نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، گروه علوم اجتماعی، دانشگاه یاسوج، ایران
2 دانشجوی دکتری جامعهشناسی، دانشگاه یاسوج، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Social Sciences is one of the majors of humanities in most universities in Iran with many students. According to the ruling discourse in Iran, graduates of the humanities expect to be recruited by the government after graduation. However, according to Article 65 of the Five-Year Development Plan of the Islamic Republic of Iran (2011-2015), which emphasizes organizing and reduction of manpower and the slow down of the government size, this discourse is not feasible. Given the increasing unemployment of graduates of the social sciences, on the one hand, and the availability of acceptable capacities in the country, on the other hand, the areas for the expansion of employment among graduates of the social sciences can be created by identifying entrepreneurial opportunities and exploiting them. But this has been under less attention. Therefore, the fundamental question of the present research is that, firstly, what entrepreneurial opportunities can be identified in the social sciences of Iran? And secondly, what factors influence the exploitation of these entrepreneurial opportunities? Puhakka (2010) believes that, opportunity recognition is composed of components such as competitive environment for collecting and analyzing information; a pioneering search of opportunities of future values that relate to a brief image of the future and creation of an innovative strategy of opportunity strategy that are related to different economic activities. The exploitation of entrepreneurial opportunities is the process of entrepreneurial decision-making, the creation of required entrepreneurial resources, policy and value creation. After finding entrepreneurial opportunities, entrepreneurs need to decide on development opportunities (Yefei, 2013). The exploitation of opportunities is influenced by several factors that some of them are as follows:
Entrepreneurial spirit is a set of personality-psychological factors of entrepreneurs. In this regard, Parker (2004) and Davidsson (2006) argue that these features have a great influence on people's decision to start a business (Mueller, 2006). Therefore, the first hypothesis of the research is that, there seems to be a significant relationship between the entrepreneurial spirit and the exploitation of entrepreneurial opportunities in the social sciences.
Cultural capital is defined as symbolic resources or goods that are passed from a generation to another generation among middle and upper classes in order to maintain the base of the class (Bourdieu, 1977; Farkas, 2003). According to Shane (2003), the education and experience of a person that is one of the aspects of cultural capital affects the decision to exploit opportunities. Therefore, the second hypothesis of the research is that, there seems to be a significant relationship between cultural capital and exploitation of entrepreneurial opportunities in the social sciences.
Economic capital represents financial assets of any form that is directly convertible into money (Bourdieu, 1986; Jary & Jary, 1995), and Reynolds and White (1997) believe it to be significant in launching an enterprise. Therefore, the third hypothesis of the research is that, there seems to be a significant relationship between economic capital and the exploitation of entrepreneurial opportunities in the social sciences.
Material & Methods
In this research, a combination of quantitative and qualitative methodologies was used for the research. Accordingly, the qualitative research stage was first started to identify entrepreneurial opportunities in the social sciences. Population of the qualitative research stage was the relevant experts (including all university professors and entrepreneurs of the social sciences in different universities) who were selected using purposive sampling (Flick, 2006). The research tool for the qualitative section was a deep interview, whose validity was obtained through internal validity based on the selection of appropriate samples and its reliability was guaranteed through accurate guidance of the interview for information gathering (Rao & Perry, 2003). The data from the qualitative approach were analyzed according to Smith's (1995) method in three stages of data generation, information analysis and integration of the items. After extracting entrepreneurial opportunities, the quantitative part of the research began as a survey method. Population of the study was PhD students of sociology from all over the country and 121 subjects were randomly selected as the sample. The research tool for assessing the independent variables of cultural capital, economic capital and entrepreneurial spirit are researcher-made questionnaires, whose validity was confirmed using content validity and construct validity and its reliability was confirmed through internal consistency using Cronbach's alpha coefficient.
Discussion of Results & Conclusions
In order to identify entrepreneurial opportunities in the social sciences, after interviewing 10 experts and reaching the theoretical saturation, interviews were recorded. In the first stage, 45 (primary) sub-themes related to various areas of social sciences that were capable of becoming entrepreneurial opportunities were identified. After integrating and clustering the primary themes, 16 main (final) themes that represent entrepreneurial opportunities in the social sciences were extracted. According to descriptive results, the mean of entrepreneurial spirit and its dimensions, except for the tolerance of ambiguity, was higher than the average value of 3. The mean of the cultural capital and its dimensions, except for the visualized dimension, is below the average value of 3. The average economic capital of respondents including income, housing and real estate and amenities was about 75 million Tomans, and the average income of respondents alone was about 2 million Tomans. The greatest interest and ability of students to exploit the opportunities identified in the social sciences is teaching in schools (public and private) and in universities as a lecturer in social sciences with a mean of 4.35 and 4.36, respectively. Also, the students' least willingness and ability is carrying out studies and social advisers in the field of housing, petroleum industries (training people for exposure to the host society) and insurance with an average of 2.30 and 2.20, respectively. These results also apply to both men and women. In the present research, theoretical model of the research has been developed in the form of a structural equation model to explain the exploitation of entrepreneurial opportunities. According to this model, cultural capital and entrepreneurial spirit have a significant effect on employing entrepreneurial opportunities with a coefficient of .54 and .36, respectively; but economic capital has no significant effect. Also, the correlation coefficient of the structural equation model shows that independent variables can account for .33% of the changes in exploiting entrepreneurial opportunities.
Given the ruling discourse in Iran that graduates of the social sciences in the undergraduate and postgraduate degrees must be a teacher and they should be appointed as the university professor or in some government departments as administrative staff without the least relevance to the university's specialty at the Ph.D. level, it becomes clear that there are no jobs for graduates of the social sciences in the nongovernmental sector. Regarding the results of the qualitative section of this research and the identification of 16 entrepreneurial opportunities in the social sciences, it was found that, contrary to the general impression, there is a wide range of occupations and employment opportunities in the social sciences and nongovernmental sector that with support of Iranian Sociological Association and consultation with government as well, have the ability to become formal.
According to research findings, entrepreneurial spirit has a significant and positive effect on utilizing entrepreneurial opportunities. Existence of features such as success, internal control, risk-taking, creativity, and tolerance of ambiguity in students leads them toward more entrepreneurial work and activity in their field of study, and the expectation of individuals for government jobs is largely blurred. Also, cultural capital has a significant and positive effect on the exploitation of entrepreneurial opportunities. Accordingly, individuals who are skilled in the preservation and transmission of scientific concepts and who use modern and up-to-date research methods to respond to new scientific questions and easily provide material, are of more interest and academic ability to benefit from exploiting entrepreneurship opportunities in their field of study. Finally, economic capital has no significant effect on the exploitation of entrepreneurial opportunities in the social sciences. The result of this hypothesis can be explained due to the nature of the entrepreneurial opportunities identified in the social sciences, the allocation of facilities to the owners of the ideas, and the situation of the global economy. Based on the results of the research, it is suggested to all social sciences departments of the universities of the country, to identify and categorize the job and entrepreneurship opportunities of this field by the professors. After the aggregation of the views of all academic departments, the final identified opportunities that are the result of the expert opinions of all professors of the field of social sciences in the country can be published in the form of a pamphlet or book and taught as 1 or 2-units in the final semester. In such a way, each student is guided to one or several opportunities given his interest and academic ability and can manage his future job without any expectations of limited government recruitment.
کلیدواژهها [English]
مقدمه و بیان مسأله
علوم اجتماعی بهمنزلۀ یکی از رشتههای علوم انسانی در بیشتر دانشگاههای ایران دایر و تعداد زیادی دانشجو در آن مشغول به تحصیلاند. اگرچه به وضعیت شغلی دانشآموختگان علوم اجتماعی کمتر توجه شده است، به نظر میرسد این گروه از دانشآموختگان نیز سرنوشت بهتری نسبت به رشتههای نزدیک و همجوار نداشته باشند. بخش مهمی از این امر ناشی از این است که فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعی ایران نامعلوم است. در کشورهای توسعهیافته به همت خود جامعهشناسان، گسترهای از فرصتهای کارآفرینانه تعریف و مشخص شده است (Stolley, 2005) و دولتها نیز این فرصتهای کارآفرینانه را به رسمیت شناختهاند و از این رهگذر زمینههای اشتغال دانشآموختگان علوم اجتماعی افزایش یافته است؛ بهگونهای که براساس گزارش دفتر کار آمریکا پیشبینی میشود میزان اشتغال متخصصان علوم اجتماعی در این کشور تا سال 2020 حدود 18 درصد افزایش یابد و رقم اشتغال آنان از 4000 نفر در سال2010 به 4800 نفر در سال 2020 برسد (احمدی، 1393). علوم اجتماعی بنا به ماهیت، این قابلیت را دارد که گسترهای از مهارتها را به دانشآموختگان آموزش دهد (Hawdon & Mobley, 2001)؛ به همین دلیل شناسایی فرصتهای کارآفرینانه برای دانشآموختگان آن کار چندان سختی نیست؛ اما در ایران به این امر بهطور جدی توجه نشده است.
براساس گزارش مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، میزان بیکاری جمعیت دانشآموخته یا در حال تحصیل در سال 1394 برای گروه مردان و زنان درکل کشور، 5/18 درصد، برای گروه مردان، 13 درصد و برای گروه زنان، 9/29 درصد بوده است. همچنین از حدود 4/11 میلیون نفر جمعیت دارای تحصیلات عالی یا در حال تحصیل در کل کشور، 8/5 میلیون نفر (02/51 درصد) غیرفعالاند؛ به عبارت دیگر، بیش از نیمی از جمعیت دانشآموخته یا در حال تحصیل دانشگاهی هیچ نقشی در بازار کار ندارند. اگرچه این وضعیت کموبیش در همۀ رشتهها و تخصصهای دانشگاهی وجود دارد، به نظر میرسد در حوزۀ علوم انسانی حادتر باشد؛ برای مثال، بین گروههای عمدۀ رشتۀ تحصیلی، 7/54 درصد جمعیت دانشآموخته یا در حال تحصیل گروه علوم رفتاری و اجتماعی، ازنظر اقتصادی غیرفعالاند و میزان بیکاری 7/19 درصدی دارند (گزیدههای آماری، 1394: 38-37). براساس گفتمان حاکم در ایران، دانشآموختگان علوم انسانی انتظار دارند پس از اتمام تحصیلات در دستگاه دولت استخدام شوند. براساس مادۀ 65 قانون برنامۀ پنجسالۀ پنجم توسعۀ جمهوری اسلامی ایران (1394-1390) که بر ساماندهی و کاهش نیروی انسانی و کوچکسازی دولت تأکید دارد، این گفتمان تحققپذیر نیست. راهکار بنیادی در این زمینه گسترش و تعمیق کارآفرینی است. در این زمینه، مواد 18 و 20 قانون برنامۀ پنجسالۀ پنجم توسعۀ (اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) جمهوری اسلامی ایران بر توسعۀ کارآفرینی تأکید کردهاند و برای اشاعۀ فرهنگ کارآفرینی در جامعۀ دانشگاهی، «آییننامۀ توسعۀ کارآفرینی در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی کشور (کاراد)» تصویب و در همۀ دانشگاههای کشور اجرا شده است (کاراد، 1390)؛ اما طبق گزارش برنامۀ «دیدهبان جهانی کارآفرینی (GEM[1])»، شاخص کیفیت و کمیت آموزشهای کارآفرینی در دورههای دانشگاهی و آموزشهای حرفهای با میانگین 2/3 (در مقیاس 9-1) نشاندهندۀ رتبۀ 63 ایران در زمینۀ سطح آموزشهای مرتبط با کارآفرینی در آموزش عالی بین 65 کشور عضو در سال 2016 است (GEM, 2016-2017: 146).
طبق تعریف دیدهبان جهانی کارآفرینی، کارآفرینی فرصتگرا به کسبوکارهایی اشاره دارد که براساس تشخیص فرصتها و بهرهبرداری از آنها ایجاد شدهاند (نتایج برنامۀ GEM، 1393: 14). شان[2] (2003) معتقد است باید به مطالعۀ «سرچشمهها، ماهیت و تکامل فرصتهای کارآفرینی»، بهمنزلۀ رکن اساسی تعریف حوزۀ علمی کارآفرینی توجه شود. تیمونز و اسپینلی معتقدند کارآفرینی شیوۀ تفکر و عمل مبتنی بر فرصت است و سبب خلق، ارتقا و بازآفرینی ارزش برای مالکان و ذینفعان میشود و تشخیص فرصت، قلب و مهمترین مسئلۀ فرایند کارآفرینی است (Timons & Spinelli, 2007: 79).
فرصت هرگونه ایده است که اجرای آن امکانپذیر باشد (Gartner et al., 2003). فرصت کارآفرینی به هر موقعیتی اطلاق میشود که در آن موقعیت بتوان محصولات، خدمات، مواد خام، بازار و شیوههای سازماندهی جدیدی را ارائه کرد (Shane & Venkataraman, 2000). همان طور که تیمونز یادآور شده است: «ساختن یک تله موش بهتر، لزوماً به این معنی نیست که مردم تلۀ جدید را خواهند خرید. فاکتورهای دیگری باید برای حمایت از ایده وجود داشته باشند تا آن ایده به فرصت تبدیل شود؛ بدین سبب، باید گفت ایده گام یا قدمی است که به فرصت منتهی میشود؛ به عبارت بهتر، ایده، کسبوکار مرکزی و محوری برای فرصت است. با وجود این، تنها هنگامی که محیط کسبوکار و مهارتها و پیشینۀ شخصی کارآفرین نسبتاً با ویژگیهای فرصت متناسب باشد، آن فرصت به همۀ توانش میرسد؛ بنابراین، باید به خاطر داشته باشیم هر فردی ممکن است در روز صدها ایده داشته باشد؛ اما فرصت در دنیای کسبوکار وقتی ایدۀ جدیدی است که بتوان آن را به کسبوکار یا ارزش اقتصادی تبدیل کرد؛ درواقع، کار زیادی باید انجام شود تا ایده به فرصت تبدیل شود. در مجموع، فرایندی که با آن کارآفرینان ایدههای جدیدی را که سبب فرصتهای کسبوکار میشود، جستجو میکنند، در دست میگیرند و پالایش میکنند، تشخیص فرصت نامیده میشود» (به نقل از گاندری و کیکول، 1388).
بسیاری از تعاریف جدید کارآفرینی بهطور چشمگیری بر تشخیص فرصت بهمنزلۀ مهمترین گام در فرایند کارآفرینی تمرکز کردهاند (Singh, 1998). طبق گزارش برنامۀ «دیدهبان جهانی کارآفرینی»، ایران (در سال 1395)، در شاخص درک فرصتهای کارآفرینانه (درک فرصتهای خوب راهاندازی کسبوکار در محل زندگی در شش ماه بعدی) با میزان 4/34 درصد، رتبۀ 6 را بین کشورهای مبتنی بر اقتصاد منبعمحور (که شامل 7 کشور است) دارد و در کل کشورهای GEM (که شامل 64 کشور است) رتبۀ 45 را دارد (GEM, 2016-2017: 107). همچنین تغییرات شاخص درک فرصت کارآفرینانه در ایران طی 9 سال (1395-1387) تقریباً در حاشیهای بین 30 تا 40 درصد بوده است؛ بهغیر از سال هفتم (1393) که به زیر 30 درصد افت داشته است. بر این اساس شناسایی فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعی با توجه به معظل روبهرشد بیکاری در ایران ضرورتی بنیادی است.
فرصت شرط لازم برای کارآفرینی است؛ اما کارآفرین بعد از تشخیص فرصت، باید تصمیم بگیرد که از فرصت بهرهبرداری کند؛ به عبارت دیگر، بهرهبرداری از فرصت و عوامل مؤثر بر آن، سؤال اساسی در حوزۀ پژوهشهای کارآفرینی است (Gaglio & Katz, 2001)؛ اما بهرهبرداری از فرصت نیز در ایران در سطحی پذیرفتنی نیست. شاخص کارآفرینی نوپای فرصتگرا (فعالیتهای کارآفرینانۀ نوظهور و جدید بین جمعیت بزرگسال (64-18 سال) که براساس تشخیص فرصتها و بهرهبرداری از آنها ایجاد شدهاند)، با میزان 5/63 درصد، رتبۀ 5 را بین کشورهای مبتنی بر اقتصاد منبعمحور (که شامل 7 کشور است) و در کل کشورهای GEM (که شامل 64 کشور است) رتبۀ 53 را دارد (GEM, 2016-2017: 115).
با توجه به بیکاری فزایندۀ دانشآموختگان علوم اجتماعی از یک سو و وجود ظرفیتهای پذیرفتنی در جامعۀ 80 میلیونی ایران ازسوی دیگر، میتوان با شناسایی فرصتهای کارآفرینانه و بهرهبرداری از آنها، زمینههای گسترش اشتغال را بین دانشآموختگان علوم اجتماعی پدید آورد؛ اما به این مهم کمتر توجه شده است. سؤالهای اساسی پژوهش حاضر چنیناند: چه فرصتهای کارآفرینانهای ممکن است در علوم اجتماعی ایران شناسایی شوند؟ چه عواملی بر بهرهبرداری از این فرصتهای کارآفرینانه تأثیر دارند؟
پیشینۀ پژوهش
میرعربرضی و رضایی (1385) در پژوهش «آموزش و پژوهش کارآفرینی، راهکاری برای ارتقای رشتههای علوم انسانی» و با هدف بررسی میزان تأثیری که ارائۀ آموزش کارآفرینی و پژوهش در زمینۀ کارآفرینی در رشتههای علوم انسانی خواهد داشت، به این نتیجه رسیدند که میتوان با آموزش و پژوهش کارآفرینی، جایگاه رشتههای علوم انسانی را با توجه به چند شاخص، ازجمله تقویت روحیۀ رسیدن به کسبوکار یا بهدستآوردن شغل، رشد استقلالطلبی، انگیزۀ پیشرفت و رقابت اقتصادی، خلاقیت بالاتر و ریسکپذیری ارتقا داد.
صارمی و علیزادهثانی (1388) در پژوهش «بررسی عوامل تأثیرگذار بر فرایند شناسایی فرصتهای کارآفرینی بین کارآفرینان برتر منتخب» با هدف بررسی عوامل تأثیرگذار بر شناسایی فرصت به این نتیجه رسیدند که بین متغیر هوشیاری کارآفرینی، ویژگیهای شخصیتی کارآفرین، شبکههای اجتماعی، دانش اولیه و نیروهای پیشبرنده با شناسایی فرصتهای کارآفرینی ارتباط معناداری وجود دارد.
نتایج پژوهش مشدیی (1390) با نام «تحلیل اثرات شبکههای اجتماعی بر شناسایی فرصتهای کارآفرینی» نشان میدهند سه منبع اجتماعی اطلاعات و شبکههای غیررسمی، مربیان و اجتماعات حرفهای بر شناسایی فرصتهای کارآفرینی تأثیر مثبت دارند. همچنین سه متغیر خودکارآمدی شخصی، قدرت پردازشگری اطلاعات و ضریب کارآفرینی بر رابطۀ بین شبکههای اجتماعی و شناسایی فرصتها تأثیر دارند. تأثیر خودکارآمدی رابطۀ منفی دارد و قدرت پردازشگری اطلاعات و ضریب کارآفرینی، رابطۀ مثبت دارند.
صفری و سمیعزاده (1391) در پژوهش «نیازسنجی آموزش دانش و مهارت کارآفرینی در رشتههای علوم انسانی» با هدف شناسایی وضعیت آموزش کارآفرینی و نیازسنجی آموزش کارآفرینی در رشتههای علوم انسانی به این نتیجه رسیدند که تقریباً در همۀ رشتههای علوم انسانی دانشگاه، وضعیت آموزش کارآفرینی از دید دانشجویان و استادان نامناسب است؛ درواقع مواد، محتوا و برنامههای فرعی علمی - آموزشی و حتی شیوههای تدریس در رشتههای علوم انسانی در انتقال مفاهیم کارآفرینی و کسبوکار به دانشجویان وضعیت مناسبی ندارند.
رستمی و فیضبخش (1392) در پژوهش «ارائۀ گونهشناسی از فرصتهای کارآفرینی براساس منشأ و فرایند شکلگیری آنها» با هدف مقایسۀ دیدگاههای مختلف دربارۀ منشأ و فرایند شکلگیری فرصتهای کارآفرینی و ارائۀ گونهشناسی از این فرصتها، تلاش دارند با مقایسه و جمعبندی دیدگاههای متفاوت موجود در ادبیات، در رفع مشکل پراکندگی ادبیات این حوزه و تناقض رویکردهای حوزۀ فرصتهای کارآفرینی مشارکت داشته باشند.
سوئدبرگ[3] (2000) در پژوهش «دیدگاه علوم اجتماعی پیرامون کارآفرینی: مقدمه و کاربردهای عملی»، به نقش علوم اجتماعی در فهم نظری کارآفرینی و معرفی کارآفرینی بهمنزلۀ کسبوکار عملی اشاره میکند. به اعتقاد نویسنده، علوم اجتماعی قادر است ایدههای جدید و نو دربارۀ نظریه و عمل کارآفرینی فراهم کند. در این پژوهش نظرات ماکس وبر، دورکیم، مرتون و گرانووتر دربارۀ ادبیات کارآفرینی مطرح شده است.
دی جانگ و مارسیلی[4] (2010) در پژوهش «شومپیتر در برابر کرزنر: بررسی تجربی انواع فرصت»، نظرات شومپیتر و کرزنر را براساس پنج بعد دوگانۀ نوآوری - معامله، غیرمتعادلکردن – متعادلکردن، خلق - کشف، کمیاب - رایج و اطلاعات جدید - اطلاعات قدیمی ارزیابی کردهاند. نتایج این پژوهش نشان میدهند فرصتهای شومپیتری بیشتر در شرکتهای نوآور ایجاد و توسط بازارهای در حال رشد و آشفته دنبال شده است. در حالی که نوع کرزنری بر بازارهای با رقابت قوی مسلط شده است.
بارتو[5] (2011) در پژوهش «حل مسئلۀ کارآفرینی: نقش تفسیر کارآفرینی در ایجاد فرصت و فرایندهای مرتبط»، الگوی تفسیر کارآفرینی را با مفروضات پیرامونی و پیشنهادهای آزمونی توسعه داد و نشان داد چطور تفسیر کارآفرینی، هر دو فرایند کشف و خلق را گزارش میدهد؛ درنهایت نظریۀ ارائهشده فهم مبسوطی را ارائه میدهد که چطور افراد برای کشف فرصتها تصمیم میگیرند و آنها را شکل میدهند.
تانگ و همکاران[6] (2012) در پژوهش «هوشیاری کارآفرینانه در راستای پیگیری فرصتهای جدید»، الگویی را شامل سه عنصر متمایز هوشیاری مطرح میکنند: پیگیری و جستجو، اتحاد و ارتباط، ارزیابی و داوری. نتایج نشان میدهند ابعاد انتخابشده مناسباند و اعتبار و پایایی قوی دارند. نتیجۀ انتخاب ابزار مناسب توسط پژوهشگر، کاوش فرایند توسعۀ فرصت کارآفرینانه شامل مقدمات و پیامدهاست.
لیم و ژاویئر[7] (2015) در پژوهش «چارچوب تشخیص فرصت: کشف دانش فنی کارآفرینان»، اثرات هوشیاری کارآفرینانه، دانش پیشین و شبکۀ اجتماعی را بر تشخیص فرصت و دریافت پاداشهای اجرای کسبوکار ممتاز مطالعه کردند و الگوی تشخیص فرصت را ارائه دارند.
فراتحلیل پژوهشهای انجامشده در ایران و سایر کشورها نشان میدهد بیشتر پژوهشها در این حوزه، بر مرحلۀ درک فرصت کارآفرینانه و بهصورت نظری تمرکز داشتهاند و کمتر با نگاه تجربی به موضوع نگاه کردهاند؛ بنابراین، مزیت پژوهش حاضر (با استفاده از روششناسی ترکیبی - کمی و کیفی - تجربی)، در مرحلۀ اول، شناسایی فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعی و در مرحلۀ بعدی، تبیین جامعهشناختی عوامل مؤثر بر بهرهبرداری از فرصتها در ایران است.
مبانی نظری
شناسایی و بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینی
فرصت واژهای است که در ادبیات کارآفرینی بسیار به کار میرود؛ بهویژه در چندین مقالۀ اصلی به اهمیت آن در فهم کارآفرینی توجه شده است (Kirzner, 1997; Shane & Venkataraman, 2000; Venkataraman, 1997). استیونسون و همکارانش معتقدند کارآفرینی فرایندی است که فرصتها بهوسیلۀ افراد یا برای خودشان یا برای سازمانهایی که در آنها کار میکنند بدون توجه به منابع در کنترل آنها، دنبال میشود (in: Hurley, 1999). فرصت عبارت است از امکانپذیری تأسیس شرکت جدید یا بهبود موقعیت شرکت موجود که در هر دو حالت سبب توان جدیدی از کسب سود شود (Christensen & Petersen, 1990).
از دیدگاه صاحبنظران مشهور حوزۀ کارآفرینی مانند کرزنر (1997)، شومپیتر (1934)، شان و ونکاتارامان (2000) و تیمونز و اسپینلی (2007) تشخیص فرصتها نقشی بسیار اساسی و اجتنابناپذیر در فعالیتهای کارآفرینانه دارد. بایگرو[8] (1994)، کارآفرین را شخصی میداند که فرصتی را تشخیص میدهد و برای پیگیری آن یک سازمان را راهاندازی میکند. وسپر[9] (1993)، فرصت را شکاف بین وضعیت جاری و آیندۀ بالقوه تلقی میکند که پلزدن روی این شکاف، با اقدامات کارآفرینان انجام میگیرد. از دیدگاه اسچنکل[10] (2005) فرصتهای کارآفرینی، هر شکل بالقوۀ مطلوب و امکانپذیر از شرکت جدید است که بهدنبال سودآوری از نیازهای برآوردهنشدۀ بازار است. ازنظر شان و ونکاتارامان (2000) و همچنین راعی[11] (2007)، تشخیص فرصت ویژگی اصلی کارآفرینی محسوب میشود که بدون آن کارآفرینی رخ نمیدهد. پوهاکا[12] (2010) تشخیص فرصت را شامل موارد زیر میداند: ابعادی مانند پویش رقابتی محیطی که دربارۀ جمعآوری و تجزیهوتحلیل اطلاعات وجود دارد (رقابتی که بین افراد برای شناسایی فرصتها و جمعآوری اطلاعات و تحلیل مرتبط با آنها وجود دارد)؛ جستجوی پیشگام فرصت از ارزشهای آینده که دربارۀ تصویری خلاصه از آینده است و ایجاد راهکار نوآورانۀ خلق فرصت که دربارۀ فعالیتهای مختلف اقتصادی است. تشخیص فرصت کارآفرینانه دراساس شامل جمعآوری اطلاعات و پژوهش، تشخیص فرصت کارآفرینانه و ارزیابی فرصت کارآفرینانه است (Yefei, 2013).
بهرهبرداری از فرصت کارآفرینانه، فرایند تصمیم کارآفرینی برای انتخاب، ساخت منابع کارآفرینانۀ موردنیاز، خطمشی و خلق ارزش است. بعد از یافتن فرصتهای کارآفرینانه، کارآفرینان باید دربارۀ فرصتهای توسعه تصمیم بگیرند. موفقیت توسعۀ فرصت کارآفرینانه به ویژگی فرصتها بستگی دارد. پیش از همه، ویژگیهای فرصت کارآفرینانه بر کارآفرینان اثر خواهد گذاشت. کارآفرین باید اعتقاد داشته باشد که فرصتهای کارآفرینانه به اندازۀ کافی سود کارآفرینانه را برای پوشش سایر هزینههای فرصت دارد. در مرحلۀ دوم، تصمیم بر بهرهبرداری از فرصت کارآفرینانه با تأثیرگرفتن از تفاوتهای فردی کارآفرین ازلحاظ ادراک و نوع نگاه خوشبینانه به آینده است (Yefei, 2013).
تصمیم کارآفرین دربارۀ بهرهبرداری از فرصت کارآفرینانه برای ایجاد خطمشی دستیابی به فرصتهای کارآفرینانه ضروری است. کارآفرینان برای ایجاد خطمشی منابع، در درجۀ اول به تأسیس شرکت یا سازمان نیاز دارند؛ پس از آن شرکت یا سازمان باید منابع را جمعآوری کند. سرانجام نیز آنها را یکپارچه میکند. چنین فرصت کارآفرینانهای ممکن است به محصول یا خدمت تبدیل شود؛ بنابراین، در این مرحله، فرصت کارآفرینانه دیگر مفهوم کسبوکار نیست؛ بلکه محصول یا خدمت است؛ درنتیجه، برای بهرهبرداری موفق از فرصت کارآفرینانه، کارآفرینان باید برای انتخاب فرصتهای کارآفرینانه تصمیم بگیرند، منابع خطیمشی را براساس منابع موردنیاز ایجاد کنند، بهطور مؤثری محصول و خدمت ایجاد کنند، برای مشتریان ارزش خلق کنند و سرانجام به سود مدنظر برسند (Yefei, 2013). بهرهبرداری از فرصتها از عوامل متعددی تأثیر میگیرد که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود.
روحیۀ کارآفرینی
روحیۀ کارآفرینی عبارت است از مجموعۀ ویژگیها و عاملهای شخصیتی – روانشناختی کارآفرینان که فیلیپس و گارمان[13] (2006) معتقدند این ویژگیها، وجه تمایز کارآفرینان از غیرکارآفرینان است. مککلهلند[14](1969) اولین کسی بود که دربارۀ این ویژگیها نظریهپردازی کرد. به اعتقاد او کارآفرینان برخلاف عامۀ مردم، نیاز و تمایل زیادی به کسب موفقیت و بهبود عملکردشان دارند. آنها ریسکپذیرند و دوست دارند با تلاشهای فردیشان به نتیجه برسند و خواهان استقلال در زندگیشان هستند. براساس الگوی جامع کارآفرینی که توسط مؤسسۀ توسعۀ کارآفرینی هند ارائه شده است، کارآفرینان پنج ویژگی توفیقطلبی (پیشرفتطلبی)، ریسکپذیری، استقلالطلبی، خلاقیت و اراده یا کنترل درونی را دارند. براساس الگوی جامع کارآفرینی (دیدگاه مککلهلند)، کیتوک[15] (2013) و کردنائیج و همکاران (1386)، کارآفرینان پنج ویژگی توفیقطلبی (پیشرفتطلبی)، کنترل درونی، ریسکپذیری، خلاقیت و تحمل ابهام را دارند. توفیقطلبی، به معنی تمایل به انجام کار براساس استانداردهای بالا برای کسب موفقیت در موقعیتهای مختلف است (Dearkins & Freel, 2002). کارآفرینان با کنترل درونی معتقدند رویدادهای زندگی نتیجۀ برنامهریزیها و اقدامات خودشان است و نتیجۀ اقدامات خود را به اقبال، سرنوشت و امثال اینها نسبت نمیدهند (Gurel, et al., 2010). ریسکپذیری، پذیرش کارهایی است که امکان شکست در آنها وجود دارد (Edward, 2010). خلاقیت، خلق ایدههای جدیدی است که ممکن است سبب ایجاد محصولات یا خدمات جدید شود (Hisrich et al., 2005). تحمل ابهام عبارت است از پذیرش وجودنداشتن قطعیت بهمنزلۀ یک هنجار در زندگی یا توانایی حیات با کمترین حد دانش دربارۀ محیط (Fry, 1993).
در پژوهشهای مختلف به تأثیر تفاوتهای فردی بر تصمیم به بهرهبرداری از فرصت اشاره شده است. پارکر و داویدسون معتقدند ویژگیهای جمعیتی و روانشناختی تأثیر زیادی بر تصمیم افراد برای شروع کسبوکار دارد (in: Mueller, 2006). باردی و شوارتز[16] (2003) ویژگیهای فرد کارآفرین را یکی از مهمترین عوامل موفقیت کسبوکارهای کارآفرینانه میدانند؛ بهگونهای که نیاز به توفیق بالا، استقلالطلبی، خطرپذیری، مرکز کنترل درونی، اراده و خلاقیت مهمترین ویژگیهای کارآفرینان موفق معرفی شدهاند. شان (2003) نیز معتقد است کارآفرینی مستلزم تصمیم فردی برای اجرای فرصت است؛ زیرا خود فرصتها کارگزار ندارند؛ بنابراین، تفاوتهای افراد در تمایل و توانایی برای اجرا بر فرایندهای کارآفرینانه مؤثر است. او بهطور مشخص بیان میکند که ویژگیهای شخصیتی و روانشناختی افراد بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه تأثیرگذارند. یفی (2013) نیز معتقد است تصمیم به بهرهبرداری از فرصت کارآفرینانه از ادراک کارآفرین فردی و همچنین تفاوتهای فردی تأثیر میگیرد؛ بنابراین، فرضیۀ اول پژوهشبه این ترتیب مطرح میشود: به نظر میرسد بین روحیۀ کارآفرینی و بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعی رابطۀ معنادار وجود دارد.
سرمایۀ فرهنگی
سرمایۀ فرهنگی اصطلاحی جامعهشناختی است که از وقتی پییر بوردیو در سال 1977 آن را مطرح کرد، کاربرد گستردهای پیدا کرد. او بههمراه ژان کلود پاسرون برای اولین بار عبارت «بازتولید فرهنگی و بازتولید اجتماعی[17]» را در عنوان اثر خود به کار برد (برای مثال، چرا دانشجویان خانوادههای ثروتمند بهطور نامتناسبی از موفقیت دانشگاهی بهره میبرند؟ در حالی که دانشجویان خانوادههای فقیر اینچنین نیستند). در این معنا سرمایۀ فرهنگی بیش از همه با تحصیلات و موفقیت تحصیلی در مدرسه مرتبط است (Bourdieu, 1986). از دیدگاه بوردیو، سرمایه چیزی است که بهمنزلۀ رابطۀ اجتماعی درون سازوارهای از تعاملات عمل میکند و دامنۀ آن بدون هیچ تمایزی به همۀ کالاها، اشیا و نشانههایی کشیده میشود که خود را بهمنزلۀ چیزهای کمیاب و باارزش عرضه میکنند و در یک ساختار مشخص اجتماعی تقاضا میشوند؛ به عبارت دیگر، سرمایۀ فرهنگی بهمنزلۀ یک رابطۀ اجتماعی درون سازوارهای از تعاملات مشتمل بر دانش فرهنگی انباشته عمل میکند و به قدرت و منزلت منتهی میشود (Harker, 1990: 13). سرمایۀ فرهنگی، منابع نمادین یا کالاهایی تعریف شده است که از نسلی به نسل دیگر بین طبقات متوسط و بالا برای حفظ پایگاه طبقه منتقل میشوند (Bourdieu, 1977; Farkas, 2003). به اعتقاد بوردیو سرمایۀ فرهنگی به سه شکل وجود دارد: الف) سرمایۀ فرهنگی تجسمیافته: که به ویژگیهای دیرپای فکری و جسمی اشاره دارد و نمیتوان آن را به دیگران واگذار کرد؛ مثل حافظه، مهارتهای تجربی و رفتاری. ب) سرمایۀ فرهنگی عینیتیافته: که به شکل کالاهای فرهنگی وجود دارد. این سرمایه انتقالپذیر به دیگران است و شامل اشیای مادی مثل رسانهها، کتابها، لغتنامهها، ادوات و ماشینآلات میشود. ج) سرمایۀ فرهنگی نهادینهشده: که به کمک ضوابط اجتماعی و بهدستآوردن عناوین برای افراد کسب موقعیت میکند؛ مانند مدرک تحصیلی و آموزشی (Bourdieu, 1977).
براساس پژوهشهای مختلف، سرمایۀ فرهنگی افراد نیز در بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینی نقش اساسی دارند. لیپست براساس چشمانداز تطبیقی پیرامون کارآفرینی در مقالۀ «ارزشها و کارآفرینی در آمریکا» مطرح میکند که ارزشهای فرهنگی بهطور عمیقی بر کارآفرینی و سطح توسعۀ اقتصادی تأثیر میگذارد. او این نکته را در مقایسۀ آمریکای لاتین با آمریکای شمالی نشان میدهد (in: Swedberg, 2000). به اعتقاد شان (2003) تحصیلات و تجربۀ شخصی که از ابعاد سرمایۀ فرهنگیاند، بر تصمیم به بهرهبرداری از فرصتها تأثیرگذارند؛ بنابراین، فرضیۀ دوم پژوهش به این ترتیب مطرح میشود: به نظر میرسد بین سرمایۀ فرهنگی و بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعی رابطۀ معنادار وجود دارد.
سرمایۀ اقتصادی
سرمایۀ اقتصادی بیانکنندۀ داراییهای مالی از هر شکلی است که بهطور مستقیم قابلتبدیل به پول است (Bourdieu, 1986; Jary & Jary, 1995) و ممکن است با درآمد و ثروت خانواده مشخص شود (Ellwood & Kane, 2000; Paulsen & John, 2002; Orr, 2003). سرمایۀ اقتصادی ازنظر بوردیو شامل درآمد و انواع منبع مالی است که در قالب حقوق مالکیت قرار میگیرند. برای بوردیو وجود یک خانه، یک قایق و ماشین لوکس یا گذراندن تعطیلات در هتلهای مجلل نیز نشانههای ویژۀ سرمایۀ اقتصادی است (Bourdieu, 1986). همچنین سرمایۀ اقتصادی یا ثروت مادی، قدرت پرداخت برای شکلی از سرمایه است که میتواند به کالاهای مادی تبدیل شود (Hiller & Rooksby, 2002). ازنظر بوردیو سرمایۀ اقتصادی یعنی ثروت و پولی که هر بازیگر اجتماعی در دست دارد و شامل سرمایة تولیدی میشود که میتواند برای تولید اشیا و خدمات به کار آید (Turner, 1998). اگرچه بوردیو سرمایۀ اقتصادی را شکلی از سرمایه میداند که برای فهم جهان اجتماعی ضروری است، درواقع توجه خاصی به این باور سرمایۀ اقتصادی ندارد که حضورنداشتن آن ضرورتاً مانع مالکیت همۀ اشکال سرمایه نیست و اینکه سرمایۀ اقتصادی بهتنهایی برای فهم چگونگی مزایای فرصتهای زندگی شخصی که تولید و بازتولید شدهاند، کفایت نمیکند (McDonough & Calderone, 2006).
عامل دیگری که ممکن است بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه تأثیر داشته باشد اما در پژوهشهای پیشین خیلی به آن توجه نشده است، سرمایۀ اقتصادی است. ازنظر بوردیو، معنا و مفهوم سرمایۀ اقتصادی از پهنۀ اقتصادی سرچشمه میگیرد؛ درواقع، موقعیت افراد برحسب حجم و نوع سرمایۀ آنها مشخص میشود (ریتزر، 1374). به اعتقاد رینولد و وایت[18] (1997) سرمایۀ اقتصادی همچنان که اهمیت زیادی در راهاندازی بنگاه اقتصادی دارد، گاهی اوقات بر شاخهای از کسبوکار نیز دلالت میکند. سرمایۀ اقتصادی میتواند براساس دارایی افراد در کسبوکارشان و تسهیلاتی که میگیرند، دیده شود.
منابع احتمالی از این دست عبارتاند از: کار کارآفرین و سایر اعضای بنگاه اقتصادی اولیه در شروع راهاندازی؛ دوستان، خانواده و شریکان کسبوکار و تمهیدات نهادی ازطریق بانکها و سایر شرکتهای مالی، سرمایهگذاران خصوصی، سرمایهگذاران ریسکپذیر، سهامداران و نمایندگیهای دولتی (Firkin, 2001)؛ بنابراین، فرضیۀ سوم پژوهش به این ترتیب مطرح میشود: به نظر میرسد بین سرمایۀ اقتصادی و بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعی رابطۀ معنادار وجود دارد.
روششناسی پژوهش
در پژوهش حاضر و با توجه به موضوع پژوهش از روششناسی ترکیبی کمی و کیفی استفاده شد. بر این اساس، ابتدا برای شناسایی فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعی، مرحلۀ کیفی پژوهش آغاز شد. جامعۀ آماری این مرحله، کارشناسان مرتبط (شامل همۀ استادان دانشگاهی و کارآفرین رشتۀ علوم اجتماعی در دانشگاههای مختلف) بود که با استفاده از نمونهگیری هدفمند (فلیک، 1387) انتخاب شدند. ابزار پژوهش برای بخش کیفی، مصاحبۀ عمیق بود که اعتبار آن با اعتبار درونی بر پایۀ گزینش نمونههای مناسب به دست آمد و قابلیت اعتماد آن، با هدایت دقیق جریان مصاحبه برای گردآوری اطلاعات تضمین شد (Rao & Perry, 2003). برای انجام مصاحبهها، طی دعوتنامهای با استادان کارشناس در جریان موضوع مصاحبه شد. مصاحبهها با این سؤال اصلی آغاز میشد: «استاد گرامی! به اعتقاد شما چه فرصتهای کاری یا کارآفرینانهای در علوم اجتماعی و برای دانشآموختگان این رشته وجود دارد یا میتواند ایجاد شود؟»
در طول مصاحبه نیز برای دستیابی به اطلاعات عمیقتر، سؤالات اکتشافی مانند بیشتر توضیح دهید، منظورتان را واضحتر بیان کنید، چه مداخلهای؟ در این زمینه با چه نهادی میشود همکاری کرد؟ و... پرسیده شد. همۀ مصاحبهها ضبط شد و در پایان، مطالب ضبطشده دقیقاً پیاده شد. دادههای حاصل از رویکرد کیفی، براساس روش پیشنهادی اسمیت طی سه مرحلۀ تولید اطلاعات، تجزیهوتحلیل اطلاعات (1- رویارویی اولیه: خواندن و بازخوانی یک مورد؛ 2- تشخیص و برچسبزدن به مقولهها؛ 3- لیستکردن و خوشهبندی مقولهها؛ 4- ایجاد جدول خلاصهسازی) و تلفیق موردها، تحلیل شد (ادیبحاجباقری و همکاران، 1386).
پس از استخراج فرصتهای کارآفرینانه، بخش کمی پژوهش در قالب روش پیمایشی آغاز شد. جامعۀ آماری، همۀ دانشجویان در حال تحصیل در دورۀ دکتری جامعهشناسی در دانشگاههای دولتی کشور است که برآورد میشود تعداد آنها حدود 400 نفر (سازمان سنجش آموزش کشور، 1396) باشد. دانشجویان دکتری از این جهت انتخاب شدند که بهلحاظ توانمندی علمی بالاتر و نیاز اساسیتر به کسب شغل و درآمد، انگیزۀ بیشتری برای کار و انجام فعالیتهای کارآفرینانه دارند؛ ولی با توجه به اینکه تعداد دانشجویان دکتری بسیار اندک بود و همین تعداد کم نیز در دانشگاههای مختلف پراکنده بودند و بهدلیل اقتضای سنیشان و تعداد کمتر واحدهای درسی در محیط دانشگاه حضور مستمر نداشتند، امکان دسترسی به آنها برخلاف ظاهر امر بسیار سخت بود. بر این اساس درنهایت 121 نفر از دانشجویان دورۀ دکتری جامعهشناسی در سراسر کشور برای حجم نمونه و با روش نمونهگیری تصادفی ساده انتخاب شدند.
ابزار پژوهش
پرسشنامۀ بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه: بهرهبرداری از فرصت کارآفرینانه، فرایند تصمیم کارآفرینی برای انتخاب، ساخت منابع کارآفرینانۀ موردنیاز، خطمشی و خلق ارزش است (Yefei, 2013). پس از انجام بخش کیفی پژوهش، لیستی از فرصتهای کارآفرینانه در ایران در حوزۀ علوم اجتماعی تهیه و تنظیم شد؛ سپس از پاسخگویان خواسته شد علاقهمندی و توانمندی خود را برای هریک از فرصتها روی مقیاس 5درجهای لیکرت از خیلی کم (1) تا خیلی زیاد (5) علامت بزنند. بر این اساس، دامنۀ نمرات پرسشنامۀ بهرهبرداری از فرصتها بین 16 تا 80 است.
پرسشنامۀ روحیۀ کارآفرینی: برای سنجش بعد توفیقطلبی از آزمون انگیزۀ موفقیت هرمانس، بعد کنترل درونی از مقیاس راتر، بعد ریسکپذیری از آزمون هیسریچ و همکاران و کوگان و والاچ، بعد خلاقیت از آزمون تفکر خلاق تورنس و بعد تحمل ابهام از مقیاس مکلین استفاده شده است که این آزمونها و مقیاسها را کردنائیج و همکاران (1386) بومی کردهاند. آنها اعتبار این پرسشنامه را با استفاده از اعتبار سازه به روش تحلیل عاملی تأیید کردند. پایایی کلی پرسشنامه با روش آلفای کرونباخ برابر با 92/0 محاسبه شد. در پژوهش حاضر، پرسشنامۀ روحیۀ کارآفرینی با تغییراتی در پنج بعد توفیقطلبی (5 گویه)، کنترل درونی (5 گویه)، ریسکپذیری (5 گویه)، خلاقیت (7 گویه) و تحمل ابهام (5 گویه) سنجیده شده است. این پرسشنامه بهصورت 27 گویه با مقیاس 5درجهای لیکرت از کاملاً مخالفم (1) تا کاملاً موافقم (5) طراحی شده است؛ به این ترتیب، دامنۀ نمرات پرسشنامۀ روحیۀ کارآفرینی بین 27 تا 135 است.
پرسشنامۀ سرمایۀ فرهنگی: برای سنجش سرمایۀ فرهنگی و با استفاده از نظریۀ بوردیو (1986)، از پرسشنامۀ محققساخته استفاده شده است. در پژوهش حاضر، پرسشنامۀ سرمایۀ فرهنگی در سه بعد تجسمیافته (8 گویه)، عینیتیافته (12 گویه) و نهادینهشده (9 سؤال) سنجیده شده است. این پرسشنامه بهصورت 20 گویه با مقیاس 5درجهای لیکرت از خیلی کم (1) تا خیلی زیاد (5) و دامنۀ نمرات 20 تا 100 و 9 سؤال شامل 5 سؤال دوگزینهای بلی و خیر و 4 سؤال باز عددی طراحی شده است.
پرسشنامۀ سرمایۀ اقتصادی: برای سنجش سرمایۀ اقتصادی و با استفاده از نظریۀ بوردیو (1986)، از پرسشنامۀ محققساخته استفاده شده است. در پژوهش حاضر، پرسشنامۀ سرمایۀ اقتصادی در سه بعد درآمد (3 سؤال باز)، مسکن و املاک (5 سؤال باز و تعاقبی) و امکانات رفاهی (8 سؤال باز و چندگزینهای) سنجیده شده است. برای سنجش این متغیر 16 سؤال طراحی شده است.
روایی و پایایی
اعتبار عاملی و ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش (متغیرهای مستقل روحیۀ کارآفرینی و سرمایۀ فرهنگی (ابعاد تجسمیافته و عینیتیافته) و متغیر وابستۀ بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه) به تفکیک ابعاد به شرح جدول 1 است. با توجه به اینکه برای سنجش متغیر سرمایۀ اقتصادی و بعد نهادینهشدۀ متغیر سرمایۀ فرهنگی از سؤالاتی با مقیاس اسمی دو و چندگزینهای و نسبی استفاده شده است، مبنای اعتبار اندازهگیری این متغیرها، اعتبار محتوا و نظر کارشناسان بوده است و مبنای پایایی این متغیرها، روش بازآزمایی بوده است که بعد از حدود دو هفته از 20 درصد نمونه، بررسی مجدد به عمل آمد که ضریب همبستگی پاسخهای آنها در مقیاس سرمایۀ اقتصادی و بعد نهادینهشدۀ متغیر سرمایۀ فرهنگی در دو نوبت برابر با 96/0 محاسبه شد که بیانکنندۀ پایایی سؤالات پژوهش است.
جدول1- اعتبار عاملی و ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش
|
متغیر اصلی |
ابعاد |
ضریب پایایی هر بعد |
ضریب پایایی کل |
نتایج تحلیل عاملی |
||
|
درصد واریانس تبیینشده |
شاخص KMO |
معناداری |
||||
|
روحیۀ کارآفرینی |
توفیقطلبی |
786/0 |
867/0 |
37/54 |
781/0 |
000/0 |
|
کنترل درونی |
835/0 |
30/61 |
717/0 |
000/0 |
||
|
ریسکپذیری |
807/0 |
98/56 |
748/0 |
000/0 |
||
|
خلاقیت |
775/0 |
47/44 |
805/0 |
000/0 |
||
|
تحمل ابهام |
678/0 |
66/44 |
614/0 |
000/0 |
||
|
سرمایۀ فرهنگی |
تجسمیافته |
785/0 |
869/0 |
74/40 |
759/0 |
000/0 |
|
عینیتیافته |
832/0 |
32/36 |
793/0 |
000/0 |
||
|
بهرهبرداری از فرصتها |
علاقهمندی |
821/0 |
904/0 |
14/28 |
776/0 |
000/0 |
|
توانمندی |
836/0 |
88/29 |
780/0 |
000/0 |
||
با توجه به جدول بالا مقدار ضریب پایایی متغیرهای پژوهش و ابعاد آنها، بالاتر از 7/0 و تنها برای بعد تحمل ابهام 68/0 است؛ بنابراین، بیانکنندۀ همسانی درونی گویههای این متغیرهاست. نتایج تحلیل عاملی نشان میدهند مقدار شاخص KMO[19] برای همۀ ابعاد متغیرهای پژوهش نزدیک به یک و تا حدود زیادی پذیرفتنی است؛ بنابراین، تعداد نمونه برای تحلیل عاملی کافی است. مقدار sig آزمون بارتلت، برای همۀ ابعاد کوچکتر از 5 درصد است که نشان میدهد تحلیل عاملی برای شناسایی ساختار هر بعد مناسب است و فرض شناختهشدهبودن ماتریس همبستگی رد میشود. همچنین، بار عاملی برای همۀ گویهها، مقادیر بالاتر از 4/0 را نشان داد که بیانکنندۀ اعتبار سازۀ متغیرهای پژوهش و ابعاد آنهاست.
یافتههای پژوهش
یافتههای بخش کیفی (مصاحبه)
برای شناسایی فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعی، بعد از انجام 10 مصاحبه با صاحبنظران و رسیدن به اشباع نظری، مصاحبههای ضبطشده پیادهسازی شد. در مرحلۀ اول، 45 مضمون فرعی (اولیه) مرتبط با حوزههای مختلف علوم اجتماعی شناسایی شدند که قابلیت تبدیلشدن به فرصت کارآفرینانه را داشتند. بعد از تلفیق و خوشهبندی مضمونهای اولیه، 16 مضمون اصلی (نهایی) که بیانکنندۀ فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعیاند، استخراج شدند که در جدول 2 آورده شده است.
جدول 2- مضامین اصلی استخراجشده از مصاحبهها (فرصتهای کارآفرینانه در علوم اجتماعی)
|
ردیف |
مضامین اصلی (نهایی) |
|
1 |
مددکاری، آسیبشناسی و ارائۀ خدمات اجتماعی در نیروی انتظامی (کلانتریها)، بهزیستی، کمیتۀ امداد و بیمارستانها |
|
2 |
مداخلۀ اجتماعی (محرومیتزدایی و توانمندسازی مردم) در برخی مناطق شهری |
|
3 |
انجام خدمات و مشاورۀ اجتماعی در مدارس و محیطهای آموزشی (کاهش نزاع و درگیری در مدرسه و دانشگاه، ارتقای نشاط و ارتباطات اجتماعی دانشآموزان و دانشجویان) |
|
4 |
فعالیت در حوزۀ سلامت و پیشگیری دربارۀ مسائل مربوط به پزشکی (کاهش مراجعات مردم به پزشک و درنتیجه کاهش بار مالی روی بیمهها) |
|
5 |
ارائۀ خدمات فرهنگی - اجتماعی در شهرداریها، سازمانهای تبلیغات فرهنگی، صدا و سیما و آستان قدس |
|
6 |
ارائۀ خدمات اجتماعی و توانبخشی در مؤسسههای ترک اعتیاد و کار گروهی با جوانان و سالخوردگان |
|
7 |
انجام کار مطبوعاتی مانند روزنامهنگاری (مقالهنویسی و ستوننویسی در روزنامههای محلی و ملی)، اطلاعرسانی و خبرنگاری |
|
8 |
کار در حوزۀ روابط عمومی، پژوهشهای بازار و بازاریابی کارخانهها، شرکتها و برندهای معروف |
|
9 |
ارائۀ مشاورۀ اجتماعی به مشاغل حرفهای (راهنمایی و آموزش رویارویی صحیح با مردم و مشتریها و ارتقای رضایتمندی افراد (مشتریمداری)) |
|
10 |
تولید محتوایی (اجتماعی - فرهنگی) برای طراحی اپلیکیشنهای مقابله با اعتیاد یا کنترل اعتیاد و کاهش تصادفات جادهای |
|
11 |
انجام مطالعات و مشاورۀ اجتماعی در حوزۀ مسکن، صنایع نفت (آموزش افراد برای رویارویی با جامعۀ میزبان) و بیمهها |
|
12 |
تدریس در مدارس (دولتی و خصوصی) و دانشگاهها بهمنزلۀ مدرس علوم اجتماعی |
|
13 |
ایجاد بانک اطلاعاتی (جمعآوری منابع لاتین (مقاله و کتاب)، پرسشنامههای تخصصی و...) |
|
14 |
انجام طرحهای پژوهشی و خدمات پژوهشی (نوشتن گزارش اولیه، پرسشگری و مصاحبه، واردکردن داده و تحلیل آن) |
|
15 |
ایجاد مؤسسه و دفتر مشاورۀ آسیبهای اجتماعی (طلاق، اعتیاد، ناامیدی، استرسها، تعارضات بین فرزندان با والدین و روسپیگری) |
|
16 |
تأسیس مؤسسات مختلف آموزشی و پژوهشی (مدارس خصوصی، مؤسسات فرهنگی، مشاورۀ تحصیلی) |
بحث و تحلیل یافتههای توصیفی
طبق نتایج توصیفی جدول 3، حدود 42 درصد (51 نفر) پاسخگویان زن و حدود 58 درصد (70 نفر) مردند. بازه سنی در پژوهش حاضر 25 تا 49 سال است. بیشترین تعداد پاسخگویان (38 درصد) در گروه سنی 30 تا 34 سال و پس از آن گروه سنی 35 تا 39 سال با 3/27 درصدند.
جدول 3- فراوانی و درصد متغیر جنس و سن
|
متغیرها |
گروهها |
فراوانی |
درصد |
|
جنس |
زن |
51 |
1/42 |
|
مرد |
70 |
9/57 |
|
|
توزیع سنی |
25-29 |
24 |
8/19 |
|
30-34 |
46 |
38 |
|
|
39-35 |
33 |
3/27 |
|
|
44-40 |
12 |
9/9 |
|
|
49-45 |
6 |
5 |
طبق نتایج توصیفی جدول 4، میانگین متغیر روحیۀ کارآفرینی و ابعاد آن به غیر از تحمل ابهام بالاتر از مقدار متوسط 3 است. نتایج آزمون t تکنمونهای نشاندهندۀ معناداربودن (05/0>sig ) اختلاف میانگین بهدستآمده متغیر روحیۀ کارآفرینی و ابعاد توفیقطلبی، کنترل درونی، ریسکپذیری و خلاقیت با میانگین وزنی 3 و معنادارنبودن (05/0< sig) بعد تحمل ابهام است. در مجموع، میزان روحیۀ کارآفرینی بالاتر از حد متوسط، بیانکنندۀ آمادگی بالقوۀ دانشجویان علوم اجتماعی برای کارآفرینشدن و بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه است. بین ابعاد روحیۀ کارآفرینی، توفیقطلبی دانشجویان بیشترین و تحمل ابهام کمترین میزان را نسبت به سایر ابعاد دارند. در این زمینه، پژوهش هوفستد[20] (2005) دربارۀ فرهنگ کشورها نشان داد سطح تحمل ابهام در جامعۀ ایرانی پایین است؛ این بدان معناست که جامعه تغییر را نمیپذیرد و به خطرپذیری تمایل ندارد. همچنین به اعتقاد تاگونا[21] (1990) افراد دارای تحمل ابهام در شرایط یکسان، ریسک بالاتری را میپذیرند. طبق نتایج توصیفی، بعد از مقیاس تحمل ابهام، ریسکپذیری دانشجویان کمترین نمرۀ روحیۀ کارآفرینی را دارد؛ هرچند میزان آن بالاتر از حد متوسط است. هوشمندانمقدمفرد و همکاران (1390) نیز در پژوهش «سنجش میزان روحیۀ کارآفرینی هنرجویان هنرستانهای کشاورزی استان زنجان» همراستا با نتایج این پژوهش، به این نتیجه رسیدند که بیشتر پاسخگویان در سه ویژگی توفیقطلبی، نوآوری و کنترل درونی در سطح بالایی قرار داشتند و پایینترین مورد به ویژگی تحمل ابهام اختصاص داشت.
میانگین متغیر سرمایۀ فرهنگی و ابعاد آن به غیر از بعد تجسمیافته پایینتر از مقدار متوسط 3 است. نتایج آزمون t تکنمونهای نشاندهندۀ معناداربودن (05/0>sig ) اختلاف میانگین بهدستآمدۀ متغیر سرمایۀ فرهنگی و ابعاد آن با میانگین وزنی 3 است؛ به این ترتیب که مقادیر t منفی متغیر سرمایۀ فرهنگی و ابعاد عینیتیافته و نهادینهشده بیانکنندۀ پایینتربودن میانگین از مقدار آزمونشده (3) است. میانگین سرمایۀ اقتصادی پاسخگویان شامل درآمد، مسکن و املاک و امکانات رفاهی حدود 75 میلیون تومان و میانگین درآمد پاسخگویان بهتنهایی حدود 2 میلیون تومان است.
میانگین متغیر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه و ابعاد آن بالاتر از مقدار متوسط 3 است. نتایج آزمون t تکنمونهای نشاندهندۀ معناداربودن (05/0>sig ) اختلاف میانگین بهدستآمدۀ متغیر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه و ابعاد آن با میانگین وزنی 3 است؛ به این ترتیب که میزان علاقهمندی و توانمندی دانشجویان برای بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه بالاتر از حد متوسط است.
جدول 4- شاخصهای آماری و نتایج آزمون t تکنمونهای متغیرهای مستقل و وابسته
|
متغیرها |
ابعاد |
تعداد |
حداقل |
حداکثر |
میانگین |
انحراف معیار |
مقدار t |
معناداری (sig) |
|
روحیۀ کارآفرینی |
توفیقطلبی |
121 |
40/2 |
5 |
95/3 |
6402/0 |
27/16 |
000/0 |
|
کنترل درونی |
121 |
1 |
5 |
73/3 |
7974/0 |
08/10 |
000/0 |
|
|
ریسکپذیری |
121 |
80/1 |
5 |
45/3 |
6413/0 |
80/7 |
000/0 |
|
|
خلاقیت |
121 |
43/2 |
86/4 |
70/3 |
5292/0 |
55/14 |
000/0 |
|
|
تحمل ابهام |
121 |
80/1 |
5 |
07/3 |
6736/0 |
11/1 |
271/0 |
|
|
مجموع |
121 |
51/2 |
69/4 |
58/3 |
4424/0 |
42/14 |
000/0 |
|
|
سرمایۀ فرهنگی |
تجسمیافته |
121 |
75/1 |
5 |
22/3 |
6339/0 |
80/3 |
000/0 |
|
عینیتیافته |
121 |
42/1 |
50/4 |
73/2 |
6463/0 |
55/4- |
000/0 |
|
|
نهادینهشده |
108 |
17/0 |
17/4 |
2 |
9829/0 |
39/12- |
000/0 |
|
|
مجموع |
121 |
39/1 |
10/4 |
57/2 |
5816/0 |
19/8- |
000/0 |
|
|
سرمایۀ اقتصادی |
درآمد |
101 |
20/0 |
7 |
02/2 |
2761/1 |
--- |
--- |
|
مسکن و املاک |
121 |
0 |
850 |
07/170 |
2131/193 |
--- |
--- |
|
|
امکانات رفاهی |
116 |
20/0 |
5/220 |
96/28 |
9133/27 |
--- |
--- |
|
|
مجموع |
100 |
22/0 |
78/308 |
78/74 |
7649/70 |
--- |
--- |
|
|
بهرهبرداری از فرصتها |
علاقهمندی |
121 |
50/1 |
75/4 |
31/3 |
6044/0 |
659/5 |
000/0 |
|
توانمندی |
121 |
63/1 |
88/4 |
27/3 |
5891/0 |
064/5 |
000/0 |
|
|
مجموع |
121 |
56/1 |
78/4 |
29/3 |
5655/0 |
662/5 |
000/0 |
همچنین نتیجۀ مقایسۀ میانگین متغیر روحیۀ کارآفرینی و ابعاد آن برحسب جنس به این ترتیب است که میانگین روحیۀ کارآفرینی و ابعاد توفیقطلبی، کنترل درونی، ریسکپذیری و خلاقیت در زنان بیشتر از مردان است. نتایج پژوهش محسنی و شفیعزاده (1391) با نام «بررسی ویژگیهای شخصیتی کارآفرینانۀ دانشجویان دانشگاههای دولتی شهر تهران» همسو با نتایج این پژوهش و بیانکنندۀ وجود تفاوت معنادار بین دانشجویان زن و مرد در ابعاد ریسکپذیری، رؤیاپردازی و چالشطلبی است. این تفاوت احتمالاً ناشی از اعطای مسئولیت اداره و تأمین معاش خانواده بر عهدۀ مرد است و در مقابل، زنان بهدلیل مسئولیت کمتر در این زمینه توان ریسکپذیری بالاتری دارند. اختلاف میانگین معناداری بین سرمایۀ فرهنگی و سرمایۀ اقتصادی زنان و مردان وجود ندارد. همچنین اختلاف میانگین معناداری بین زنان و مردان دربارۀ متغیر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه و ابعاد آن وجود ندارد. بیشترین علاقهمندی و توانمندی دانشجویان (و به تفکیک زن و مرد) برای بهرهبرداری از فرصتهای شناساییشده در علوم اجتماعی، تدریس در مدارس (دولتی و خصوصی) و دانشگاهها به منزلۀ مدرس علوم اجتماعی است.
نتایج استنباطی (الگوی معادلۀ ساختاری)
الگوی نظری پژوهش حاضر در قالب الگوی معادلۀ ساختاری برای تبیین بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه تدوین شده است. پس از آزمون الگو، نتایج برآوردهای استاندارد برای کوواریانس، وزنهای رگرسیونی شامل بارهای عاملی و ضرایب تأثیر و مربع ضریب همبستگی چندگانه در شکل زیر نمایش داده شده است.
شکل 1- الگوی معادلۀ ساختاری برای تبیین بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه با برآوردهای استاندارد
با توجه به این الگو، متغیر سرمایۀ فرهنگی با ضریب تأثیر 54/0 بیشترین تأثیر را بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه داشته است؛ بنابراین، بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه بیش از سایر متغیرهای تأثیرگذار در الگو، تابع سرمایۀ فرهنگی است. با توجه به سه ضریب تأثیر در الگوی حاضر، میتوان گفت به ازای یک واحد تغییر در سرمایۀ فرهنگی، روحیۀ کارآفرینی و سرمایۀ اقتصادی به ترتیب به میزان 54، 36 و 5 درصد تغییر در بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه ایجاد میشود. همچنین مربع ضریب همبستگی چندگانه (33/0) نشان میدهد از روی متغیرهای مستقل به میزان 33 درصد میتوان متغیر وابسته (بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه) را پیشبینی و تبیین کرد.
طبق نتایج شاخصهای برازش الگو، شاخص کای اسکوئر نسبی (CMIN/DF) با مقدار 229/1 (1 تا 5)، شاخص برازش تطبیقی (CFI) با مقدار 963/0 (بزرگتر از 90/0)، شاخص برازش هنجارشدۀ مقتصد (PNFI) با مقدار 634/0 (بزرگتر از 5/0 یا 6/0) و ریشۀ میانگین مربعات خطای برآورد (RMSEA) با مقدار 044/0 (کوچکتر از 09/0) برازش الگو را تأیید میکنند؛ بنابراین، دادههای جمعآوریشده تا حد زیادی الگوی نظری تدوینشده را حمایت میکنند.
در ادامه برای آزمون فرضیهها، ضرایب ساختاری هر یک از متغیرها بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه و نسبت بحرانی آنها آورده شده است.
جدول 5- ضرایب تأثیر استانداردشده و نسبت بحرانی (فرضیههای پژوهش)
|
مسیر |
ضریب استانداردشده |
نسبت بحرانی (CR) |
معناداری (P) |
نتیجه |
|
روحیۀ کارآفرینی بهرهبرداری از فرصتها (علاقهمندی و توانمندی) |
357/0 |
898/2 |
004/0 |
معناداری مسیر تأیید فرضیه |
|
سرمایۀ فرهنگی بهرهبرداری از فرصتها (علاقهمندی و توانمندی) |
536/0 |
964/3 |
000/0 |
معناداری مسیر تأیید فرضیه |
|
سرمایۀ اقتصادی بهرهبرداری از فرصتها (علاقهمندی و توانمندی) |
053/0 |
481/0 |
630/0 |
معنادارنبودن مسیر رد فرضیه |
طبق جدول بالا، در مسیر اول، اثر متغیر روحیۀ کارآفرینی بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه به مقدار 36/0 بهلحاظ آماری (57/2CR> و 01/0>P) در سطح اطمینان 99 درصد با صفر تفاوت معنادار دارد. برآورد استانداردشده نشان میدهد از روی متغیر روحیۀ کارآفرینی به میزان 36 درصد، متغیر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه پیشبینی میشود؛ بنابراین، با توجه به نتایج این مسیر، معناداری فرضیۀ فرعی اول تأیید میشود؛ به عبارت دیگر، روحیۀ کارآفرینی بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه تأثیر معنادار و مثبت دارد؛ یعنی هرچه دانشجویان دکتری علوم اجتماعی روحیۀ کارآفرینی بالاتری داشته باشند، علاقهمندی و توانمندی بیشتری برای بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه دارند.
در مسیر دوم، اثر متغیر سرمایۀ فرهنگی بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه به مقدار 54/0 بهلحاظ آماری (57/2CR> و 01/0>P) در سطح اطمینان 99 درصد با صفر تفاوت معنادار دارد. برآورد استانداردشده نشان میدهد از روی متغیر سرمایۀ فرهنگی به میزان 54 درصد میتوان متغیر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه را پیشبینی کرد؛ بنابراین با توجه به نتایج این مسیر، معناداری فرضیۀ فرعی دوم تأیید میشود؛ به عبارت دیگر، سرمایۀ فرهنگی بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه تأثیر معنادار و مثبت دارد؛ یعنی هرچه دانشجویان دکتری علوم اجتماعی سرمایۀ فرهنگی بالاتری داشته باشند، علاقهمندی و توانمندی بیشتری برای بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه دارند.
در مسیر سوم، اثر متغیر سرمایۀ اقتصادی بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه به مقدار 05/0 بهلحاظ آماری (57/2CR< و 01/0<P) در سطح اطمینان 99 درصد با صفر تفاوت معنادار ندارد؛ بنابراین، با توجه به نتایج این مسیر، معناداری فرضیۀ فرعی سوم تأیید نمیشود؛ به عبارت دیگر، سرمایۀ اقتصادی بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه تأثیر معنادار ندارد.
نتیجه
با توجه به میزان بیکاری نسبتاً بالای جمعیت دانشآموختۀ دانشگاهی و توانایینداشتن دولت در استخدام آنها، لزوم توجه جدیتر به حوزۀ کارآفرینی و گسترش آن روشن میشود. در این زمینه برای ایجاد زمینههای کار و اشتغال در همۀ رشتهها باید بهسمت شناسایی فرصتهای کار و کارآفرینی در تخصص مدنظر حرکت کرد و با تقویت عوامل مؤثر بر بهرهبرداری از این فرصتها، انگیزه و شرایط لازم را برای کسب شغل دانشجویان فراهم آورد. با توجه به گفتمان مرسوم در ایران که دانشآموختگان علوم اجتماعی در مقاطع کارشناسی و کارشناسیارشد باید معلم و در مقطع دکتری هم باید استاد دانشگاه یا در برخی ادارات دولتی بهمنزلۀ کارمند اداری بدون کمترین ارتباط با تخصص دانشگاهی استخدام شوند، مشخص میشود مشاغلی برای دانشآموختگان علوم اجتماعی در بخش غیردولتی تعریف نشده است. با توجه به نتایج بخش کیفی پژوهش حاضر و شناسایی 16 فرصت کارآفرینانه در علوم اجتماعی، مشخص شد برخلاف تصور عموم، گسترهای از مشاغل و فرصتهای اشتغال در حوزۀ علوم اجتماعی و بهطور عمده بخش غیردولتی وجود دارند که با حمایت انجمن جامعهشناسی و مشورت با دولت، قابلیت تبدیلشدن به مشاغل رسمی را دارند. بهعلاوه، بهطور قطعی مشاغل و فرصتهای کارآفرینانۀ بیشتری وجود دارند که باید در پژوهشهای بعدی شناسایی شوند.
طبق نتایج توصیفی، بیشترین علاقهمندی و توانمندی دانشجویان برای بهرهبرداری از فرصتهای شناساییشده در علوم اجتماعی، بهترتیب با میانگین 35/4 و 36/4، تدریس در مدارس (دولتی و خصوصی) و دانشگاهها بهمنزلۀ مدرس علوم اجتماعی است. بعد از این مورد، انجام طرحها و خدمات پژوهشی (نوشتن گزارش اولیه، پرسشگری و مصاحبه، واردکردن داده و تحلیل آن) با میانگین 86/3 و 97/3 و انجام خدمات و مشاورۀ اجتماعی در مدارس و محیطهای آموزشی (کاهش نزاع و درگیری در مدرسه و دانشگاه، ارتقای نشاط و ارتباطات اجتماعی دانشآموزان و دانشجویان) با میانگین 80/3 و 75/3، بیشترین علاقهمندی و توانمندی دانشجویان را بههمراه داشته است. همچنین، کمترین علاقهمندی و توانمندی دانشجویان، بهترتیب با میانگین 30/2 و 20/2، انجام مطالعات و مشاورۀ اجتماعی در حوزۀ مسکن، صنایع نفت (آموزش افراد برای روبهروشدن با جامعۀ میزبان) و بیمههاست. این نتایج به تفکیک زن و مرد نیز صدق میکند. در تبیین این نتایج میتوان گفت ابراز علاقهمندی و توانمندی بالای دانشجویان برای تدریس در مدارس (دولتی و خصوصی) و دانشگاهها نشان میدهد گفتمان مرسوم بهطور عمیقی بین دانشجویان ریشه دوانیده است و نداشتن علاقهمندی و توانمندی زیاد دربارۀ فرصتهای موجود در بخشهای عمدتاً غیردولتی، نشان میدهد آموزشهای دانشگاهی در رشتۀ علوم اجتماعی، به تغییر و تحول و انطباق با شرایط جدید نیاز دارد.
براساس یافتههای پژوهش، روحیۀ کارآفرینی بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه تأثیر معنادار و مثبتی دارد؛ یعنی هرچه دانشجویان دکتری علوم اجتماعی روحیۀ کارآفرینی بهتری داشته باشند، علاقهمندی و توانمندی بیشتری برای بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه در رشتۀ علوم اجتماعی دارند. نتایج حاصل تا حدودی با پژوهش میرعربرضی و رضایی (1385) با نام «آموزش و پژوهش کارآفرینی، راهکاری برای ارتقای رشتههای علوم انسانی» همخوانی دارد. آنها در این پژوهش به این نتیجه رسیدند که با تقویت روحیۀ رسیدن به کسبوکار یا بهدستآمردن شغل، رشد استقلالطلبی، انگیزۀ پیشرفت و رقابت اقتصادی، خلاقیت بالاتر و ریسکپذیری میتوان ضمن آموزش و پژوهش کارآفرینی، جایگاه رشتههای علوم انسانی را ارتقا داد. هورنادی و بانکر[22] (1970) در پژوهش «ماهیت کارآفرینان» به این نتیجه رسیدند که کارآفرینان، ویژگیهای توفیقطلبی، مرکز کنترل درونی، ریسکپذیری، تحمل ابهام و خلاقیت را دارند و با تقویت این ویژگیها در افراد زمینههای افزایش موفقیت کسبوکار فراهم میشود. همچنین محمدی و عسکری (1390) در پژوهش «تأثیر شخصیت کارآفرینانه بر موفقیت کارآفرینانه در کسبوکارهای کوچک و متوسط» به این نتیجه رسیدند که پنج ویژگی خلاقیت، توفیقطلبی، مرکز کنترل درونی، ریسکپذیری و تحمل ابهام، تبیینکنندۀ موفقیت کارآفرینانه و ایجاد کسبوکارند.
در تبیین این نتایج باید گفت از یک سو، وجود ویژگیهایی مانند توفیقطلبی، کنترل درونی، ریسکپذیری، خلاقیت و تحمل ابهام در دانشجویان سبب گرایش هرچه بیشتر آنها بهسمت کار و فعالیتهای کارآفرینانه در رشتۀ تحصیلی خود میشود و انتظار افراد را برای کسب شغلهای دولتی و به اصطلاح پشتمیزنشینی تا حد زیادی کمرنگ میکند. به اعتقاد کنور و همکاران[23] (2013) خلاقیت، ریسکپذیری و استقلال، احتمال کارآفرینشدن را افزایش و احتمال کارمندشدن را کاهش میدهد. ازسوی دیگر، با توجه به اینکه وجود روحیۀ کارآفرینی و کارآفرینان نقش بسزایی در رشد اقتصادی و اشتغالزایی دارند، در دانشگاه به دانشجویان کارآفرین نیاز داریم تا بتوانند زمینۀ اشتغال پایدار، بدون اتکا و نیاز به اشتغال دولتی را برای خود ایجاد کنند. در این زمینه، فیلیپس و گارمان (2006) معتقدند وجه تمایز کارآفرینان از غیرکارآفرینان، داشتن ویژگیها و عاملهای شخصیتی – روانشناختی است که با نام روحیۀ کارآفرینی مطرح میشود؛ بنابراین، وجود روحیۀ کارآفرینی در دانشجویان عامل مهمی در کارآفرینی و بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه است.
طبق یافتههای پژوهش، سرمایۀ فرهنگی بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه تأثیر معنادار و مثبت دارد؛ یعنی هرچه دانشجویان دکتری علوم اجتماعی سرمایۀ فرهنگی بالاتری داشته باشند، علاقهمندی و توانمندی بیشتری برای بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه دارند. لیپست[24] (2000) در پژوهش «ارزشها و کارآفرینی در آمریکا» تا حدودی همراستا با نتایج این پژوهش مطرح میکند که ارزشهای فرهنگی بهطور عمیقی بر کارآفرینی و سطح توسعۀ اقتصادی تأثیر میگذارند.
در تبیین این نتایج میتوان گفت از آنجا که سرمایۀ فرهنگی تجسمیافته به اعتقاد بوردیو (1986) شامل هر دو گونه مکتسبات آگاهانه و میراثبریهای منفعلانۀ شخص است؛ بنابراین، افرادی که در حفظ و انتقال مفاهیم علمی مهارت دارند و برای پاسخگویی به پرسشهای علمی جدید و ارائۀ سهل و آسان مطالب درسی از روشهای پژوهش بهروز و کارآمد استفاده میکنند، علاقهمندی و توانمندی علمی بیشتری برای بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانۀ رشتۀ تحصیلی خود دارند. به اعتقاد بوردیو سرمایۀ فرهنگی عینیتیافته شامل مصرف کالاهای فرهنگی و تملک آنها، هم بهصورت مادی و هم نمادین است؛ بر این اساس افرادی که کتابهای غیردرسی، مجلات و روزنامهها را مطالعه میکنند و با رویکردهای مختلف علمی، آموزشی و فرهنگی از اینترنت استفاده میکنند و در خانۀ خود کتابخانه، مجموعۀ سیدی و اشتراک روزنامه و مجله دارند و به رفتن به سینما، تئاتر و نمایشگاههای فرهنگی و هنری علاقهمندند، در زندگی خود پویایی و شادابی دارند و این پویایی در تضاد با انجام کارهای ثابت، غیرمنعطف و کسلکننده است و ممکن است زمینهای را فراهم کند که افراد برای شروع کسبوکار و با توجه به علاقهمندی و توانمندی خود بهدنبال بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه باشند. سرمایۀ فرهنگی نهادینهشده ازنظر بوردیو شامل صلاحیتهای تحصیلی است که سرمایۀ فرهنگی افراد را تأیید و به گیرندهاش یک ارزش تضمینی مرسوم، ثابت و قانونی با توجه به فرهنگ را اعطا میکند. افرادی که مقالات علمی و رتبههای علمی بالایی را دارند و در کارگاههای آموزشی برای ارتقای توانمندی علمی خود شرکت میکنند، بهطور طبیعی علاقهمندی و توانمندی بیشتری برای بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه در رشتۀ تحصیلی خود دارند.
براساس یافتههای پژوهش، سرمایۀ اقتصادی بر بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانۀ علوم اجتماعی تأثیر معنادار ندارد. نتیجۀ این فرضیه از چندین جنبه تبیینشدنی است؛ اولین جنبه به ماهیت فرصتهای کارآفرینانۀ شناساییشده در علوم اجتماعی مرتبط است که بهطور معمول برخلاف سایر رشتهها بهویژه رشتههای فنی - مهندسی که برای راهاندازی کسبوکار به ابزار و دستگاههای خاصی نیاز دارند، با هزینۀ بسیار کمتری ممکن است راهاندازی و بهرهبرداری شوند. شروع کسبوکارهای مرتبط با فرصتهای علوم اجتماعی بیشتر به توانمندی علمی افراد نیاز دارد که ماهیتی از نوع سرمایۀ فرهنگی دارند تا سرمایۀ اقتصادی. جنبۀ بعدی مربوط به امکانات و تسهیلاتی است که در دانشگاهها با عنوان مراکز رشد و در جامعه با عنوان پارکهای علم و فناوری به شرکتهای دانشبنیان و درواقع دانشورزان[25] (کارکنان دانشی) داده میشود. این تسهیلات شامل در اختیار قراردادن مکان مناسب، امکانات اداری و از همه مهمتر اعطای وامهای با بهرۀ بسیار پایین و معافیتهای 15سالۀ مالیاتی است. این جنبه سبب میشود افراد با سرمایۀ اقتصادی پایینتر نیز توان بهرهبرداری از فرصتها و ایدههای کارآفرینی خود را داشته باشند؛ به عبارت دیگر، براساس پژوهشهای مختلف مانند سیکد و لوپکه[26] (2003) و آقاجانی و همکاران (1392)، در کنار تأمین مالی به روش سرمایۀ شخصی که در پژوهش حاضر در نظر گرفته شده است، روشهای بدهی (استقراض)، حقوق صاحبان سهام (سرمایه) و منابع داخلی نیز برای تأمین مالی طرحها و بهرهبرداری از فرصتهای کارآفرینانه وجود دارد. جنبۀ بعدی به وضعیت اقتصاد جهانی مربوط میشود. ساختار اقتصادی دنیای امروز نسبت به گذشته بهطور اساسی متفاوت شده است. شاخصهای سختافزاری و داراییهای مشهود که دیروز در بنگاههای اقتصادی نقشی تعیینکننده داشت، جای خود را به نوآوری، ابداع، خلق محصولات و خدمات جدید و داراییهای نرمافزاری داده است. اگر در دهههای پیشین، ثروتمندترین افراد دنیا کسانی بودند که منابع مالی بیشتری را در اختیار داشتند، امروزه ثروتمندترین آنان، افراد صاحب دانش و فناوری و کارآفرینان موفقاند.
راهکارها و پیشنهادهای کاربردی
براساس نتایج پژوهش پیشنهاد میشود ازسوی همۀ گروههای علوم اجتماعی دانشگاههای کشور، فرصتهای کار و کارآفرینی این رشته توسط استادان گروهها شناسایی و دستهبندی شوند و بعد از جمعبندی نظرات همۀ گروههای دانشگاهی، فرصتهای شناساییشدۀ نهایی که حاصل نظرات کارشناسانۀ همۀ استادان رشتۀ علوم اجتماعی در سطح کشور است، در قالب جزوه یا کتابی به چاپ برسد و بهمنزلۀ 1 یا 2 واحد درسی در ترمهای پایانی تدریس شود و هر یک از دانشجویان با توجه به علاقهمندی و توانمندی علمی خود بهسمت یک یا چند فرصت هدایت شوند و آیندۀ کاری و شغلی خود را بدون انتظار و چشمداشت از شرایط استخدام دولتی محدود، مدیریت کنند. همچنین پیشنهاد میشود با همفکری همۀ گروههای علوم اجتماعی در سطح کشور و با الگوگرفتن از سازمان نظام پزشکی و نظام مهندسی، مقدمات شکلگیری سازمانی با عنوان نظام اجتماعی (یا هر عنوان مرتبط دیگر) با برگزاری کارگروههای تخصصی در دستور کار گروهها قرار گیرد. بر این اساس میتوان با دادن مجوز به دانشآموختگان باصلاحیت در حوزههای مختلف اجتماعی، ضمن تضمین اشتغال آنها، دست سایر افراد غیرمتخصص را در حوزههای کارشناسی و مشاورۀ مرتبط با مسائل اجتماعی کوتاه کرد.
برای ترغیب، تحریک و ایجاد انگیزه در دانشجویان و افزایش روحیۀ کارآفرینی در آنها، راهکارهایی زیر پیشنهاد میشوند: معرفی کارآفرینان نمونۀ داخلی و خارجی و فراهمکردن زمینۀ حضور بعضی از این افراد در دانشگاهها و کلاسهای آموزشی، بازدید از مراکز رشد و پارکهای علم و فناوری و آشنایی با شرکتهای مختلف و زمینۀ کاری آنها، حمایت مادی و معنوی از دانشجویان نخبه برای پیادهکردن ایدههای نوآورانه و ایجاد کسبوکار و قدردانی از دانشجویان موفق در این زمینه، برگزاری کارگاههای آموزشی خلاقیت و آشنایی با تدوین طرح کسبوکار. دانشگاهها قادرند در کنار دروس نظری، کارگاههای مختلف آموزشی شامل نرمافزارهای کاربردی کمی و کیفی، فنهای روش پژوهش، نحوۀ مقالهنویسی و... را برای دانشجویان برگزار کنند تا ضمن توانمندسازی علمی بیشتر دانشجویان، علاقهمندی آنها به انجام کارهای نوآورانه را ترغیب کنند. متولیان یا نهادهای تأمین مالی سرمایهگذاری خطرپذیر در کشور ما بهطور عمده دولتی یا شبهدولتیاند و ریسک بالا، شفافنبودن و حمایتهای قانونی سبب شده است بخش خصوصی بهمنزلۀ سرمایهگذار خطرپذیر با وجود عایدی بالاتر، کمتر برای ورود به این عرصه اقدام کند؛ بنابراین، پیشنهاد میشود با ایجاد پارکهای خصوصی در کشور به قصد بهرهبردن، به چابکی شرکتداری و بهرهبرداری بیشتر از فرصتهای کارآفرینانه و ایجاد فضای رقابتی و رشد شرکتهای پویاتر کمک شود.
[1] Global Entrepreneurship Monitor
[2] Shane
[3] Swedberg
[4]De Jong & Marsili
[5] Barreto
[6] Tang et al.
[7]Lim & Xavier
[8]Bygrave
[9]Vesper
[10] Schenkel
[11] Rae
[12] Puhakka
[13]Philips & Garman
[14] McClelland
[15] Kvietok
[16] Bardi & Schwartz
[17] Cultural Reproduction and Social Reproduction
[18] Reynolds & White
[19] Kaiser-Meyer-Olkin
[20] Hofestede
[21] Tagona
[22] Hornaday & Bunker
[23] Knőrr et al.
[24]Lipset
[25] Knowledge Workers
[26]Cecd & Lupke
)
