک از متغیرهای مستقل تأثیرگذار در متغیر وابسته از اهمیت زیادی برای برنامهریزان برخوردار است و همچنین اولویت‌بندی این تأثیرات با این روش امکان‌پذیر است، از رگرسیون گام‌به‌گام استفاده شد.
جدول 5- عناصر متغیرهای مستقل درون معادله برای پیش‌بینی میزان مسؤولیت‌پذیری
|
مرحله |
نام متغیر |
B |
Beta |
مقدار T |
معناداری |
R |
|
|
1 |
سرمایه اجتماعی |
210/0 |
450/0 |
77/5 |
00/0 |
37/0 |
13/0 |
|
2 |
عزت‌نفس |
47/0 |
190/0 |
73/2 |
000/0 |
47/0 |
22/0 |
|
3 |
تقید دینی |
53/0 |
230/0 |
19/3 |
007/0 |
53/0 |
28/0 |
|
4 |
هویت اجتماعی |
46/0 |
190/0 |
88/2 |
002/0 |
56/0 |
31/0 |
|
5 |
سبک فرزند پروری |
27/0- |
186/0- |
47/2- |
005/0 |
59/0 |
35/0 |
|
6 |
عضویت |
85/2 |
142/0 |
052/2 |
014/0 |
60/0 |
37/0 |
Constasnt= 64/26 F= 13/44 Durbin-Watson= 1/944 S.g= 0/000
به‌طورکلی در مورد نتایج رگرسیون می‌توان ادعا کرد که شش متغیر مندرج در جدول 5 توانسته‌اند روی‌هم‌رفته 37 درصد کل تغییرات متغیر مسؤولیت‌پذیری را تعیین کرده‌اند. بنابراین می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق روی این متغیرها و اصلاح و مدیریت آن‌ها میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان شاهد و ایثارگر را تا 37 درصد تغییر داد.
بحث و نتیجه
یکی از مهم‌ترین متغیرهایی که بر روی میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان تأثیر دارد، تقید دینی یا به عبارتی گرایش آن‌ها به رفتارهای دینی است. بر اساس مباحث نظری و یافته‌های این پژوهش عوامل مرتبط با میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان تا حدودی روشن است. ازجمله یکی از این عوامل بحث ارزش‌های دینی در جامعه است.
هرچند جامعه ما وارد جریان صنعتی شدن شده است اما در کنار این تغییر و تحولات، اعتقادات و ارزش‌های مذهبی نقش خود را حفظ کرده است و به‌عنوان نیرویی نظارت‌کننده برای نظارت بر رفتار افراد جامعه ایفای نقش می‌کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که افرادی که تقید دینی قوی‌تری دارند از میزان مسؤولیت‌پذیری بیشتری نیز برخوردارند. نکته حائز اهمیت ذکر این مسأله است که ریشه‌های میزان مسؤولیت‌پذیری در جامعه ما به‌طور سنتی است و از آموزه‌های دینی‌مان سرچشمه می‌گیرد. بدین معنا که بستر مدرن برای میزان مسؤولیت‌پذیری فراهم نشده است و بیشتر از آنکه میزان مسؤولیت‌پذیری تحت تأثیر تحصیلات فرد یا تحصیلات والدین باشد. متأثر از تقید دینی است.
در راستای نتایج پژوهش حاضر می‌توان گفت با توجه به اینکه استان کرمانشاه تا حدودی شهری سنتی بوده و از طرف دیگر مورد مطالعهها در این پژوهش جوانان شاهد و ایثارگر هستند، دین و مذهب خود را به همان شکل سنتی خود حفظ نموده و در نتیجه افراد به شکل نسبتاً زیادی، نسبت به دستورات مذهبی و دینی خود مقید هستند.
از طرفی هم آموزه‌های دینی خود انسان را به رعایت حقوق دیگران و میزان مسؤولیت‌پذیری در قبال جامعه تشویق می‌کند که «انما المومنون اخوه» مؤمنان همانا برادر همدیگرند را تداعی می‌نماید. قابل‌ذکر است از طرف دیگر در میان این جوانان نسبت به سایر افراد جو فرهنگی و ازخودگذشتگی بیشتر حاکم است و ناچارند خود را در قالب آن چارچوب فرهنگی حفظ نموده و ایفای نقش نمایند.
دیگر عامل مرتبط با میزان مسؤولیت‌پذیری، سرمایه اجتماعی است. نتایج حاکی از این پژوهش نشان می‌دهد که هراندازه افراد در این ساختار دارای سرمایه اجتماعی بالاتری باشند، میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان بیشتر خواهد بود.
نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که روش سهلگیر و روش استبدادی در میان خانواده‌ها کمتر از روش قاطع در رشد میزان مسؤولیت پذیری مؤثر بوده است
یافته‌های این پژوهش در مواردی با یافته‌های پژوهش‌های پیشین هماهنگ و در مواردی با یافته‌های آن‌ها در تناقض است. در پژوهش جلائیان (1386) بین متغیرهایی چون میزان عزت‌نفس، سرمایه اجتماعی ارتباط معناداری است که در این پژوهش همین نتایج به دست‌آمده است اما در پژوهش جلائیان تأثیر دو متغیر مهم سبک فرزندپروری و هویت اجتماعی جوانان مطالعه نشده است و از طرفی سن که در پژوهش ایشان با میزان مسؤولیت‌پذیری معنادار بوده است در این پژوهش با میزان مسؤولیت‌پذیری ارتباط معناداری نداشته است. در پژوهش مرادی و جلائیان (1386) بین میزان مسؤولیت‌پذیری جوانان و اعتماد آن‌ها ارتباط مؤثری وجود دارد که در این پژوهش اعتماد اجتماعی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی نقش مهمی در میزان مسؤولیت جوانان دارد. در پژوهش چیبات (1986) یافته‌ها حاکی از ارتباط بین سن و میزان مسؤولیت‌پذیری است که این فرضیه در پژوهش حاضر تأیید نشده است و بین سن و میزان مسؤولیت‌پذیری رابطه معنی‌داری وجود ندارد.
از آنجا که اغلب اعتقاد بر این است که کارهای علمی باید مکمل همدیگر هستند، اغلب پیشنهاد‌هایی که در این قسمت مطرح می‌شود، حاصل تجربیات محقق در فرایند پژوهش است.
- پخش برنامه‌هایی که در آن نتیجه به موفق شدن افرادی منجر شود که در آن نسبت به پذیرش میزان مسؤولیت‌پذیری و تعهد اجتماعی نسبت به خانواده، جامعه، اطرافیان و نهادهای اجتماعی پایبند هستند.
- ازجمله سازمان‌هایی که می‌تواند از نتایج این پژوهش در راستای اجرای سیاست‌های خویش در میان جوانان استفاده نماید، سازمان ملی جوانان است. این سازمان با تشکیل انجمن‌های علمی، مذهبی، فرهنگی و گروه‌های گفتگوی دوستانه می‌تواند بسیاری از این برنامه‌ها را در راستای سیاست مسؤولیت‌پذیری جوانان در قالب برنامه‌های اوقات فراغت اجرا کند.
- با توجه به اینکه طیف وسیعی از جوانان در آموزش و پرورش رشد می‌کنند، این پژوهش می‌تواند در ارائه راهکارهای مناسب برای سازمان مذکور در ارتقای میزان مسؤولیت‌پذیری دانش آموزان مؤثر است.
- با توجه به اینکه بیشترین مخاطبان و مراجعان سازمان بسیج جوانان هستند، لذا پیشنهاد می‌شود این سازمان بر اساس یافته‌های این پژوهش می‌تواند برنامه‌ها و اردوها و رده‌های خود را در راستای بالا بردن سطح میزان مسؤولیت‌پذیری و تعهد اجتماعی برنامه‌ریزی کند.
- هماهنگی نهادهای اجتماعی (بنیاد شهید و امور ایثارگران، آموزش و پرورش، سازمان ملی جوانان، صدا و سیما و بسیج) در زمینهسازی، ایجاد و رشد میزان مسؤولیت‌پذیری در جوانان به‌گونه‌ای که جوانان تشویق به دوست داشتن همنوع، تمرین وفاق جمعی، همسازی و سازگاری شوند و شرایط به‌گونه‌ای فراهم شود که بتوانند روابط و مناسبات خود را با مردم محکم سازند و رفتارشان بر اساس روحیه جمع‌گرایی و مصالح اجتماعی در عین منافع فردی است.
- توجه به کار و خدمات داوطلبانه اجتماعی، ازجمله فضاسازی برای مشارکت فعالانه در سازمان‌های مردم‌نهاد در عین حرمت‌گذاری به مردم و رعایت ضوابط و مقررات.
)